Кузьма Чорны
Ноч пры дарозе
I
Абодва яны шэрыя i тоўстыя ад сваiх суконных вопратак, з цяжкiмi, грузнымi крокамi ад вялiзарных ботаў.
Буянiўшы па жоўтым iржышчы палявы вецер абвяяў iх каравыя твары, мяў густыя борады, дарэмна стараючыся збiць iх з тропу. А яны ўсё iшлi сухою дарогаю, мала азiралiся назад, як бы не думаючы больш варочацца туды, адкуль выйшлi.
I ўсе iх прылады былi пры iх.
У старшага - Уласа - гладка прыставала к плячам падоўжаная вялiкая пiла ў дзеравянай раме зубамi; у малодшага - Кузьмы - разам з клункамi хлеба горбiлася на спiне торба з малаткамi, напiльнiкамi, грунтвагамi.
Так i хадзiлi яны.
Ад сяла да сяла, з мястэчка ў мястэчка. Праходзiлi праз гарады i чыгуначныя станцыi. Прыпынялiся там, дзе была работа. Цягнулася яна, гэтая работа, год - не пакiдалi яны яе; цягнулася два днi - былi там два днi. А канчалася работа - iшлi далей.
I цягнула iх к рабоце, а значыць, i к людзям, бо дзе работа, там заўсёды людзей спаткаеш.
- Сам ты адкуль, Улас? - запыталi раз у адной вёсцы, дзе яны пiлавалi дошкi.
- Не ведаю, - адказаў Улас.
- Як так не ведаеш?
- Не ведаю. З усяго свету, мусiць. Радзiўся каля Вiльнi, дзе бацька пасля будынкi ў маёнтку будаваў, i што паўгода, то новае месца было. А потым, як сам узняўся на ногi, пайшоў з пiлою па белым свеце. Так i жыву.
- I нiчога?
- Хоць бы што... Прывычка.
А Кузьма - трохi iначай. Не любiў ён жыцця вечнага валацугi. Была ў яго недзе за Нясвiжам гаспадарка невялiкая, жыў на ёй брат яго малодшы; а з братам ён заўсёды быў душа ў душу. Быў у войску, а потым, як звольнiўся, гранiца дзяржаўная ляжыць мiж iм i братам. Яно то пастараўшыся i можна было б перабрацца туды, але нялiшне квапiў на гэта Кузьма: пасля Чырвонай Армii паны; так i чакаў ён усё перамены.
З Уласам спаткалiся яны ў Жлобiне на станцыi. Гурт пiльшчыкаў там дошкi пiлаваў - мост там нейкi правiлi. А тут якраз таварыш Уласаў пакiнуў яго. I прыстаў Кузьма к Уласу. Так i пiлавалi яны там, пакуль работа не скончылася; а потым, па старой прывычцы, пацягнуў Улас Кузьму за сабою па свеце: дзе чутна работа - туды i пайшлi...
Убiлiся ў глуш. Усе вёскi ды хутары ў палёх i мiж лясоў. У гарачую летнюю пару, калi вёскi пуставалi цэлымi днямi, выправiўшы жывых усiх у поле, мала было работы. Часта тады i не заходзiлi Кузьма з Уласам у вёску, а начавалi i днявалi нават часам каля рэчкi дзе-небудзь, у кустах. Пяклi вечарам сала на ражэнчыках, ранiцаю ўмывалiся ў рэчцы, вымалi з торбы сарочкi чорныя, якiя даўно ўжо мыць трэба было, i, уцёршыся, iшлi далей.
Тады Кузьма, гледзячы на Ўласа, i густую бараду сабе запусцiў.
А ўвосень работы стала многа, хоць нядоўга прыходзiлася прыпыняцца на адным месцы - тыдзень, два - не больш, але затое далей ужо пэўная праца чакала.
Любiў Улас працаваць у глушы восенню. Сытыя вёскi тады. А ў здаровыя ясныя днi "баб'яга лета", калi белае павуцiнне блытаецца ў iржышчы за гумнамi, плавае ў чыстым сiнiм паветры, звон пiлы гучна аддаецца ў прасторы.
Весела робiцца за працаю тады...
У пору, калi восень гатавалася ўжо ўступiць месца зiме, работы па вёсках больш яшчэ стала...
Было хоць ясна ад сонца, але холадна.
Начамi былi першыя марозы, але ў палях мала было iм што замарожваць восень была сухая.
Па аўсяным iржышчы, каля хутароў, цягалiся крыклiвыя гусi, а ў чыстым полi i на паплавах панавалi вясёлыя вароны.
Буян-вецер радасна гайсаў па полi, пераскакваў цераз кусты, з песняй забягаў наперад, зазiраў холадам у вочы, трапятаўся за каўняром, блытаўся ў вусах i бародах. Чуць-чуць ад яго пазвоньвала за плячыма пiла; боты стукалi размерана, паважна.
- От каб дзе, здаецца, на адным месцы засесцi, не люблю цягацца. Каб дзе гаспадарку якую завесцi, - сказаў Кузьма.
- Па мне, - адказаў Улас, - можна засесцi, можна i хадзiць. Мне ўсё роўна. А пакуль што добра было б прыпынiцца дзе сягоння на работу, цягнуцца далёка ахвоты няма ветрам такiм - у вочы сыпле i з ног збiвае.
- I ўсяго табе?
- Усяго. Табе другое дзела. Прывык ты к аднаму месцу з малых дзён. А мне ўсё роўна.
- Трэба будзе ў вёсцы якой паклапацiцца, каб на вясну зямлi кавалак адвялi - там i засяду, калi гранiца дадому не адкрыецца. Зiмою падумаю.
- Падумай сабе... А сяла не вiдаць нiдзе... Заварочваецца як бы вецер з другога боку...
Потым змоўклi i цiха iшлi далей, аддаўшыся глухой дарозе - куды прывядзе... Як дарога крута спусцiлася ўнiз, узышлi на мосцiк над вузкаю рэчкаю. Чыстая вада, сцiснутая абкошанымi берагамi, баялася некуды спазнiцца i ўсё плыла-плыла, падганяючы сама сябе. Вецер шараваў рэдкiмi калiвамi пакалечанага быдлам плюшнiку аб берагавыя карчы.
- Што гэта ён там робiць, - сказаў Кузьма, ткнуўшы пальцам налева.
Улас стаў i прыгледзеўся.
Там, на жоўта-зялёным беразе, дзе пачыналiся нiзенькiя кусты ядлоўцу, сядзеў, прытулiўшыся к караваму пню крывое, голае вярбы, рыжы мужык у жоўтым, доўгiм кажусе. Ззаду за iм цягалася чорная кабыла, пашчыпваючы нiзенькую мёрзлую траву, а вецер падмахваў пасмамi яго доўгае, чырвонае барады, ад чаго падобнымi яны былi да языкоў полымя на вогнiшчы ўночы.
- Што гэта яму прыйшло ў галаву пасвiць каня гэтакаю парою?
- Не, гэта ён там так нешта робiць другое.
- Можа i гэтак... Давай сядзем на мосце - аддыхнём i закурым. Ды папытаем, дзе тут вёскi якiя ёсць.
Яны селi на халодным мосце, глядзелi ў адно месца, i здавалася iм, што сонца як бы грэць трохi стала.
Рыжы мужык падышоў к пiльшчыкам. Высокаю i лёгкаю фiгураю сваёю стаяў ён проста пры самым мосце ўнiзе, улажыўшы рукi ў рукавы кажуха i ад холаду чмыхаючы тонкiм гарбатым носам.
- Аддыхаеце?
- Але.
- Далёка iдзiцё?
- I далёка i блiзка. Дзе работа будзе з пiлою - нiдзе не брышкуем. А сёлы далёка тут?
- Блiзка.
- А ты гэта, чалавеча, што каня пасеш гэтакаю парою?
- Пасу, - усмiхнуўся крыва рыжы.
- Такi праўда пасеш?
Рыжы скрывiў рот i шырока ўсмiхнуўся.
- Ну? - дапытваўся Кузьма. Яму хацелася ведаць, чаго гэта такою парою сядзiць мужык на поплаве. Усiмi сваiмi пачуццямi i думкамi ён сам быў селянiн, i гэта цiкавiла яго.
- Ёсць, браце, прычына сядзець мне тут, - загаварыў рыжы. - Вартаўнiком сяджу, вось што. Унадзiлi ездзiць поплавам - блiжэй, а дарогай - кружней. Па чарзе выходзiм кожны дзень, аж абрыдзела. Я сяджу тут i прашу Бога, каб каго чорт нагнаў - не памiлую, дубiнаю голаў растаўку сукiнаму сыну. Проста хочацца, каб хто праехаў. Вось слаўна было б.
- Э-э-э... дык табе, як я бачу, пра поплаў мала клопату, а пра чужую голаў!
- Да гэтага давялi.
- Вось штука... Што бывае з чалавекам часам, гы-гы-гы-гы!..
- Чаго рагочаш, - агрызнуўся рыжы на Кузьму.
- Ды так. Я не з цябе, а з таго, што з чалавекам часам бывае.
- Эх, каб ты згарэла, - гаварыў рыжы, - нiхто, як на злосць, не едзе, як бы ведаюць, што я вартую.
Рыжы цiха, як бы сам над сабою, усмiхнуўся. I ўсе яны ўсмiхнулiся, потым закурылi. Рыжы ўжо ўсадзiў нос у жменю Кузьмы, дзе тлела запалка, але, не прыкурыўшы, раптоўна ўскiнуў галаву ўгору, прыслухаўся i азiрнуўся. Там, дзе ён нядаўна сядзеў, грукалi калясьмi драбiны. Рыжы кiнуў папяросу ў рэчку i сам пабег па беразе. Драбiны ўехалi ў кусты, ён узаскочыў на каня i кiнуўся ўслед.
- От брат, - зарагатаў Кузьма, - што робiцца, каб на яго агнi. Гы-гы-гы-гы!..
Ён усiмi сваiмi пачуццямi i думкамi ўвайшоў у справу рыжага мужыка; хацелася яму скiнуць з плеч пiльнiцкую торбу з манаткамi i напiльнiкамi i гнацца разам з рыжым за возам па кустах. I ў тую хвiлiну, нават няведама для яго самога, у глыбiнi яго мазгоў пачала фармавацца думка адцурацца пiлы i ўзяцца за плуг. Дзе i як - усё роўна. Так захапiла яго гэтая сялянская справа на пустым поплаве.
А Ўлас паглядзеў, як рыжы схаваўся ў кустах, паправiў на спiне пiлу i, тузянуўшы за рукаў Кузьму, пайшоў далей.
- А я гляджу, - сказаў ён iдучы, - сядзiць чалавек на беразе, падпёршы плячыма пень, i думаю - нешта тут робiцца. А разабраўся блiжэй - самая пусцячына. Ды гэта яшчэ нiчога. Але часам даводзiлася, бывала, бачыць, як чалавек што-небудзь i сапраўды задумае як бы важнае, а як прыгледзiшся гэтаксама.
Кузьма iшоў i думаў аб тым, як добра было б быць на месцы рыжага мужыка. Чысцiць дома каня, правiць плугi, малацiць, хадзiць па мёрзлым iржышчы к рэчцы, глядзець на паплавы.
I ён ад наплыву думак загаварыў, стараючыся выказаць iх, але блытаючыся ў словах:
- Гэта ж, брат, каб на яго паляруш... От бо, брат, неяк, лiха на яго...
I раптоўна змоўкшы, махнуў рукою i маўчаў ужо ўсю дарогу.
II
У вёсцы вецер уздзiраў салому на стрэхах, шамятаў ёю, гнаў разам з сухiм i халодным пылам па вулiцы. За вугламi, на сухiм картаплянiку, валялiся сабакi, падымаючы галовы на халоднае сонца. Па зацярушаных саломаю дварах галасiлi пеўнi, дзецi плакалi, ушушканыя ў старыя кажухi i халаты. Дзе-нiдзе стукалi па гумнах цапы, бабы i мужыкi абтыкалi мохам хаты каля вокан, падвалiны пяском абсыпалi, сцены кастрыцай абкладвалi.
Ад хаты да хаты паволi хадзiў кульгавы жабрак i малiўся за "душы змарлых". З каждае хаты яму выносiлi кавалак хлеба або невялiчкую скварку, i ён, схаваўшы ўсё гэта ў торбу, зразу пакiдаў спяваць, абрываючы сваю "малiтву" на паўслове. У iншай жа хаце яму доўга нiчога не выносiлi. Ён канчаў сваю песню, зазубраную за добрую жыццёвую практыку, а з хаты яшчэ нiхто не выходзiў. I тады ён, каб не маўчаць, пачынаў спяваць усё, што прыйдзе ў голаў, абы яно было так цi iначай звязана з "душамi змарлых".
"Каб вашы душачкi па печы насiлiся".
"Каб халоднаю зiмою яны з палатак не злазiлi..." - цягнуў ён часта ў такiх выпадках; прыдумляў усё новыя i новыя "блажэнствы душам змарлых", да таго часу, калi яму чаго-небудзь не выносiлi з хаты. Тады ён скоранька гаварыў "дзякаваць пакорна вам, а мне на мiла здароўе" i iшоў далей.
Улас i Кузьма ўвайшлi ў ветлiцу* пад вечар. Борады iх былi змяты, твары запылены. Гледзячы на малюнкi вясковага жыцця, Кузьма зноў адчуў у сабе жаданне астацца дзе-небудзь у вёсцы на гаспадарцы. I мала-памалу з'явiўся ў яго нейкi страх перад думкаю, што зноў трэба будзе з гэтай вёскi iсцi далей, шукаючы работы. З такiмi пачуццямi i думкамi прайшоў ён з Уласам усю невялiчкую вёску. Работы тут, як вiдаць, было многа - уся вулiца завалена была дзеравам, кожны гаспадар збiраўся на вясну, мусiць, ставiць новую хату або правiць старую.
* Ветлiца - дарога, абсаджаная вербамi.
- Тут, брат, зазiмуем, - гаварыў весела Ўлас.
А Кузьма ўжо станавiўся вясёлы. У яго думках пачала ўжо малявацца магчымасць, прабыўшы тут зiму, прыгледзецца к тутэйшаму жыццю, завясцi знаёмствы i, атрымаўшы кавалак зямлi, астацца тут жыць.
Больш, як дзе, дзерава было за вёскай, каля высокае старое хаты, стаяўшай на ўзгорку, асобна. Туды падышлi пiльшчыкi. Яны ўвайшлi ў вялiкi, чысты двор, заросшы клёнамi. Разганяючы чарады гусей i качак, падышлi яны к ганку, i Ўлас прывычна стукнуў пальцам у шыбу. Потым глядзелi на дзверы хто выйдзе.
Скрыпнулi дзверы, i на ганку паказаўся рыжы мужык. Ён быў ужо раздзеты; твар яшчэ больш чырванеў, як бы распараны.
- А браткi ж мае, - загаварыў ён, - гэта ж трэба якраз трапiць. Вось добра. А я ўжо пасля шкадаваў, што пусцiў вас: гэта ж мне трэба якраз дзерава гэтае папiлаваць усё.
- Ды тут у вас работы ў вёсцы многа.
Рыжы агледзеў свой двор i павёў пiльшчыкаў у хату. Там было прасторна i светла. На вялiкiх вокнах стаялi пабiтыя гаршкi з нейкiм запыленым зеллем, к сцяне кросны тулiлiся, ад якiх пахла нi то мокраю пражаю, нi то свежаю кастрыцаю. Вузенькiя дзверы ў пабеленай сцяне вялi ў адгароджаны дошкамi невялiчкi пакойчык.
I зразу ў пiльшчыкаў мiльганула аднолькавая думка - багатыр.
- Кулак, - цiха шапнуў на вуха Кузьма Ўласу. Той прыжмурыў вочы, згадзiўшыся.
А рыжы загаварыў:
- Вы ў мяне сягоння начуйце, а за начлег распiлуеце мне заўтра дзве плашкi напалам. Заўтра ж або вечарам сягоння пагаворым аб рабоце. Пiлоўкi ў мяне многа, а за начлег - я ж кажу, распiлуеце мне дзве плашкi заўтра.
"Ну i скупы ж", - падумалi пiльшчыкi пра рыжага, а ён ужо расказваў далей пра сябе:
- Даўней я тут карчму трымаў, вялiкая дарога тут праходзiць, вунь слупы з акна вiдаць. А цяпер - так, заезджы дом. Так заязджаюць начаваць або грэцца падарожныя. I няма цяпер жаднага разгарнення. Няма выпiўкi - палавiна даходу паменшала, лiха яму. А даўней, старымi часамi, якая любата была - усе суседнiя вёскi ў мяне пiлi, грошы, як з мяшка, сыпалiся.
- Ды што гаварыць, - сказаў Улас, каб што-небудзь сказаць, а сам падумаў: "От гад, лiха яму, праўдзiвы воўк, нядарам i барада ў яго нялюдская, рыжая, як агонь. Ну, ён, каб прыйшлося, не памiлуе".
А рыжы гаварыў далей:
- Тым часам i цяпер многа падарожных бывае. Камiсары павятовыя часта ездзяць, вайсковыя, балаголы заязджаюць, везучы тавар, але ўсё ж не тое, што раней, куды к чорту...