- Паслухайце, яшчэ ж у васямнаццатым годзе была абвешчаная Беларуская Народная Рэспубліка, і ўрад ужо быў, навошта другі абіраць? - шчыра здзівілася Стэфанія.
- Ты чуеш, браце, што я табе казаў? - узрушыўся Равіч. - Разумніца, і цалкам заканамернае пытанне. Рада павінна была стаць правапераемніцай БНР, невыпадкова ў новае кіраўніцтва ўвайшлі і старыя міністры. Каб паказаць непарыўнасць сувязяў, ветэранаў беларускага руху пасадзілі ў прэзідыум кангрэса, з дапамогай усё таго ж Абвера ці СД прывезлі, цяпер кажуць ледзь не сілком, у Мінск з Прагі адну паэтэсу, яна была ў той час чымсьці накшталт душапрыказчыцы нашай старой эміграцыі. У яе, дарэчы, захоўваўся і архіў БНР... Яшчэ адна думка з’явілася ў мяне пасля беглага чытання гэтага сшытка агентурных данясенняў: хутчэй за ўсё, у гэтых скрынях павінны быць калі не асабістыя справы, то хоць бы спісы полькай агентуры ў немцаў, можа быць, і ў Саветаў, у партызанскіх атрадах і ў падполлі...
- А спісаў нямецкай ваеннай разведкі і сеткі «Чорнага ката» там быць не можа? - вырвалася ў Скаргі.
- А ты ведаеш, браце, усё можа быць. Слухай, ды вы абое разумныя, цяжка вам у жыцці прыйдзецца, затое цікава. Канечне, будзе сусветны розгалас, калі мы знойдзем спісы агентаў, пакінутыя тут у ходзе рэалізацыі гэтага твайго ката. А мяркуючы па акаўскіх данясеннях, гэты «Светлячок» быў вельмі дасведчаным кратом у немцаў.
Машына ўжо пад’язджала да агароджы хутара, лёгкі падвячорак слаў- ся па наваколлі лёгкім марывам. Вароты былі зачыненыя знутры. Грук і спробы ажывіць кнопкі званка, а іх было дзве з надпісамі «Ніжні дом» і «Верхні дом», поспеху не прынеслі. Махнуўшы рукой, Скарга натрэніравана пераскочыў цераз плот і, ужо прызямляючыся, з жахам успомніў пра двух сабак, якія днём нядобра разглядалі яго з прасторнага вальера.
Сабак, на яго радасць, паблізу не аказалася. Вокны дома былі цёмныя. «Можа, гаспадары ў ад’ездзе ці ў новым доме?» - мільганула ў галаве думка, але і другі дом на пагорку панура ўзвышаўся цёмным абрысам. Адкрытыя замкі былі ўсунутыя ў дужкі і віселі з унутранага боку, што пацвярджала прысутнасць гаспадароў у сядзібе. Калі адчынілі вароты, Вячаслаў выключыў фары і асцярожна заехаў у двор.
- Ціха! - папярэдзіў ён шэптам спадарожнікаў. - Нешта мне не падабацца гэтая цемра. За мной на адлегласці пяць-шэсць метраў ідзіце да хаты. Ясна?
Міхаіл са Стэфаніяй паслухмяна кіўнулі галовамі і рушылі следам. Агульная трывога авалодала ўсімі.
Дзверы хаты былі зачыненыя, але не замкнёныя. Вячаслаў папераджальна падняў руку, адчыніў дзверы і прыціснуўся да сцяны. Цішыня. Дом быў пусты. Па беспарадку, які царыў у пакоях, можна было выказаць здагадку, што нехта чужы корпаўся ў гаспадарскіх рэчах і нешта шукаў.
Усе маўчалі, толькі дзяўчына ледзь чутна малілася.
- Асцярожна, ідзём у новы дом, - ціха вымавіў Скарга.
- Божа, што з імі, дзе дзеці? - ледзь не плачучы, прашаптала Стэфа.
- Усё будзе добра, ідзем гэтак жа: я наперадзе, вы ззаду. Ідзем моўчкі і хутка.
Першага сабаку яны знайшлі на сцежцы, што вяла ў другі дом. Ён ляжаў нерухома, лапы былі скручаныя празрыстым скотчам. Другі сабака ў лужыне крыві ляжаў на тэрасе. У новым доме беспарадак быў яшчэ больш заўважны. У пакоях першага і другога паверхаў нікога не было. Стэфанія, ужо не тоячыся, загаласіла. Ніхто з мужчын яе не суцяшаў. Раптам аднекуль знізу пачуліся гукі, як быццам нехта глуха стукаў.
Дзверы ў паўпадвал знайшлі хутка. Скарга намацаў выключальнік. Паліна і дзеці сядзелі ля сцяны са звязанымі рукамі і нагамі, вусны былі залепленыя скотчам. Жанчына сядзела скраю ля бойлера - і, пачуўшы іх крокі наверсе, пачала біць галавой па жалезным баку.
Вызваліўшы палонных, падняліся наверх. <...>
16
Запальваць святло ў пакоях Скарга забараніў. Калі жанчыны і малодшыя дзеці паплакалі, папілі вады і трохі супакоіліся, Вячаслаў пачаў распытваць Паліну, што адбылося ў іх доме і дзе муж?
- Вы з’ехалі пасля дзвюх, і недзе гадзіны ў тры да варот пад’ехала машына. Казік адчыніў вароты, там стаяў ксёндз, не наш, незнаёмы, але Казік любіць усіх слуг Боскіх...
- Паліна, - перапыніў яе чэкіст, - пакуль хопіць, трэба шукаць Казіміра, куды яны маглі яго павесці?
- Не ведаю, яны ўсё пра нейкія паперы ў яго пыталіся. Ды ён і не аднекваўся, казаў, што ўсё ў парадку, і калі яны прыедуць заўтра - усё аддасць, толькі вось панам давядзецца раскашэліцца. Ксёндз з сабакамі забаўляўся, яны ў нас лютыя, а з ім неяк адразу пасябравалі. А другі мужык такі пануры, усё настойваў, каб паперы зараз жа муж прынёс. Дык не магу я зараз, кажа, далёка схаваныя і шмат іх, цэлы воз. А той ні ў якую: вядзі цяпер, а то горш будзе. Дастаў пісталет і Крабіка нашага застрэліў. Стрэліў, а гуку амаль ніякага і не было.
- Вось сволач! - абурылася Стэфанія.
- Паліна, а ў вас выпадкова зброі ніякай у хаце няма? - спытаў Вячаслаў.
- Павінна быць. Казік, прынясі татаву стрэльбу, - загадала яна сыну.
- Скарга, трэба спяшацца, і так ужо шмат часу страцілі, - шапнуў сябру на вуха Міхаіл.
- Во татаў карабін, ён зарэгістраваны, - горда сказаў старэйшы сын. Зірнуўшы на жанчын і малодшых, ён узяў Скаргу за рукаў і адвёў убок.
- Яны, напэўна, у прадзедаву схованку паехалі на квадрацыкле.
- А гэта далёка?
- Не, праз балацінку кіламетры з паўтара.
- Ты зможаш нас правесці?
- А як жа!.. Вось і табе зброя, дзядзька, - малы працягнуў Міхаілу загорнуты ў анучу рэвальвер. - Там пяць патронаў, - папярэдзіў падлетак.
- Стэфанія і Паліна, забірайце дзяцей, садзіцеся ў маю машыну і едзьце куды-небудзь у зацішнае месца. Ёсць такое?
- Ёсць, - за маці адказаў Казімір, - на наш стары ток, там і святло, і ежа, і вада ёсць, і не відаць ніадкуль. А я потым за вамі прыбягу, калі бацьку вызвалім.
Да схаванага падзямелля дайшлі хутка і моўчкі. Ужо зусім сцямнела. Выбраўшыся з балота на сцежку, яны ледзь не спатыкнуліся аб завалены набок квадрацыкл. Злева на строме віднелася нейкае някідкае, жоўтае святло.
- Тамака камень адвальваецца - і ў падзямелле можна пралезці, толькі бацька мне забараніў туды лазіць, сказаў: паміраць збяруся - усё табе пакажу і пакіну, а так знаць-ведай, але ўсярэдзіну - ні-ні.
- Давайце так, - прапанаваў Вячаслаў, - я запаўзаю першым, Міхаіл мяне страхуе, ты, Казімір, на ахове, вось табе карабін, патрон ужо ў патронніку, справішся?
- Крыўдзіш, дзядзька Вячка, ці я не сын свайго бацькі. - прымаючы зброю, важна адказаў хлапчук. - Тады вазьмі яго - з ім будзе зручней, - і працягнуў, дастаўшы з-за спіны, пісталет.
- Ну вы з бацькам і запаслівыя! А «ТТ» адкуль?
- Справа свойская, хутарская, у гаспадарцы ўсё калі-небудзь ды спатрэбіцца.
Да лазу падпаўзлі асцярожна. Скарга павольна зазірнуў унутр. Каземат асвятляўся вялікай лямпай, якая стаяла пасярод масіўнага стала. Казімір сядзеў на падлозе, правая рука яго была прыкаваная кайданкамі да ножкі стала. Незнаёмец корпаўся ў расчыненых скрынях каля сцяны. Падсвечваючы сабе вялікім ліхтарыкам, ён паспешліва перачытваў нейкія паперы, раздражнёна іх адкідваў убок.
- Ты, пан, скажы мне, што ты шукаеш? - па-польску пытаўся ў яго гаспадар. - Глядзі, колькі зла нарабіў: сабаку забіў, дзяцей і жонку напалохаў, ксяндза, боскага чалавека, у нядобрую справу ўцягнуў. Як сам далей жыць будзеш? Вунь мне галаву прабіў, а за што? За тое, што дабро вашае амаль стагоддзе бераглі? Я толькі пасля смерці бацькі і рашыўся зірнуць на тыя паганыя скрынкі...
- Заткніся, а то пашчу стужкай зяляплю! - агрызнуўся прыхадзень.
- Дзе золата, упрыгожванні, бранзалеткі, ланцужкі, пярсцёнкі розныя?
- Э, пан, чаго не было - таго не было, вунь паперы, сшыткі, узнагороды і пячаткі. Ніякіх залатых цацак.
Скарга вагаўся, не ведаючы, што рабіць. Бязгучна патрапіць у памяшканне практычна немагчыма. Той, каля сцяны, узброены, і зброя ў яго недзе пад рукой. Сунься ён на кукішках у гэтую пячору - першая ж куля яго. Не, трэба страляць першым. Лейтэнант прыцэліўся ў плячо паляку і націснуў на курок. Стрэл бухнуў у падзямеллі, як разрыў гранаты. З крыкам «КДБ Беларусі! Усім заставацца на месцах, супраціўляцца марна!» ён кінуўся наперад. Следам рынуўся Равіч.
Паляк лямантаваў ля сцяны і качаўся па падлозе. Яго скруцілі. Вы- звалілі Казіміра.
- У, морда, - паціраючы знямелыя ад сталёвага бранзалета запясці, пагражаў свайму крыўдзіцелю нядаўні палонны. - Казаў жа табе, тупагаловы, што твая грубасць проста так не пройдзе. Лепш бы ты яго, Слава, застрэліў, закапалі б - і справе канец. А цяпер вязі да ўладаў, адказвай, што ды як. Сюды давядзецца дурняў цягнуць. Бацька яшчэ ў зямлі не астыў, а я ўжо радавую схованку спаліў. Казіка, заразу, заб’ю! Вунь і зброю раздаў, і вас сюды прывёў. Ты дзе там, паскуднік, ашываешся? Вось толькі сунься сюды! А гэта хто з табой? - толькі цяпер заўважыўшы незнаёмца, які акуратна складваў у скрыні раскіданыя паперы, спытаў швагер.
- Сябар мой і пакупнік тваіх чарцяжоў. Дырэктар Нясвіжскага музея Равіч.
- А, ну гэты хоць навуковец, раскажа, што ды як. Толькі грошы ў яго ёсць? - і раптам нібы нешта яго прасвятліла. - Стой! А дзеці, жонка дзе мае!? Гэты мяне сюды прымусіў ехаць, а там ксёндз застаўся, можа, і не адзін, я не ведаю.
- Бацька, усе цэлыя, яны да нашага старога току паехалі.
- Ну тады добра, - з палёгкай уздыхнуў Казімір і ўжо не так грозна дадаў: - А цябе, падшыванец, яшчэ лупка чакае. Бяры наш квадрацыкл, там ён валяецца ўнізе, і гані па мамку ды ўсіх, каб, пакуль мы вернемся, стол накрылі.
- Добра, - адказаў з неахвотай Казімір малодшы, і неўзабаве неўздалёк залапатаў матацыклетны рухавік.
Рана ў ліхвяра аказалася несур’ёзная, косці цэлымі, толькі куля вырвала кавалак мяса з перадплечча. Пакуль Скарга накладаў жгут з абрыўка падабранай на падлозе вяроўкі, Казімір прыцягнуў аднекуль з далёкага кута вялікую, колеру хакі сумку з чырвоным крыжам збоку і фашысцкім арлом наверсе.
- Не можа быць! - ледзь не вырваўшы з рук сумку, усклікнуў Міхаіл.
- Ды яна ж новая! - расшпіліў і, падаючы герметычную ўпакоўку бінта, захапляўся, як хлапчук. - Я такія толькі на малюнках бачыў. Каштоўны, дарэчы, экспанат.
- Я вам яго падару для музея, у мяне яшчэ такая ёсць. Я, праўда, унутр да сёння і не заглядваў. - лагодна вымавіў гаспадар.
Перавязаўшы затрыманага, яго абшукалі, забралі дакументы і пасадзілі на крэсла з высокай спінкай каля стала.
- Я лейтэнант Камітэта дзяржаўнай бяспекі Скарга. Растлумачце мэту вашага знаходжання на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь.
- Я ніц не розумем, - моршчачыся ад болю, адказаў паляк.
- Ах ты, курва, не розуме ён! А ну, лейтэнант, адыдзі! - Скарга не паспеў нават зрэагаваць, як Казімір засвяціў сваім кулачышчам у вуха палонніку, той разам з крэслам грукнуўся на падлогу. - Ён жа, сука, мяне спадцішка ўдарыў, а потым пад пісталетам вадзіў, на жонку маю крычаў. Ох, пашанцавала табе, што ляжыш, а ў нас ляжачага не б’юць! Ды нічога, я цябе зараз падыму.
- Казімір, перастань, яго трэба дапытаць і даставіць у нашае мясцовае аддзяленне.
- Я яго зараз проста ў прыёмную самога апостала Пятра дастаўлю! - падымаючы дрыжачага ад страху чалавека, роў хутаранін. - Хоць. давай, рабі сваю справу, ты ўлада, хоць і радня.
Паляк больш не аднекваўся, а распавёў, што ў яго ў Англіі ў адной вёсачцы жыве далёкі сваяк, ён туды паехаў адразу пасля вайны, пра яго ўсе ўжо даўно забыліся.
- І вось, калі пасля чарговай адсідкі я выйшаў з турмы, дома мяне чакаў ліст ад таго родзіча і чэк на тысячу фунтаў, каб мог да яго даехаць. Туманным быў ліст, калі б не гэтая блытаніна, можа быць, нікуды і не паехаў бы. А так стала цікава, ды і за Ла-Маншам я яшчэ ніколі не быў, вось і паехаў. Знайшоў дзеда, і стары мне распавёў пра гэтыя скрыні, казаў, што ў іх шмат каштоўнага. Усе, хто пра гэты схрон ведалі, памерлі ўжо, ён адзін застаўся. Толькі пароль забыўся, там нешта пра каня трэба было сказаць. Вось і ўсё, - скончыў ён свой расповед. - А тут некія старыя паперы. На якога д’ябла яны мне здаліся! Паслухайце, ну дурнаваты я, адпусціце вы мяне. Нічога мне з гэтага дабра і не трэба, пакіньце ўсё сабе, а я да Брэста даеду, а далей пешшу дадому. Я ж касцельны паломнік, там у мяне. - ён паказаў на гаманец з дакументамі, - і паперка адпаведная ёсць.
- А ксяндза таго адкуль ведаеш? - спытаў Казімір ужо без злосці.
- Дык жа мне ён нейкі сваяк... Ён будзе маўчаць. Ён як убачыў забітага сабаку, дык ледзь не самлеў. За сабаку, мусіць, я заплачу, - пакасіўся на Казіміра, - ці ў ксяндза шчанюка вазьмеце, ён добрых сабак выводзіць.
- Ну вось, а вы кажаце: каштоўнасцяў няма, - адазваўся каля сцяны Равіч. - Няшмат, але ёсць. - Ён падышоў і кінуў на стол чатыры пачкі даляраў. - Пяцідзясяткі, сорак трэцяга года. Там яшчэ цюк рэйхсмарак і такі ж скрутак сталінскіх чырвонцаў, але апошнія ўяўляюць цікавасць толькі для музеяў і вузкага кола калекцыянераў.
- Зялёныя, - глытаючы сліну, ажывіўся паляк, якога па дакументах звалі Станіслаў Чарык. - Гэтыя грошы заўсёды ў цане, калі б іх не надрукавалі. У амерыканскім банку памяняюць адзін да аднаго, а можа, і прыплацяць за старадаўнасць.
- Вось ты іх і будзеш мяняць, думаю, пятнаццаццю тысячамі і абы- дзешся, - падсоўваючы да няўдалага шукальніка чужых скарбаў пакункі, катэгарычна прамовіў Казімір. - Давайце адпускайце яго - і хай сабе коціцца ў сваю Польшчу. Толькі трэба завесці яго ў Баранавічы на станцыю. Там, здаецца, гадзіны ў тры цягнік ідзе да Варшавы.
- Казімір, я гэтага дапусціць не магу. Гэты крымінальнік са злым намерам пракраўся на нашу тэрыторыю, пагражаў тваёй сям’і, нанёс табе сур’ёзныя траўмы, пасягаў на каштоўнасці, якія належаць нашай дзяржаве, ды і калі адпусціць яго - невядома, чаго ён яшчэ наробіць.
- Не, не, пан, я зараз да Польшчы. Мне таго, - ён матнуў галавой на грошы, якія ляжалі на стале, - надоўга хопіць. Там, у валізках, ёсць картка фотографічна, я там іх отклал збоку, там мой свояк млад, ён слёзна прасіў даць яму ту картку і ордэн Арла Мілітары з паперамі на его імя. Там вшыстко ест. Я панам Богам клянуся, што з’еду да Польшчы і дале да Англіі.
- Вячак, давай паверым хлопцу, хай дахаты вяртаецца. Давай вылезем з гэтай каморы на свет божы.
Звонку панавала ноч. Месяц яшчэ не ўзышоў, але месца яго нараджэння ўжо набрыняла срэбным таямнічым святлом. Слязлівыя кропелькі высокіх летніх зорак міргалі ў недаступнай, бяздоннай вышыні. Сотні пахаў нагрэтых за дзень траў, дрэў, кветак ды імхоў шчодра аддавалі сябе начной прахалодзе.
- Хвала Езусу, усё абышлося, - перахрысціўся Казімір. Я цябе, вядома, разумею, у цябе служба, але служба і жыццё - гэта не заўсёды адно і тое ж. Ну адвязеш ты гэтага небараку да свайго “пільнага вока” - і што далей? Ні я, ні жонка мая нічога пісаць не будзем. А дабро гэтае чужыя людзі прыедуць і забяруць сабе і начальству на падарункі. Можа, і мяне зацягаюць, а можа і ў турму пасадзяць. Ты галавой падумай. Ты што - Паўлік Марозаў, каб сваіх у засценак саджаць?
- Усё правільна кажа твой сваяк, - зашаптаў знізу Міхаіл, прымусіўшы іх здрыгануцца, - падымеш шум - і ўсё. Бяды не абяромся. Напэўна, ты са сваёй канторай яшчэ як радавы грамадзянін не сутыкаўся? Сілавікі толькі ў кіно ветлівыя, разумныя і бескарыслівыя. У рэчаіснасці ўсё больш пошла. Не трэба, Слава, падымаць шум, не патрэбна. Ды і сам ты гэта разумеет.
Скарга разумеў і сяброў, і іх аргументы, але ўбітае ў яго маладыя мазгі паняцце абавязку перад дзяржавай і перад канторай не давала магчымасці проста так зганьбіць гонар афіцэра. Трэба было шукаць нейкі кампраміс, але кампраміс паміж абавязкам службы і чалавечым жыццём, як казаў Ягор Кузьміч, непазбежна вёў да здрады. Тут ужо ці - ці. Вячаслаў на імгненне ўявіў вочы Стэфаніі, калі на запясцях яе брата клацнуць кайданкі. А Казімір можа і насамрэч загрымець, чаго-чаго, а артыкулаў у нашым крымінальным кодэксе па-ранейшаму хоць адбаўляй. Пры чым тут ці - ці! Вайна, ці што? Доўг таксама чалавечным павінен быць, ды і навошта такі доўг, калі ён разбурае жыццё простых людзей? Яму раптам прыгадаліся словы дзеда, калі той даведаўся пра рашэнне ўнука паступаць у школу КДБ: “Глядзі, не дай ім сябе перакаваць, а галоўнае - не дай знявечыць душу”. Вось і рвіся цяпер...