Уладзімір Навумовіч
Беларуская літаратура
Рэцэнзенты: кафедра сацыяльна-гуманітарных дысцыплін установы адукацыі Юрыдычны каледж БДУ (А. В. Шышко); дацэнт кафедры беларускай літаратуры і культуры ўстановы адукацыі Беларускі дзяржаўны педагагічны ўніверсітэт імя Максіма Танка кандыдат філалагічных навук, дацэнт Н. В. Заяц.
© Навумовіч У. А., 2007
© Навумовіч У. А., 2013, са змяненнямі
© Афармленне. УП «Выдавецтва Вышэйшая школа», 2013
Літаратура прыгожае пісьменства
Мастацкая літаратура адзін з самых папулярных і даступных відаў мастацтва. У літаратурных творах слова перадае рэчаіснасць, паўстае ў выглядзе адметных эстэтычных вобразаў. У адрозненне ад навукі мастацкая літаратура раскрывае зяву цэласна, абёмна, маштабна, у рэальным перапляценні і ўзаемадзеянні яе разнастайных якасцей і адметных асаблівасцей, паказвае зяву з эстэтычных пазіцый.
Літаратура гэта ў першую чаргу чалавеказнаўства. У гэтым яе асаблівая каштоўнасць. Іншы раз на дзвюх-трох старонках літаратурнага твора апісваецца ўсё чалавечае жыццё, а часам ва ўсёй кнізе адно імгненне, эпізод. Творцы пішуць пра матэрыяльнае і духоўнае, пра лёс чалавека і лёс краіны, пра дабро і зло, пра зявы прыроды. Глыбіня пранікнення ў свет чалавечай душы, у сутнасць падзей і адпаведна каштоўнасць твора для чытача залежаць ад таленту пісьменніка, яго здольнасці за малым бачыць вялікае, важнае, ад яго ўмення адкрываць чалавечае ў чалавеку.
Апавяданне, раман, песа, паэма, верш гэта пераўтвораная рэальнасць, жыццё ў формах самога жыцця. Усё, што напісана пісьменнікам, нібыта і плён яго фантазіі, але ў той жа час і пераплаўлены аўтарам жыццёвы вопыт: надта ж праўдападобна, нагадвае само жыццё ў яго вечным кіпенні моцных пачуццяў, праяўленні сімпатый і антыпатый. З мноства фактаў пісьменнік выбірае найбольш характэрныя, тыповыя, кожная фраза ў яго творы адзіна значная, адзіна магчымая. І мова, і стыль набываюць у майстра мастацкага слова асаблівае значэнне.
Слова галоўны будаўнічы матэрыял у літаратуры. Яно перадае найтанчэйшыя парывы душы, разнастайныя адценні ўсіх фарбаў, становіцца ў стройнай плыні апісанняў гнуткім, зменлівым, рухомым і ў той жа час дакладным, канкрэтным інструментам. Узнятае з глыбінь народнай памяці, слова раздзімаецца пры дыханні твора, як вугалёк на далоні, трапечацца, быццам злоўленая рыбка ў руках. Яно, паводле выказвання філосафа Гегеля, зяўляецца самым пластычным матэрыялам з усіх, што належаць чалавечаму духу. У творах прыгожага пісьменства менавіта так здаўна называюць літаратуру можна лёгка перадаць стан душы або ўзбуджанае пачуццё, пластыку танцавальных рухаў ці велічнасць архітэктурнага збудавання.
Выдатны рускі літаратурны крытык В. Р. Бялінскі адзначаў: Філосаф гаворыць сілагізмамі, паэт вобразамі і малюнкамі, але гавораць яны аб адным і тым жа адзін даказвае, другі паказвае, і абодва пераконваюць, толькі адзін лагічнымі довадамі, другі малюнкамі. Але першага слухаюць і разумеюць нямногія, другога усе Тут ні навука не можа замяніць мастацтва, ні мастацтва навуку.
Літаратура мае яшчэ адну важнейшую якасць. Яна выяўляе і фарміруе нацыянальнае жыццё, стымулюе нацыянальную псіхалогію, уздымае самасвядомасць народа, акумулюе культуру, зяўляецца адной з першакрыніц утварэння і развіцця літаратурнай мовы. Іншай трыбуны, апроч літаратуры, у народа, бадай, не было і не магло быць. З дапамогай літаратурных крыніц мы спасцігаем дух часу, сувымяраем свой жыццёвы вопыт, пазнаём заканамернасці сацыяльных рухаў, усведамляем праблемы развіцця грамадства. Дзякуючы творам мастацкай літаратуры мы глыбей спасцігаем гісторыю свайго краю, жыццё народа, лепш разумеем час і сябе.
Так сталася, што на працягу ўсяго перыяду свядомага развіцця чалавецтва цэнтрам духоўнага ўдасканалення грамадства зяўлялася літаратура. Рух грамадства, несумненна, адбываецца па сваіх законах, і этапы гэтага руху, яго заканамернасці мы пазнаём перш за ўсё праз літаратуру, праз друкаванае слова.
Беларуская літаратура заўсёды была выразнікам болю і трывог, роздуму і надзей, валадаром дум народных, ледзь не адзіным мастацкім адбіткам душы нацыі. Літаратура ад пакалення да пакалення несла дар, пераняты ў народа і замацаваны ў мастацкім слове, дар праўды, дабрыні і любові, разумення вялікага свету з дапамогай твораў прыгожага пісьменства.
Творы мастацтва слова не могуць існаваць самі па сабе, яны абавязкова зяўляюцца часткай сусветнага літаратурнага працэсу. Літаратуру называюць спрасаваным сусветам. Узнікшыя ў выніку свабоднага натхнення, выдатныя творы мастацкай літаратуры адлюстроўваюць жыватворны дух народа, жыццём якога жывуць творцы, у асяроддзі якога яны выхаваны, духам якога дыхаюць.
Мабыць, таму беларуская літаратура дала свету больш, чым свет ведае пра яе.
Першакрыніцы мастацкай творчасці
Беларуская літаратура гэта народная трыбуна. Разам з беларускім народам наша літаратура прайшла доўгі і складаны шлях свайго развіцця. Беларускае слова выяўляла духоўны стан нацыі, звілістымі сцежкамі вяло просты народ да свабоды і праўды, выводзячы селяніна-беларуса на шырокую дарогу будаўніцтва роднай гаспадаркі, краю, фарміруючы і ўмацоўваючы калектыўны дух, услаўляючы самастойны выбар. Устанаўленню незалежнасці Беларусі ў многім садзейнічала тое, што беларускае слова вуснае і друкаванае захоўвалася на працягу многіх і многіх стагоддзяў.
Вольнае беларускае слова дапамагала выжыць у цяжкіх умовах прыгнёту асобы, заклікала на бой, як набат, у грозныя, суровыя часы, дзякуючы чаму беларусы не зніклі, не растварыліся ў велізарным моры шматлікіх народнасцей на планеце. Роднае слова яднала, кансалідавала беларускі этнас, робячы яго адметнай нацыяй, фарміравала духоўную моц народа, мабілізоўвала на стваральную працу вялікую супольнасць беларусаў. Лёс чалавека, лёс народа, лёс краіны ў беларускай літаратуры цесна звязаны між сабой. У творах мастацтва слова адлюстраваны асаблівасці нацыянальнага характару беларусаў, ментальнасць, правасвядомасць, адносіны ў грамадстве, традыцыі, светабачанне і светаўспрыманне, светаразуменне народа ў мінулым і сучасным.
Мастацтва слова ўсхваляла дасягненні беларускага народа ў культуры, асвеце, навуцы, эканоміцы, грамадскім жыцці. Беларуская літаратура літаратура агульначалавечых духоўных каштоўнасцей.
Беларускай літаратуры наканавана адлюстраваць актыўныя намаганні народа і краіны па будаўніцтве суверэннай дзяржавы, уславіць моцную і квітнеючую Беларусь.
Падобна да таго, як у старажытнасці лічылася, што Зямля трымаецца на трох кітах, так і беларуская літаратура, можна сказаць, заснавана на трох асноўных культурных падмурках-першакрыніцах.
Першы з іх бярэ свой пачатак у агульнаславянскай літаратуры з яе рэалістычным падыходам да жыцця, стылявой эмацыянальнасцю. Агульнаславянская скіраванасць праяўлялася ва ўсім: у выбары сюжэта, у характарыстыцы персанажаў, у пачуццёвай насычанасці слова, якое перадавала самыя розныя душэўныя станы.
У беларускай літаратуры хутка і інтэнсіўна развіваліся разнастайныя стылявыя плыні: рэалістычна-канкрэтная, лірычная, рамантычная, фантастычная, прыгодніцкая, натуралістычная, філасофска-канцэптуальная.
Другі падмурак, на якім заснавана беларуская літаратура, элементы візантыйскай, найперш духоўнай, культуры, пранікненне якіх узмацнілася пасля прыняцця хрысціянства на землях Кіеўскай Русі ў канцы X ст. Разам з верай у свядомасць уваходзілі паняцці размежавання дабра і зла, пошукі ісціны, сэнсу жыцця. З Візантыі ехалі вазы з кнігамі ў манастыры Навагрудка, Полацка, Турава.
Візантыйская дзяржава была шматэтнічнай. Яе насялялі многія народы, у тым ліку і славянскія, у прыватнасці балгары. У фарміраванні і развіцці літаратуры і мастацтва Візантыі славяне адыгралі вялікую ролю. І менавіта праз усходнехрысціянскае культурнае кола пашыралася хрысціянства на беларускія землі, што абумовіла ўзнікненне пісьменнасці на Беларусі ў X ст.
Візантыйская літаратура развівалася на грэчаскай мове. Большасць літаратурных помнікаў Візантыі загінула, але тое, што захавалася, сведчыць аб блізкасці да антычнай культурнай спадчыны. Візантыйская культура сінтэзавала мастацтва шматлікіх народаў і ўплывала на культуру тых этнасаў, якія былі звязаны з Візантыйскай дзяржавай палітычнымі, гандлёвымі і іншымі сувязямі.
Ад старажытнасці і да сённяшняга часу жывілі і жывяць беларускую літаратуру каларыт і стыхія народнага жыцця. Таму трэці падмурак, бадай, самы важны пласт беларускай культуры фальклор. Фальклорная плынь у беларускай літаратуры надзвычай моцная. Беларуская проза, паэзія, драматургія пачыналіся з невялікіх вусных апавяданняў, сцэнак, маналогаў, дыялогаў, жартаў, анекдотаў, бытавых ці лірычных замалёвак, абразкоў, біблейскіх прытчаў, вершаў, якія здаўна жылі ў народзе. Існуе думка, што фальклорная традыцыя дамінуе ў нашай літаратуры. Але ці можа быць зашмат народнага духу, каларыту ўвогуле ў любым творы мастацтва?