ԳՐԻԳՈՐ
ՄԱՐԿՈՍՅԱՆ
ԻՄ ԺԱՄԱՆԱԿԸ
կամ աշնանային օրագիր
Սանկտ Պետերբուրգ
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն
2017
ББК 84(5Арм)
М26
УДК 821.19
Մարկոսյան Գ.Ե.
М26 Իմ ժամանակը կամ աշնանային օրագիր ք. Սանկտ Պետերբուրգ, ՌԴ
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն, 2017 320 էջ
Григор Маркосян
Мое время
или осенний дневник
(на армянском языке)
Издана в издательстве«Свое издательство»
Ստորագրված է տպագրության 01.11.2017 թ., ֆորմատը՝ 60х90/16 Շապիկը՝ կավճապատ 300 գր/մ2, միջուկը՝ օֆսեթ 80 գր/մ2.
Տպաքանակը՝ 1000
«Սվոյո իզդատելստվո» հրատարակչություն (издательство «Свое издательство»)
ՌԴ, 199004, ք. Սանկտ Պետերբուրգ, Ռեպինի փ., 41
Գիրքը հրատարակվել է Սերժիկ և Ծովինար Ադամյանների կողմից՝ ի նշան հեղինակի հանդեպ հարգանքի և սիրո:
Իբրև սկիզբ.
Այս գրվածքը կարող է անսովոր, նույնիսկ տարօրինակ թվալ իր ձևով ու բովանդակությամբ, կարող են հնացած թվալ նրա լեզուն, ոճը, մտքերը: Պատճառն այն է, որ ես՝ նրա հեղինակը, մի ծեր սկսնակ եմ:
Կարծում էի, թե կարող եմ անտեսել ժամանակի ու փորձի անխախտ օրենքը և նստել ու հեշտությամբ ինչ-որ բան գրել, բայց սխալվեցի: Գուցե այդ է պատճառը, որ այստեղ գերակշռում են ժամանակի մասին մտքերն ու խորհրդածությունները:
Ժամանակն անտեսել անկարելի է, մանավանդ մեծ ու աննախադեպ փոփոխությունների այս շրջանում և մանավանդ ինձ համար, որ հինը մերժեցի, իսկ նորը չկարողացա ընդունել, կարծես թե կանգնեցի երկու դարաշրջանների սահմանին և այն անցնել չկարողացա:
Ինչ արած, ես ոչ առաջինն եմ, ոչ էլ վերջինը, այդպես եղել է միշտ, այդպես էլ կլինի, ժամանակը շարժվում է և իր հետ փոփոխություններ է բերում, ոմանք ընդունում են դրանք և առաջ են գնում նրա հետ, ուրիշները ետ են ընկնում նրանից:
Մեր ժամանակը շատերին նեղություն ու վիշտ պատճառեց, ինձ էլ բաժին հասավ, բայց այստեղ դրանք որոշակիորեն չկան, այդպես գերադաս համարեցի, կան միայն նրանց արձագանքները որպես ապրումներ, ինչպես որ ժամանակն ինքը չի երևում, երևում են միայն նրա հետևանքները:
Գրվածքը կազմված է տարբեր բնույթի առանձին կտորներից՝ օրագրային գրառումներից, որոնք ներքին կապ ունեն իրար հետ և մի ամբողջություն են կազմում, մանավանդ որ բոլորն էլ ուղղված են իմ աղջկան՝ Գայանեին:
Գրվածքը, ինչ խոսք, զերծ չէ թերություններից, մասնավորապես չափազանց շատ է լրջությունը և չափազանց քիչ՝ պոեզիան: Եթե կարողանայի գրել առանց դրանց, ուրեմն իսկապես կխախտեի ժամանակի ու փորձի օրենքը:
Երբ մտածում եմ թերությունների մասին, հիշում եմ իմ լուսահոգի ընկերոջը՝ նախկին մանկավարժ, դերասան, ճանապարհորդ ու վարսավիր Թելմանին, որը խրատում էր ինձ.
Երբեք ուրիշներին չխոստովանես թերությունդ կամ սխալդ, անմիջապես կփոխվի մարդկանց վերաբերմունքը, չունեցածներդ էլ վրադ կբարդեն: Մի անգամ մի վրացի, մեկ էլ մի ուրիշ վրացի, ու իր միտքը հաստատող որևէ պատմություն էր պատմում:
Բայց ես ահա խոստովանում եմ՝ հուսալով, որ ընթերցողը ամեն ինչի համար ներողամիտ կլինի, գուցե ների ինձ նաև իմ ընկերը:
* * *
Սիրելի աղջիկս.
Ես միշտ ուզում էի ինչ-որ բան գրել քեզ ուղղված նամակների ձևով, բայց չկարողացա, միշտ հետաձգեցի, և ժամանակն անցավ: Հին ճշմարտություն է՝ ամեն ինչ պետք է ժամանակին անել: Իմ մայրը և քո տատիկը, որի սիրելին էիր դու և որին այնպես հոգատարությամբ խնամում էիր, միշտ հիշեցնում էր այդ մասին: Երբ որևէ մեկը շեղվում էր այդ կանոնից, ասում էր.
Անժամանակ կանչող խորոզ ես:
Այդպիսի խորոզներին սովորաբար գլխատում էին, որովհետև նրանց տարաժամ կանչերը ինչ-որ չար բան էին գուշակում: Կյանքն էլ այդպես պատժում է նրանց, ովքեր հաշվի չեն նստում ժամանակի հետ:
Ես էլ ուշացա, բայց քանի որ շատ էի ուզում ինչ-որ բան գրել քեզ համար, որոշեցի օգտագործել իմ օրագրային հին ու նոր գրառումները, խմբագրել դրանք, որոշ լրացումներ կատարել և ամբողջը դարձնել քեզ ուղղված մի նամակ: Դրանք հիշողություններ են, տպավորություններ ու զանազան խորհրդածություններ՝ գրված առավելապես Ռուսաստանում իմ թափառումների տարիներին:
Ավելի ճիշտ կլինի այդ թափառումներն անվանել կամավոր աքսոր կամ տարագրություն, որովհետև միայն տառապանք ու ցավ բերեցին:
Մեզ բաժին ընկավ մի դժվար ժամանակ ու ծանր ճակատագիր, աղջիկս: Դու ինձ հետ կիսեցիր բոլոր դառնություններն ու միակ սփոփանքս եղար, չնայած քո բացառիկ ազնվությամբ ու բարությամբ ինքդ այդպես խոցելի ես աշխարհի չարության ու կեղծիքի առաջ:
Եվ, չնայած այդ ամենին, չնայած որ ես պատճառ եմ, իսկ դու՝ հետևանք, խուսափեցի այստեղ երախտիքի կամ թողության խոսքերից՝ դրանք համարելով չնչին թատերականություն, որ կարող է միայն վրդովմունք պատճառել քեզ:
Հիշու՞մ ես, երբ մի անգամ հեռախոսով շնորհավորեցի քո ծննդյան օրը, ասացի, թե չանիծես ինձ: Հետո դրա համար էլ զղջացի, որովհետև այդ էլ ինձ թվաց շինծու և վերամբարձ մի բան, թեև չգիտեմ էլ, թե նման դեպքերում ինչ կարող է ասել հետևանքը պատճառին, երախտապա՞րտ լինել իր ակամա ծնունդի և այն մղձավանջի համար, որ կյանք են կոչում:
Գուցե ծայրահեղություն համարես ասածս կամ ցանկանաս առարկել, թե գոյություն ունի որդիական պարտք: Ես գիտեմ, որ բարոյական պարտքն առհասարակ քեզ համար ամենակարևոր բանն է, աղջիկս, բայց համոզված եմ, որ նախ գոյություն ունի ծնողական պարտք, որքանով որ ծնողական մեղք գոյություն ունի:
Այստեղ եղած կցկտուր հիշողություններս հիմնականում վերաբերում են իմ վաղ մանկությանն ու պատանեկությանը: Պատճառն այն է, որ իմ հոգին միայն այդ հեռավոր հիշողություններն են ջերմացնում, իսկ հետագա տարիներս նման են ականապատ դաշտի, ուր էլ ոտք դնես, ցավ ու աղետ է: Այդ տարիները աշխատում եմ չհիշել:
Ինչքան կարողացա, փորձեցի այս գրառումներս կարգի բերել: Աշխատեցի հատկապես ոճի կտրուկությունը մեղմացնել, սակայն տեսա, որ դա էլ ինձ չհաջողվեց: Այն ամեն տեղ ինձ համար չարիք եղավ, և՛ այստեղ, և՛ կյանքում: Բայց ցավալին այն է, որ եթե գրավոր խոսքը դեռ մի կերպ կարելի է ուղղել, ապա ի՞նչ անես արդեն ասված անհարկի խոսքը, ոչ կարող ես ջնջել, ոչ էլ սրբագրել:
Հավանաբար դու այս թղթերի միակ ընթերցողը կլինես, սիրելի աղջիկս, և կարող ես պահել քեզ մոտ: Սակայն պիտի ասեմ, որ սրանցից օգուտ չկա, կարող են և հուսահատեցնել քեզ, ուստի վարվիր նրանց հետ ինչպես ուզում ես:
* * *
Ժամանակը մարում է մանկության ձայներն ու ջնջում պատկերները, բայց որոշ բաներ Տիրոջ ողորմածությամբ մարդուն ուղեկցում են մինչև վերջ: Ահա այդպես կարծես թե հիմա էլ լսում եմ հորս երգելը:
Իմ կարծիքով լավագույն երգը ոչ թե «բաց պատուհանից հեռվից լսածն է», այլ հորս երգը, երբ անասուններին խոտ էր տալիս գոմում, նստում էր օրհնյալ մսուրի մեջ, այն հնամենի սյան տակ, որի վրա խփված էին իր սիրելի եզան եղջյուրներն ու երգում էր:
Նա այնպիսի ձայն չուներ, ոչ էլ այնպիսի հռչակ, ինչպես, ասենք, Պուտպուտենց Համայակը, Մլայենց Պոտոն կամ Խառաշոյենց Գևորը, բայց ինձ համար նա աշխարհի ամենալավ երգիչն էր: Հայրս երգելիս չէր կլկլացնում, ինչպես ուրիշները, չէր թուրքացնում երգը, ինչ-որ ներքին զգացողությամբ զանազանում էր հարազատն ու խորթը:
Աննման էին նրա «Պարզիր, աղբյուր»-ը, «Թե իմ ալևոր հերքս սևնային»-ն ու «Հասան-ղալա»-ն, բայց եթե բարեգութ Աստված երջանկության մի քանի վայրկյան պարգևեր ինձ, կցանկանայի կրկին լսել հորս «Առավոտ լուսո»-ն:
Նա արթնանում էր շատ վաղ և արթնացնում էր մորս, որ տեսած երազը պատմի: Հստակ ու հանգամանալից երազներ էր տեսնում հայրս: Կարմիր ձի էր տեսնում, որ իր հաստատ համոզմամբ մուրազ էր նշանակում և սլանում էր նրանով դեպի Ամերիկա՝ իր չիրականացած երազը, իր եզներն ու սայլն էր տեսնում, երգելով քշում էր սայլը ինչպես երիտասարդ ժամանակ ու իր ձայնից արթնանում:
Նա պատմում էր երկար, մինչև երդիկից բացվում էր լույսը և երբ գոհ էր լինում երազից ու տրամադրությունը լավ, երգում էր «Առավոտ լուսո»-ն.
Առավոտ լուսո
Արեգակն արդար
Առ իս լոյս ծագեա
Ինչ որ զգում էի այն ժամանակ կամ ինչ որ հիմա եմ զգում այդ առավոտներն ու երգը հիշելիս, խոսքով արտահայտել անհնար է:
Այն ժամանակ ինձ թվում էր, թե աշխարհը լի է բարությամբ ու լույսով, հիմա զարմանում եմ, թե որտեղի՞ց է աշխարհի չարությունը, եթե մարդը կարող է այդպիսի երգ ստեղծել ու այդպես երգել:
Հետագայում ես շատ եմ լսել այդ աննման շարականը հայտնի ու անհայտ մարդկանց կատարմամբ, բայց հորս երգածը ուրիշ էր, երևի այն պատճառով, որ մանկությունն ու հարազատ երդիկի լույսը ուրիշ երգերում չկային: Դա մաքուր զգացմունքների բնական զեղում էր: Նա երգում էր իր պապենական օջախում հենց լույսը բացվելիս ու լույսի մասնակցությամբ, երբ շուրջը խաղաղ քնած էր մեծ գերդաստանը:
Երդիկից թափանցող կապույտ լույսն աճում էր նրա սրտաբուխ երգի հետ, հետզհետե պայծառանում էր կապույտ քառակուսին, որ կարծես թե դեպի հաշտության ու խաղաղության երկնային երանելի աշխարհը տանող մի ճանապարհ էր.
Ընկալ զիս, գթած,
Ընկալ, ողորմած,
Ընկալ, մարդասերդ
Այդ ապրումները, այդ զգացողությունը ես մեկ էլ ունեցել եմ, երբ հետագայում Էջմիածնի Մայր տաճարում երեկոյան ժամերգություններն էի լսում:
Հետո հայրս լվացվում ու բարձրաձայն աղոթում էր: Առավոտյան քաղցր նիրհի մեջ միշտ լսում էի.
Տեր, եթէ զշրթունս իմ բանաս, բերան իմ երգեսցէ զօրհնութիւն Քո, օրհնեալ, համագոյ եւ միասնական անբաժանելի Սուրբ Երրորդութիւնդ
Նա աղոթում էր, որ աշխարհին խաղաղություն լինի, որ ամեն իրիկուն զավակները տուն գան «առանց մեղաց ու փորձանաց» և հավաքվեն հին խոնչայի շուրջը խաղաղ ընթրիքի: