Франц Сіўко
Эдэм
Прыпавесці, апавяданні, эсэ
© Сіўко Ф. І., 2014
© УП «Мастацкая літаратура», 2014
© Распаўсюджванне. ТАА «Электронная кнігарня», 2016
Прыпавесці
Удог
Трылогія
Угліс
1
1570
Падпал
Апрычнікі наляцелі ўначы. Агаласілі пустыя вулкі страхавітымі воклічамі і гіканнем, паўрываліся ў хаты, павыцягвалі сонных местачкоўцаў на пляц перад управаю. Там, акружыўшы з усіх бакоў і весела пазвэнькваючы шаблямі ў чаканні хуткай забавы, пратрымалі на марозе да раніцы. А як толькі небасхіл заірдзеўся і заіскрыўся пад промнямі сонца снег на вежах касцёла і царквы, пачалася калатнеча.
Першым схапілі высокага, з шырокімі, на буслінае крыло ў лёце, плячамі ліцвіна-гандляра. Трое апрычнікаў наваліліся на асілка ззаду, накінулі на шыю вяроўчыну, прыгнулі долу. Кабета з дзіцем, жонка ягоная, кінулася да мужа, каб памагчы бараніцца, але яе збілі з ног, штурхнулі ў сумёт. Затым успаролі шаблямі на мужчыне вопратку, падвялі да атамана.
Падпал яму! гукнуў той і істэрычна, па-бабску зарагатаў.
Гандляра павалілі на снег, пачалі вадзіць галаўнямі па пасінелым ад сцюжы целе.
Ім таксама! тыцнуў пальцам у знямелы ад страху натоўп атаман. Усім падпал!
Праз паўгадзіны пляц нагадваў бойню. Прынаджаныя пахам гарэлай чалавечыны груганы цярпліва застылі на дрэвах у чаканні зыходу катаў. А тыя збіліся ў гурт, раіліся, што б прыдумаць яшчэ.
Утапіць, вось што! гаркнуў атаман. Да саней і ў раку!
Апрычнікі папрывязвалі паўжывых мужчын да вазкоў, навыперадкі памчаліся да ракі. Жанок і дзяцей згрузілі на астатнія вазкі, павезлі следам.
На мосце паблізу кляштара спыніліся. Палова апрычнікаў узброіліся сякірамі, пабеглі на раку прабіваць палонкі, палова засталіся наверсе. Калі палонкі былі прабітыя і вада хлынула з-пад лёду на снег, тыя, што засталіся на мосце, паадвязвалі безуладныя, знявечаныя целы мужчын, з рогатам паскідвалі іх у раку. Тое самае зрабілі з жанчынамі і дзецьмі. Некаторыя з ахвяр не патраплялі ў палонкі, да іх падбягалі апрычнікі, ссоўвалі пад лёд. Тых, што і ў палонках працівіліся смерці, дабівалі шаблямі.
Калі патапілі ўсіх, рушылі да кляштара па манахаў. Іх таксама згрузілі на сані, павезлі да моста і паўжывых ад пярэпалаху паскідвалі на дол. Затым хаўрус рушыў у другую, бяднейшую частку мястэчка. Жыхары яе, галоўным чынам адзінаверцы апрычнікаў і жыды, баючыся нечаканых прыхажаяў, пахаваліся дзе хто мог. Іх павыцягвалі са сховаў, змардавалі да непазнавальнасці, пасеклі шаблямі. А напрыканцы, разгарачаныя крываваю вольніцай, перабілі ўвесь статак і папалілі будынкі. І тут успомнілі нарэшце пра іншаземцаў, што хаваліся ў найдалейшым канцы мястэчка, за ракой.
Ваявода, а з ім паўтары сотні ваяроў, супакоеныя абяцанкаю бесперашкоднага вяртання на радзіму, выйшлі насустрач пераможцам.
Іх, сапраўды, адпусцілі. Атаман уласнаручна адарыў кожнага футрам, потым загадаў падначаленым праводзіць да гасцінца. А перад тым паднёс, у дадатак да футраў, па гарнцу ягад.
Удог, вашества, вкусно есть!
Godu, jakże, wiemy,[1] дзякавалі адарантам пераможаныя і жартам нібыта дадавалі: Наступным разам мы першыя паямо, і тады пабачым, хто каго адолее.
І тыя, і другія пайшлі, а прыпарушаная студзеньскім снегам зямля доўга яшчэ чырваніла, сцінаючыся ад жаху, крывёю ахвяр і сокам абшкуматаных згаладнелымі вуснамі нетутэйшых ягад.
2
1798
Крайна
І пітво палёгкі не прынесла, наадварот, прыступ млоснасці ўзмацніўся. «Можа, ад лямпы, падумала Любаша. Вунь як газаю смярдзіць». Паспрабавала дацягнуцца рукой да шафачкі над узгалоўем, каб выкруціць кнот, але не здолела: перашкаджала рабрына ложка.
Яна прыўзняла плечы, паволі, пядзя за пядзяю намацала далонню паверхню шафачкі, тыцнула пальцамі ў падстаўку. Лямпа гайданулася, саслізнула з падстаўкі і захрасла ў прамежку між столікам і рабрынай. Любаша памкнулася дастаць яе, каб паставіць зноў на стол, але не паспела: узмацніліся схваткі. Боль абхапіў жывот, працяў паясніцу, ірвануўся ўгору, да грудзей. Яна хацела крыкнуць, каб паклікаць пакаёвак, ды было запозна. Лямпа гахнула на падлогу, смярдзючая лужына газы разлілася пад узгалоўем. Языкі агню слізганулі па сцяне, перакінуліся на ложак. Любаша шырэй раскрыла рот, напружылася ўсім целам, паспрабавала выпхнуць з сябе боль. На гэты раз моцы хапіла.
Адчайны, патрабавальны дзіцячы покліч узняўся пад столь, агаласіў паўсонны будынак. З калідора данёсся тупат, пакаёўкі Маря і Гапа паказаліся ў дзвярах. Але Любаша іх ужо не бачыла. Тарганулася раз і другі на прасціне, ціха ўскінула ўгору руку і тут жа апусціла яе долу. Пакаёўкі падбеглі да яе, разагналі дым рукамі, узяліся збіваць агонь. Немаўля ва ўзножжы зноў заквіліла. Маря, старэйшая і больш дасведчаная, памкнулася да яго, хуценька перагрызла зубамі пупавіну.
Лекар Фокс жвава выскачыў з экіпажа, імкліва падняўся па прыступках на шырокі, упрыгожаны чатырма ружовымі вежамі ганак графскага дома.
Нарэшце! выгукнула з палёгкай Марыя Іпатаўна і кінулася яму напярэймы. Сюды, пане Эдгар!
Любаша, белая, з пасамі воглых валасоў на лбе, нерухома ляжала на ложку.
Выйдзіце ўсе!
Дзеўкі, а з імі і графіня выйшлі з прапахлага дымам пакоя, збіліся гуртам у калідоры.
Праз колькі хвілін са спальні зноў пачуўся голас лекара. Марыя Іпатаўна распіхнула чалядніц, рынулася на яго.
Дзяўчынка. Фокс няспешна памыў рукі, выцер іх ручніком. Затым падышоў да Любашы, узяўся мацаць пульс.
Графіня!
Марыя Іпатаўна, якая дагэтуль утрапёна глядзела на немаўля, рэзка выпрасталася. Адна з пакаёвак, здагадаўшыся, што да чаго, узахліпкі загаласіла.
Прыадчыненае акно расхінулася насцеж, натужліва скаланулася шыбінай.
Затохлася, зніякавелым голасам прамовіў Фокс.
Марыя Іпатаўна схапіла з шафачкі люстэрка, паднесла да вуснаў Любашы.
Спэцканая рaгамі сажы люстраная паверхня маўчала.
Граф Андрэй Мікалаевіч, саракагадовы мужчына з доўгімі, па модзе, бакенбардамі, сядзеў у кабінеце, гартаў паперы. У фатэлі насупраць Марыя Іпатаўна займалася пруткамі.
Дрэнь усё!
Што такое, Андрэй? па твары графіні прабег цень заклапочанасці.
Горш не бывае. Собіла мне даверыцца гэтаму Козыраву. Усё абы-як, да ручкі дабіў маёнтак. На, сама паглядзі.
Графіня колькі хвілін няўцямна глядзела на паперы.
Што гэта? Я нічога не разумею. Растлумач даходліва.
Табе з Алёшам давядзецца пераехаць у Крайну, вось што.
Мне? у голасе Марыі Іпатаўны прагучалі і страх, і нязгода. А ты?
Тут застануся, ціха, але цвёрда сказаў граф. У мяне месца тут, сама ведаеш, як нялёгка яно дасталося. Ён падышоў да жонкі, узяў за руку. А ты разумніца, хутка навядзеш там парадак.
Ці здолею я?
Здолееш. Фелікса Дыбу, тубыльца, замест Козырава возьмем правіць, і ўсё наладзіцца.
Хто такі Дыба?
З ліцвінаў пераселеных. Ён у Крайне ўжо. Не бойся, ён хоць і з паўстанцаў, чалавек памяркоўны. І галоўнае працавіты.
Графіня ўздыхнула. Адезд з горада, ад дабротаў, да якіх прывыкла змалку, яе палохаў. Але пярэчыць мужу не хацелася, і яна пайшла на хітрасць.
А з Пелагейкай што?
З Пелагейкай? Андрэй Мікалаевіч на хвіліну задумаўся. За лёс дзяўчынкі, бацька якой, ягоны бесталковы стрыечны брат-няўдаліца, згінуў падчас бойкі з-за нейкае жанчыны, а маці, выхавацелька іх адзінага з Марыяй Іпатаўнай сына Алёшы, памерла пры родах, ён, чалавек чуллівы і сумленны, адчуваў адказнасць не меншую, чым за лёс уласнага сына.
Два месяцы дзіцяці, хай бы акрыяла, даводзіла сваё Марыя Іпатаўна.
Няхай будзе па-твойму, задаволены, што ўрэшце перамога, хоць і з пэўнымі саступкамі, засталася за ім, пагадзіўся граф. Падрасце дзеўка, па вясне выпраўлю з нянькаю да вас у Крайну. А можа, і сам к таму часу перабяруся.
Добра, Андрэй, як скажаш.
Марыя Іпатаўна ўстала, пайшла да дзвярэй.
У бальнай зале дзевяцігадовы Алёша раскрэсліваў крэйдаю на падлозе квадрацікі для гульні ў класы.
Плача, чуеш, мама? сказаў і схаваў за спінаю перапэцканыя крэйдай рукі.
Сапраўды, зверху, з-за галерэі, за якою адразу знаходзіўся дзіцячы пакойчык, даносіўся манатонны і працяжны, як скавытанне шчанюка, голас немаўляці.
Марыя Іпатаўна моўчкі прайшла паўз сына. Дзіцячага плачу яна заўсёды не любіла, а зараз, пасля непрыемнай размовы з мужам, і наогул не жадала чуць.
Дзяўчынка ікнула, зацерабіла ў паветры лыткамі, гарэзліва пацягнулася рукамі да сцяны, дзе вісела мапа.
Бач ты, вучонаю будзе наша Пелагейка. Палашка цмокнула малую, расшпіліла на грудзях кофту. Немаўля торкнулася вуснамі ў набрынялую грудзіну, смачна зацмокала.
У пакой увайшла Марыя Іпатаўна. Яна была апранута па-дарожнаму, у вачах свяцілася незадаволенасць.
Не плача?