А вайна толькі пачыналася.
XVI. Маніфест
У Смалярні Балашэвічы знайшлі болей навінаў, чым прывезлі з сабой.
Выйшаў маніфест вялікага князя Мікалая Мікалаевіча, галоўнакамандуючага расійскай арміі, які ўсхваляў польскую зброю, абяцаў палякам волю і заклікаў да змагання з вечным ворагам славянаў. «Яшчэ не заржавеў меч ваш з часоў бітвы пад Грунвальдам», пісалася там. Яны спачатку не зразумелі, што за меч, што за Грунвальд, але Казік з Ясем у кнігах адкапалі, што пад Грунвальдам Ягайла з Вітаўтам пабілі немцаў. Нейкай салодкай шчаснасцю і натхнёнасцю веяла ад гэтых тлустых літар маніфесту. Яны глядзелі, перачытвалі сотні разоў, нават вучылі на памяць. І цешыліся:
Вось цяпер ужо зажывем як трэба. Пабудуем касцёл у Вончы нарэшце. І з польскім лемантаром больш не будзем хавацца. Досыць кланяцца ўрадніку альбо нейкаму там соцкаму. Эх, кацапы Ты яго і напаі, і абліжы, і пагладзь, а ён з цябе яшчэ і смяецца. Цяпер яны нам мусяць казённую польскую школу ў Вончы пабудаваць. А як жа ж: рускія маюць, габрэі маюць, а мы што, не людзі?
Стары Пятроўскі паўтараў, што маніфест выдалі дзякуючы намаганням Несмяртэльнага.
Галаву закладаю, казаў ён, што калі б не пан Несмяртэльны, маніфесту б людзям не далі. Гэта ягоныя клопаты. Згадваў ён пры мне таго Мікалаевіча, калі мы з Аніхоўскім апошні раз у яго былі наконт пабудовы касцёла ў Вончы. Адвёў я яго ўбок і пытаюся: «Як там, пане, з тым бунтам?». А ён і кажа: «Бунт яшчэ рыхтуецца, але, здаецца, можна па-добраму залагодзіць. Ведаеш, кажа, я тут добрае знаёмства завязаў з царскім дзядзькам. Гуляў аднойчы з ім і двума германскімі князямі ў дурня і дапамог яму іх чыста абшчыпаць. То карты так ператасую, каб яму адны тузы дасталіся, то, як трэба, козыра пад сталом падам, то калоду ўсю германцам скіну, а Мікалаевіча з цяжкай сітуацыі выбаўлю. Да другой гадзіны ночы гулялі, а ён хоць бы раз прайграў. Калі мы ўрэшце ад стала ўсталі, ён са смехам гаворыць: «У нас кажуць, што германцы хітры народ, але, відаць, глуздоў у іх у галаве няшмат, калі нават у звычайнага дурня гуляць не могуць». А германцам і адказаць няма чаго». Назаўтра Мікалаевіч Несмяртэльнага кліча: «Ты мне дапамог швабаў абыграць, і я табе аддзячу зраблю ўсё, чаго толькі пажадаеш для сябе ці свайго народа». А Несмяртэльны яму: «Толькі б вялікі князь стрымаў слова».
Хвала Богу, стрымаў.
Адправіўшы сыноў на вайну, палякі стаіўшы дыханне сачылі за яе ходам, прагнучы для Расіі перамогі. Мала дзе чыталі столькі газет, колькі іх пачалі чытаць у Смалярні. Іх увагі не маглі ўнікнуць нават найдрабнейшыя ваенныя звесткі. Яны радаваліся поспехам Антанты, бедавалі праз паразы і толькі дзівіліся, што газеты перасталі пісаць пра абяцанае ў маніфесце ўваскрашэнне Польшчы. Ніводнае згадкі пра гэта больш не адшуквалася ні ў расійскай, ні ў польскай газеце. Няўжо гэтая справа ўжо была вырашаная так дакладна і цвёрда, што перастала цікавіць людзей? Яшчэ ж нават не было вядома, будзе Польшча пад расійскім царом ці займее ўласнага караля і дакуль сягнуць яе межы. Хто-ніхто прапаноўваў пасля збору ўраджаю адправіць да пробашча спецыяльную дэлегацыю і даведацца, што там з гэтым пытаннем адбываецца на справе.
Тым часам Казік і Стах, дамовіўшыся з самымі паважанымі гаспадарамі, рыхтаваліся да адкрыцця смалярскай польскай школы з большым размахам. Сапраўдную школу вырашылі заснаваць са сталай навучальнай праграмай і падзелам вучняў на класы. Яны паслалі ў Мінск купіць лемантары, чытанкі, паставілі дошкі і пафарбаваныя лавы, вывучалі падручнікі, граматыкі і пропісі, пазычаныя Казікам яшчэ ўвесну ў магільнецкага арганіста, і зацвердзілі папярэднюю праграму. Сцяпура аддаў пад школу сваю новую прасторную святліцу.
У апошнюю нядзелю верасня яны з цэлай ваколіцы склікалі бацькоў і склалі спіс дзяцей, што меліся хадзіць у школу. Кантычка асвяціў клас, лаўкі, адправіў набажэнства падзякі за спасланне палякам волі, і назаўтра пачалося навучанне.
Праз тыдзень да іх заявіўся ўраднік. Спыніў брычку ля хаты Сцяпуры і гайсануў проста ў клас.
Охо-хо! усклікнуў ён, пераступіўшы парог. І скамейкі і дошка! Настаяшчае учылішча. Ну і кто вам, рабяты, пазволіў?
Што значыць хто пазволіў, адказаў Казік. Мы ж нядаўна свабоду здабылі.
Свабоду? Якую свабоду?
У нас ёсць маніфест нашага правадыра.
Дзе? Які маніфест?
Казік дастаў з шуфляды прыхаваны нумар «Биржевых ведомостей» і даў яго ўрадніку, паказаўшы тлустыя літары змешчанага там маніфесту.
Охо-хо! усклікнуў ён, пераступіўшы парог. І скамейкі і дошка! Настаяшчае учылішча. Ну і кто вам, рабяты, пазволіў?
Што значыць хто пазволіў, адказаў Казік. Мы ж нядаўна свабоду здабылі.
Свабоду? Якую свабоду?
У нас ёсць маніфест нашага правадыра.
Дзе? Які маніфест?
Казік дастаў з шуфляды прыхаваны нумар «Биржевых ведомостей» і даў яго ўрадніку, паказаўшы тлустыя літары змешчанага там маніфесту.
Ага ну да маніфест глаўнакамандуюшчы мармытаў той, бегаючы вачыма па тэксце, нібыта сапраўды ніколі яго не бачыў. Харашо. Ну, а дзе пішуць, што вы маеце права па-польску вучыць?
Калі гавораць пра волю, значыць, у нас такія ж правы, што і ў рускіх. Неўзабаве будзем пісаць, каб нам казённую польскую школу тут, у Смалярні, або ў Вончы пабудавалі.
Тым часам падышлі стары Здановіч, Кантычка, Пятроўскі і Сцяпура.
Гэтая роўнасць пэўна датычыць Прывісленскага краю, але не Беларусі.
Няпраўда, гаспадзін ураднік, умяшаўся Пятроўскі, у маніфесце пішуць не пра Прывісленскі край, а пра палякаў. А мы што, не палякі?
Да, палякі. Але вы мусіце ведаць, гаспада, што, каб вучыць, трэба здабыць дазвол ад губернатара.
То бок губернатар гэты маніфест скасаваў?
Ды не. Дзе ж там губернатар скасуе. Слухайце, гаспада, я прыехаў тут з вамі не паліціку развадзіць. Станавы прыстаў мяне прыслаў школу закрыць, дык я закрываю, і ўсё на тым.
Станавы прыслаў?! закрычаў Пятроўскі. Дык твой станавы думае, што калі царскі дзядзька піша, а сабака брэша, дык гэта адно і тое ж?!
Малчаць! тупнуў нагой ураднік.
Ты маўчы, а я не буду! Думаеш, мы табе дазволім школу распусціць? Мы да Несмяртэльнага паедзем, а як не да самога цара дойдзем. Вывучым і цябе, і станавога твайго, і губернатара заадно!
Вон адсюль! Вон, дзеці! Немедленна! сказаў дзецям ураднік.
Гэта ты вон пайшоў! грозна выпрастаўся Пятроўскі.
Ураднік схапіўся за дзяржальна шаблі, але паміж імі ўсталі Здановіч, Сцяпура і Кантычка.
Варят! крыкнуў Здановіч Пятроўскаму. Хочаш няшчасце на засценак наклікаць? Прэч!
А Сцяпура звярнуўся да ўрадніка:
Успакойцеся, барын. Гэта дурань, ён сам не ведае, што вярзе. Вы права лепей за нас ведаеце, і мы зусім не збіраліся з вамі, з уладай, задзірацца. Дык давайце зробім так, каб і воўк быў сыты, і авечкі цэлыя. Вы нам школу пакіньце, а мы вам насыплем чатыры мяхі аўса первый сорт!
Не магу, гаспада, станавы прыказаў закрыць.
Можам яшчэ мех антонавак насыпаць, дадаў Кантычка.
І бачурку мёду наліць, уставіў Здановіч. Астаўце, барын, нам школу. Трэба ж недзе дзяцей вучыць.
Хоць гару золата насыпце а ўсё адно мушу закрыць вашу школу. Магу толька учыцялей пакуль на свабодзе аставіць. Вон, дзеці!
XVII. Жахі вайны
Вайна шалела. Мабілізоўвалі ўсё маладзейшых рэзервістаў і рэкрутаў, рэквізавалі коней, быдла, збожжа, корм. Незлічоныя палкі маладзёнаў ішлі на жудасную разню, чалавечы здабытак чакала марнае знішчэнне. Неба палала нязгасным зарывам, зямля грымела нямоўкным грукатам, стагнала благаннем, плачам, праклёнамі. Кроў цякла ракой, людзі гінулі як мухі. Вынаходлівы і спрытны ў баі вораг адным махам разбіваў цэлыя палкі і дывізіі, якія падстаўляла пад удар бяздарнае і прадажнае расійскае кіраўніцтва, ператвараў іх у кучы трупаў і цэлыя палкі і дывізіі браў у палон і мардаваў іх потым голадам. Вынішчаў шматмільённае войска і ўпэўнена пасоўваўся наперад. Ад самай татарскай навалы Польшча не зазнавала такога татальнага вынішчэння. Вёскі рабіліся папялішчамі, гарады руінамі, а людзі, гнаныя казацкімі нагайкамі, ішлі бадзяцца па свеце. І нібыта гэта ад бітвы з германцам ратавалі падданых «клапатлівыя апекуны», але сваім ратункам толькі рыхтавалі ім няшчасці. Паспешлівасць, з якой звычайна высялялі, бязладдзе ў адміністрацыі, недахоп дарог усё гэта прыносіла больш смерцяў, чым пяціразовы пераход лініі фронту. Людзі душыліся ў натоўпах, падалі ад знясілення, голаду і хваробаў.
Восенню 1915 года Бабруйск стаў сведкам жахлівых трагедый. Гасцінец, вуліцы, абедзве чыгуначныя станцыі, валы крэпасці, палігон усё ператварылася ў кірмаш ляманту і роспачы. Усюды вазы, куфры, натоўпы змарнелых і галодных людзей, паўдохлыя коні і быдла, з усіх бакоў благанне ежы і міласэрнасці.
Чалавеча! чаплялі няшчасныя мясцовых мінакоў. Дайце хлеба, есці хачу. Чалавеча, купіце каня, воз купіце, машыну швейную, падушкі, кажух! За дваццаць рублёў пародзістую кабылу прадам! Машыну за пяць рублёў! Падушкі за рубель! Злітуйся, чалавеча, купі! Дзеці ад голаду паміраюць.