Borys Tynka
Przewodnik po Odessie
Wprowadzenie
Drogi turysto, staram się w przewodniku, który trzymasz w rękach, przedstawić Odessę taką, jaka jest naprawdę. Chcę opowiedzieć jej historię, chcę zaproponować ekonomiczny i wielokrotnie sprawdzony wariant dojazdu, a co najważniejsze, chcę zaproponować wspólne zwiedzanie miasta trasami, obejmującymi najciekawsze i najpiękniejsze obiekty. Chciałbym, abyś pokochał to przepiękne miejsce, i mam szczerą nadzieję, że przewodnik zachęci Cię do przyjazdu, powodując równocześnie, że po powrocie do domu zatęsknisz za tym miastem i zapragniesz odwiedzić je ponownie.
W Odessie bywam bardzo często i równie często zastanawiam się, czym jest to spowodowane. Za każdym razem przeważa chęć ponownego spaceru po znajomych zaułkach, parkach, plażach, skwerach, ale czy to wszystko? Kiedy to się zaczęło? Pamiętam swoją pierwszą wizytę w Odessie w 2008 roku i spacery po zacienionych ulicach do chwili obecnej wzbudzają we mnie oczywistą nostalgię .
Dzisiejszą Odessę zna praktycznie cały świat. Miasto, które kilka wieków temu było niewielką tatarską warownią, przyciąga turystów zarówno ukraińskich, jak i zagranicznych. Przyciąga swoją historią, mitami, legendami, anegdotami, pieśniami, swoją specyfiką i kolorytem. Być może słyszałeś o schodach Potiomkinowskich, ulicy Deribasowskiej, czy też wspaniałych, choć niekoniecznie najczystszych odeskich plażach. Każda ulica w tym mieście, każdy pomnik, każda kamienica to oddzielna opowieść. Ciepła morska bryza wita turystę na każdym rogu, nawet jeżeli jest to tylko wytwór jego wyobraźni. Odessa stała się najbardziej charyzmatycznym i kolorytnym miejscem na wybrzeżu morza Czarnego, a także potężnym portem targowym i w późniejszym okresie morską bazą floty ukraińskiej. W mieście, które stało się legendą, panuje niepowtarzalny klimat, który natchnął wielu pisarzy, poetów, muzyków i malarzy. Życie w tym mieście uczy być sobą, uśmiechać się, widzieć wszędzie piękno i cieszyć się każdą chwilą. Odessa zawsze pozostanie zagadką, którą chciałoby się rozwiązywać bez końca, i miejscem, które należy odwiedzić przynajmniej raz w życiu. Odessa to przede wszystkim ludzie, cudowni, życzliwi, z ogromnym i specyficznym poczuciem humoru. To kierowcy marszrutek, babcie na Priwozie, handlarze na Starokonnym bazarze.
Od samego początku pozwalano tutaj na więcej, przez co miasto przyciągało zarówno wielkie talenty, jak i kryminalistów oraz awanturników. Położenie geopolityczne zapewniło Odessie niepowtarzalne oblicze, lecz równoczesnie stało się przyczyną wielu wzlotów i upadków. Wojny, choroby, wewnętrzne walki o władzę, a także żydowskie pogromy były dla czarnomorskiego portu niezwykle ciężkimi przeżyciami. Należy o tym pamiętać, odwiedzając okolice góry Dżumki, spacerując po Primorskim bulwarze, czy też spoglądając na morski dworzec ze znajdującym się na nim pomnikiem poświęconym żonom marynarzy. Należy również pamiętać o tym, że Odessa to nie tylko cudowne w swojej urodzie historyczne centrum miasta, ale również biedne dzielnice Mołdawanka, Słobodka i Pieresyp. To również plaże zapełnione w okresie letnim przez turystów, bazary, które nie sposób ominąć, zakątki przesycone sztuką, opera, muzea oraz teatry.
Perła na morzu, południowa Palmira, południowa stolica, mały Paryż, to tylko kilka z określeń tego unikalnego miejsca. Mieszanka morza, słońca, czystego powietrza oraz dobrego humoru odczuwalna jest na każdym kroku, czyniąc z Odessy miejsce szczególne i niepowtarzalne.
Historia Odessy
Terytorium obszaru, na którym powstała Odessa, było zaludnione przez starożytnych Greków, zamieszkujących niewielkie osady przy linii brzegowej morza Czarnego, już w VI wieku p. n. e. Grecka kolonia na przestrzeni wieków przechodziła wielokrotnie pod władanie przygranicznych mocarstw oraz koczowniczych plemion. W XIII wieku nastąpił okres tzw. Złotej Ordy i tereny północnego wybrzeża morza Czarnego zostały opanowane przez tatarów. Na początku XV wieku tereny przyszłej Odessy znalazły się pod panowaniem Wielkiego Księstwa Litewskiego. W późniejszych latach powstała w tym miejscu osada pod nazwą Hadżibej, a cały obszar został zagarnięty przez osmańskich Turków.
Osada zaczęła zyskiwać coraz większe znaczenie strategiczne. Zajmując cudze ziemie, chanat krymski postanowił zakorzenić się na nich, budując twierdze obronne m. in. w Oczakowie i Akermanie. W 1765 roku zamieszkujący osadę Hadżibej Turcy wybudowali niewielką kamienną twierdzę, która przyjęła nazwę Eni-Dunia, co oznaczało w tłumaczeniu z języka tureckiego Nowy Świat. Częściej jednak nazywana była twierdzą Hadżibej od nazwy osady znajdującej się w pobliżu. Znajdowała się na terenie dzisiejszego Primorskiego bulwaru pomiędzy schodami Potiomkinowskimi a pałacem Woroncowa. Otoczona była wysokim murem z basztami. Na początku XVII wieku osada Hadżibej stała się bardzo ważnym punktem strategicznym na północnym wybrzeżu morza Czarnego, gdyż właśnie stąd wysyłane były do Turcji drogą morską różnego rodzaju towary oraz niewolnicy z terenów Ukrainy. Morze Czarne zaczęło stanowić pokusę dla Rosji, nowego imperialnego mocarstwa.
Car Piotr I wywalczył dla Rosji w licznych wojnach dostęp do morza Bałtyckiego, wszyscy jednak doskonale zdawali sobie sprawę, że dla rozwoju handlu i zabezpieczenia granic na południu imperium rosyjskiego niezbędny jest dostęp do morza Czarnego. Korzyści po uzyskaniu dostępu do czarnomorskiego wybrzeża według ówczesnych specjalistów miały być ogromne, zarówno pod względem ekonomicznym, jak i politycznym oraz wojennym. Korzyścią miały być głównie porty, w których woda przez większość okresu zimowego nie zamarzała, oraz, co ważniejsze, umożliwiony bezpośredni dostęp do morza Śródziemnego. Dzięki nowoczesnej jak na tamte czasy strategii i sprytnej dyplomacji, Turkom osmańskim oraz Tatarom krymskim zaczęła zagrażać Katarzyna II, ówcześnie panująca caryca. Na rozkaz carycy rozpoczęto budowę okrętów wojennych oraz handlowych.
W 1783 roku do Rosji przyłączono Krym. Kilka lat później, w 1787 roku, Turcja zażądała zwrotu półwyspu, na co oczywiście Katarzyna II nie wyraziła zgody. Wybuchła kolejna wojna rosyjsko-turecka. W latach 17871791 rosyjskie wojska pod dowództwem generała Suworowa zajęły tak ważne punkty, jak Oczaków, Kiszyniów, Bendery, Akerman. Turcy wzmocnili twierdzę Hadżibej budując m. in. cytadelę otoczoną kamiennym murem. Twierdza została zdobyta przez oddziały rosyjskie kniazia Potiomkina. Jeden z nich dowodzony był przez Osipa Michajłowicza de Ribasa, który w powstaniu Odessy odegrał pierwszoplanową rolę. Warto wspomnieć, że w szturmie wzięły również udział oddziały kozaków czarnomorskich. Wojna zakończyła się podpisaniem traktatu pokojowego, w wyniku którego Hadżibej znalazł się w granicach imperium rosyjskiego. Rozpoczął się okres zasiedlania ludności celem zagospodarowania odzyskanych terenów. Początkowo planowano wybudować na miejscu Hadżibeja nową twierdzę i wykorzystywać ją jako bazę wojenną dla floty czarnomorskiej. Plan powstania miasta portowego nad morzem Czarnym przedstawił Katarzynie II Osip de Ribas. Zamierzał on na południu imperium rosyjskiego wybudować potężny port wojskowo-handlowy, który w przyszłości miał się stać wyrazem potęgi Rosji na południowym jej krańcu. Pomysł spodobał się Katarzynie II. 27 maja 1794 roku podpisała rozporządzenie, nakazujące przekształcenie osady Hadżibej w miasto portowe, wyznaczając równocześnie de Ribasa głównym nadzorcą projektu. Rozporządzenie Katarzyny II dawało przyszłemu miastu niesamowite przywileje, m. in. zwolnienie od podatków, wydanie nowym mieszkańcom pomocy materialnej w celu zasiedlenia, budowę cerkwi. Dzięki rozporządzeniu stawało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.
Zarówno położenie, jak i przychylność władz imperium zwiększały szanse powstałego miasta na szybki rozwój. Na budowę portu zostały przeznaczone ogromne jak na tamte czasy środki finansowe. Finansowo miasto zostało zabezpieczone, jednak niezbędny był napływ ludności. Swoją polityką Katarzyna II zachęciła cudzoziemców do osiedlania się na terenach powstałej Noworosji. Otrzymali oni wiele przywilejów, dzięki czemu do budowanego miasta zaczęli tłumnie przybywać Niemcy, Francuzi, Włosi, Bułgarzy, Grecy. Projekt budowy miasta caryca poleciła wykonać holenderskiemu inżynierowi wojennemu, François Sainte de Wollant. 2 września 1794 roku założono pierwsze fundamenty pod budowę portu i właśnie ten dzień uznawany jest za datę powstania Odessy. Tego samego dnia zostały postawione również pierwsze fundamenty pod budowę dwóch cerkwi prawosławnych.
Swą nazwę Odessa zawdzięcza Katarzynie II. Krąży anegdota mówiąca o tym, że podczas jednego z balów, w obecności carycy, rozpoczęto rozmowę o budowie nowego czarnomorskiego portu na miejscu twierdzy Hadżibej, niedawno zdobytej przez wojska rosyjskie. Znając zamiłowanie carycy do antycznych nazw, zaproponowano, aby Hadżibej nazwać Odessos od nazwy starożytnej kolonii greckiej znajdującej się na północno-zachodnim wybrzeżu morza Czarnego. Na proponowaną nazwę nie zgodziła się caryca, która uznała, że w południowej części imperium rosyjskiego zbyt dużo jest miejscowości, których nazwy są rodzaju męskiego i tak Hadżibej stał się Odessą, a pierwszym jego zarządcą został neapolitańczyk służący w rosyjskim wojsku, José Pascual Domingo de Ribas y Boyons, znany w Rosji jako Osip Michajłowicz de Ribas.
Osip Michajłowicz de Ribas urodził się w Neapolu. Jego rodzina przeprowadziła się do Włoch z Barcelony. Matka Osipa była z pochodzenia Irlandką. Służbę wojskową de Ribas rozpoczął w 1765 roku. W 1769 poznał on grafa Aleksieja Orłowa, ulubieńca rosyjskiej carycy Katarzyny II. Osip de Ribas zdobył sympatię grafa i został zaproszony przez niego do pełnienia służby wojskowej w Rosji. De Ribas przyjechał do Rosji w 1772 roku i początkowo służył we flocie czarnomorskiej w charakterze wolontariusza. W 1774 roku został przeniesiony do Petersburga, gdzie otrzymał stopień pułkownika. Zwrócił na niego uwagę kniaź Potiomkin, który w tamtym okresie był drugim po carycy Katarzynie II człowiekiem w imperium rosyjskim. W 1787 roku rozpoczęła się kolejna wojna rosyjsko-turecka. De Ribas został wyznaczony na dowódcę flotylli. W czasie wojny odznaczył się męstwem, a jego działania doprowadziły m. in. do zdobycia tureckiej twierdzy Oczaków. Do niego należał pomysł budowy nowego portu i miasta na miejsu osady Hadżibej. Dzięki temu, że caryca Katarzyna II miała do niego ogromne zaufanie udało mu się ją przekonać do swoich pomysłów. Na początku lat 90-tych XVIII wieku został członkiem komisji, której celem było gospodarcze wykorzystanie zdobytych ziem. Świetne położenie geograficzne Odessy umożliwiło w ciągu następnych kilku lat przekształcenie małej osady w targowe centrum.
Decydując się na realizację projektu budowy miasta praktycznie od podstaw, de Ribas szybko zrozumiał, jak trudne stoi przed nim wyzwanie. Zdał sobie sprawę, że czym innym jest dowodzenie oddziałem wojskowym, a czym innym zarządzanie projektem. Katarzyna II była mu bardzo przychylna patrząc na pewne rzeczy przez palce. Pomimo szczerego entuzjazmu pierwszych mieszkańców sprawy miasta nie wyglądały jednak zbyt dobrze. Wiele z planowanych zamierzeń nie było realizowanych na czas, a pieniądze były marnotrawione w przerażającym tempie. W trakcie budowy miasta de Ribas nie był rozliczany jak dowódca wojskowego oddziału, lecz jako kierownik budowy. Chęć szybkiego zrealizowania zamierzonego celu zaczęła go przerastać.
Po śmierci Katarzyny II władzę w imperium objął Paweł I i okazał się on zagorzałym przeciwnikiem dalszej budowy miasta. Nie pałał sympatią do pomysłów budowy nowego portu i natychmiast zwrócił uwagę na sprawy z tym związane. Jego obsesją stało się zniweczenie wszystkiego, co starała się, z tak wielkim trudem, zbudować jego matka. Nakazał on w 1797 roku rozliczenie przez de Ribasa wszystkich dotychczas poniesionych kosztów. Po przeprowadzonej kontroli finansowej, Paweł I wydał rozporządzenie o zaprzestaniu rozbudowy. Odsunął od podejmowania jakichkolwiek decyzji osoby pełniące oficjalne funkcje z nadania Katarzyny II. Zostało przerwanych wiele rozpoczętych już projektów. Audyt udowodnił, że pieniądze wydawane były bez niezbędnej dokumentacji. Prace przy rozbudowie Odessy stanęły w miejscu.
Nie mając innego wyjścia zdecydowano się prosić imperatora o ponowne udzielenie kredytów i anulowanie rozporządzenia o zakończeniu rozbudowy miasta. Osoby decyzyjne obarczyły winą za zaistniałe nieporozumienia brak portu handlowego i wraz z prośbą o kontynuowanie finansowania wysłano do Petersburga, wozem zaprzężonym w konie, trzy tysiące świeżych pomarańczy. Pomarańcze miały spełnić marketingową rolę i podkreślić rolę portu, a ich cudowny smak i świeżość miały przekonać cara o znaczeniu portowego miasta dla całego imperium rosyjskiego. Prezent w postaci pomarańczy miał stanowić delikatną sugestię, że brak portu na północnym wybrzeżu morza Czarnego utrudni napływ podobnych towarów do imperium. Pomysł wręczenia pomarańczy carowi przyniósł zamierzony skutek. Paweł I zrozumiał znaczenie portu handlowego w Odessie. Na początku 1800 roku anulował swoje wcześniejsze rozporządzenie i równocześnie przyznał miastu dodatkowe kredyty i ulgi podatkowe.
Z perspektywy czasu historia ta wydaje się dosyć absurdalna, jednak właśnie wtedy rozpoczęła się błyskawiczna rozbudowa miasta i portu, a o wydarzeniach tych przypomina postawiony w 2004 roku w centrum miasta pomnik Pomarańczy, przez wielu mieszkańców Odessy nazywany pomnikiem łapówki. Do dzisiaj mówi się, że Rzym uratowały gęsi a Odessę pomarańcze
Niewiarygodnym impulsem dla dalszego rozwoju miasta był okres rządów diuka de Richelieu. W tym czasie Odessa została przyłączona do noworosyjskiego generalnego gubernatorstwa, zostając jego stolicą w 1803 roku. W Odessie nigdy nie było i nie będzie bardziej szanowanej osoby od wspomnianego diuka de Richelieu. To właśnie dzięki niemu do Odessy przylgnęły określenia takie, jak południowa Palmira, perła na morzu, południowa stolica.
Armand Emmanuel Sophie Septemanie de Vignerot du Plessis duc de Richelieu urodził się 25 września 1766 roku we Francji, w jednej z najbardziej znanych i szanowanych europejskich rodzin. Otrzymał on wyśmienite wykształcenie. Władał wieloma językami, m. in. niemieckim, angielskim, włoskim, rosyjskim. Podjął służbę wojskową w Rosji, gdzie zdobył ogromny szacunek i cieszył się bardzo dobrą reputacją. Był on bardzo często dopuszczany do kręgu doradców Katarzyny II i zaprzyjaźnił się z późniejszym następcą tronu Aleksandrem I. Po objęciu władzy przez Aleksandra I, Richelieu początkowo został wyznaczony do objęcia funkcji naczelnika Odessy, a w 1805 roku stanowiska generał-gubernatora Noworosji.
Richelieu otworzył miasto na Europę i świat. Gdy przybył do Odessy, miasto praktycznie jeszcze nie istniało. Liczba mieszkańców zwiększała się z każdym rokiem, lecz w większości byli to osadnicy szukający przygód i łatwego zarobku. Jako utalentowany administrator Richelieu aktywnie włączył się w proces rozbudowy. Wykorzystał nieograniczone pełnomocnictwa, przychylność cara, a także znaczne środki finansowe dla budowy infrastuktury miasta jako ważnego punktu handlowego pomiędzy wschodnią a zachodnią Europą. Zorganizował eksport pszenicy, wprowadził ulgi dla zagranicznych przedsiębiorców, uwolnił wiele gałęzi przemysłu od wysokich podatków, obniżył cła, zaproponował wprowadzenie porto-franko, czyli wolnego portu. W okresie, kiedy administrował miastem, zostało wybudowanych wiele ulic, sadów, sobór, katolicka cerkiew, synagoga, szpital, teatr, koszary wojskowe, rynek, sieć wodociągów, liceum, gimnazjum, biblioteka, drukarnia. Za własne pieniądze Richelieu zakupił nasiona akacji i rozdawał je mieszkańcom, prosząc o zasianie i pielęgnowanie drzew. Rosną one w Odessie do dnia dzisiejszego.