11
alteracja (starop.) zdenerwowanie, wzburzenie. [przypis edytorski]
12
Hieronim Radziejowski (16121667) syn Stanisława Radziejowskiego i Katarzyny Sobieskiej, córki Marka Sobieskiego; podkanclerzy koronny, po konflikcie z królem Janem Kazimierzem, na którego rzucił wobec królowej pomówienie o romans z własną żoną, skazany na infamię i banicję w 1652 r., uciekł z Polski i aktywnie współdziałał z Karolem Gustawem podczas najazdu Szwedów na Polskę; utrzymywał też dwuznaczne kontakty z Bohdanem Chmielnickim i Kozakami; w 1662 r. rehabilitowany, stanął po stronie króla polskiego w czasie rokoszu Lubomirskiego, zmarł jako poseł Rzeczpospolitej do Turcji. [przypis edytorski]
13
n'insistons pas (fr.) nie nalegajmy, nie naciskajmy. [przypis edytorski]
14
aviti sanguinis ultor (łac.) mściciel krwi dziada. [przypis edytorski]
15
ochędóstwo (starop.) porządek; strój. [przypis edytorski]
16
omnino (łac.) całkowicie. [przypis edytorski]
17
hominum otiosorum (łac.) dosł. ludzi próżnujących; próżniaków. [przypis edytorski]
18
ad capessendam Rempublicam (łac.) do troski o Rzeczpospolitą. [przypis edytorski]
19
Poloniusz drugoplanowa postać w tragedii Shakespeare'a Hamlet, ojciec Ofelii i Laertesa; wcielenie dworaka. [przypis edytorski]
20
letki dziś popr.: lekki. [przypis edytorski]
21
zdaleka dziś popr. z daleka. [przypis edytorski]
22
contemnere (łac.) pogardzać. [przypis edytorski]
23
grandilokwencja górnolotny, napuszony styl mówienia. [przypis edytorski]
24
Jakób tak w daw. pisowni (por. Jacob); dziś: Jakub. [przypis edytorski]
25
peregrinacii dziś: peregrynacji; peregrynacja: podróż. [przypis edytorski]
26
iunii (łac.) czerwca. [przypis edytorski]
27
vies romancées (fr.) powieści biograficzne (fabularyzowane). [przypis edytorski]
28
Fronda ruch rewolucyjny, antyabsolutystyczny we Francji w latach 16481653; głównie mieszczańsko-chłopski, mający jednak powiązania z arystokracją. [przypis edytorski]
29
Kondeusz Ludwik II książę de Condé (16211686) z dynastycznej rodziny Bourbonów; marszałek Francji, wybitny dowódca w czasie wojny trzydziestoletniej; sławę przyniosło mu zwycięstwo pod Rocroi. [przypis edytorski]
30
Turenne (16111675) właśc. Henri de la Tour d'Auvergne, wicehrabia de Turenne; dowódca wojsk fr. w wojnie trzydziestoletniej. [przypis edytorski]
31
Colbert, Jean-Baptiste (16191683) minister finansów na dworze Ludwika XIV. [przypis edytorski]
32
Bossuet, Jacques-Bénigne (16271704) biskup katolicki, nadworny kaznodzieja Ludwika XIV, wychowawca jego syna; teolog, wyraziciel myśli tradycjonalistycznej, wykorzystanej następnie przez konserwatyzm; uzasadniał sakrę władzy królewskiej (absolutyzmu) poprzez wykład porządku naturalnego świata i pochodzenie władzy świeckiej bezpośrednio od Boga oraz przedstawił Kościół jako instrument Opatrzności Bożej pozwalający harmonijnie spoić historię świętą z polityką; jednocześnie stworzył podstawy teorii spiskowej dziejów, występując przeciw jezuitom; prowadził korespondencję filoz. z Leibnizem; dążył do nawrócenia protestantów z powrotem na katolicyzm (nawrócił marszałka Turenne'a). [przypis edytorski]
33
Vauban, Sebastien de (16331707) markiz; marszałek Francji, ekonomista; wybitny inżynier wojskowy i architekt, twórca nowego sposobu budowania fortyfikacji i twierdz oraz technik oblężniczych. [przypis edytorski]
34
pani de Sévigné Marie de Rabutin-Chantal (16261696), markiza de Sévigné, przeszła do historii literatury fr. jako autorka listów do córki stanowiących zarazem barwne odzwierciedlenie epoki, w której żyła. [przypis edytorski]
35
rendez-vous (fr.) spotkanie. [przypis edytorski]
36
księżnej de Longueville Anne Geneviève de Bourbon (16191679); siostra Kondeusza. [przypis edytorski]
37
angielska monografia Mortona J. B. Morton, Sobieski King of Poland, London 1932. [przypis edytorski]
38
celowsze dziś popr.: bardziej celowe. [przypis edytorski]
39
półtrzecia (starop.) dwa i pół. [przypis edytorski]
40
z nią albo na niej Wrócić z tarczą albo na tarczy: sentencja pożegnania wojownika wyruszającego na wojnę w Sparcie oznaczająca życzenie powrotu zwycięzcą albo poległym, ponieważ uciekając żołnierze porzucali tarcze, aby lżej im było biec, natomiast poległych znoszono z pola bitwy używając tarczy jako noszy. [przypis edytorski]
41
o wszeteczeństwach () o Piśmie Świętym Dokąd posuwała się fałszywa i śmieszna pruderia, świadczyć może fakt, że, spostrzegłszy w pierwszych arkuszach Listów Jana III z wyprawy wiedeńskiej zwyczajny zwrot króla: Dzieci całuię y obłapiam, ten sam wydawca wszędzie zasmarował to ostatnie słowo czarnym tuszem (wydanie z r. 1823). W następnym roku (1824) wyszło nowe wydanie tych samych listów; może poprzednie wycofano z powodu tej skazy; w nowym opuszczono już wszędzie inkryminowane słowo. [przypis autorski]
42
przez prokurację (z wł. per procura) przez pełnomocnika. [przypis edytorski]
43
diariusz królewicza Jakuba Sobieskiego () odmłodził Marysieńkę Data urodzenia Marii Kazimiery, przyjęta na zasadzie Diariusza syna jej, królewicza Jakuba (rok 1641), jest, zdaniem prof. Battaglii, ścisła, inne zaś dawniej przyjmowane daty trzeba uznać za błędne. Ścisłość daty 1641 r. można stwierdzić na zasadzie kronik domu rodu La Grange. Sprzeczność między relacjami tyczącymi wieku Marii Kazimiery w chwili przybycia do Polski a zapiskiem nadwornego lekarza O'Connora, określającym jej ówczesny wiek na lat 12, tłumaczy prof. Battaglia tym, że po pierwszym przybyciu do Polski Maria Kazimiera wróciła do Francji do rodziny, spędziła dzieciństwo w zamku Prie de Nivernais, po czym w r. 1652 przybyła ponownie do Polski. O tym drugim przybyciu mówi O'Connor, podczas gdy inni kronikarze o pierwszym (zdaniem prof. Battaglii niezupełnie pewnym); [Battaglia, Otto Forst de (1889-1965), pol. historyk i krytyk literacki pochodzenia austriacko-włoskiego; w marcu 1938 r. opublikował w Przeglądzie Powszechnym artykuł Brązowienie Marysieńki, będący odpowiedzią na publikację biografii żony Sobieskiego autorstwa Boy'a Żeleńskiego; Red. WL.]. [przypis autorski]
44
fraucymer (z niem.) poczet kobiet, dwór żeński towarzyszący królowej. [przypis edytorski]
45
minion (z fr. mignon) faworyt królewski, kochanek. [przypis edytorski]
46
ekspens wydatek. [przypis edytorski]
47
autor Ogrodu fraszek Wacław Potocki. [przypis edytorski]
48
kornet (z fr. cornette: rożek) wysoki czepiec z dwoma rogami, pod którymi chowano skręcone włosy, i rozpiętym między nimi welonem; zazwyczaj wykonany z koronek, aksamitu, jedwabiu; efektowna ozdoba głowy kobiet, ostro krytykowana przez kościół ze względu na rogaty, tj. diabli kształt. [przypis edytorski]
49
come si dice italiano: gli scherzi amorosi (wł.) jak to się mówi po włosku: igraszki miłosne. [przypis edytorski]
50
pas tant chienne (fr.) dosł. nie tak psia, tj. niebrzydka. [przypis edytorski]
51
concetti (wł.) pomysły; koncepty. [przypis edytorski]
52
parantela powinowactwo; tu: daw. forma D.lp: parantele. [przypis edytorski]
53
précieuse (fr.) tu: wykwintnisia; kobieta afektowana, wyszukana w mowie, stroju itp. [przypis edytorski]
54
drygant ogier. [przypis edytorski]
55
Kornelowa heroiczna komedia o Roderiku Cydzie sztuka sceniczna Cyd Pierre'a Corneille'a z 1637 r. [przypis edytorski]
56
niskim (daw.) ni z kim; z nikim. [przypis edytorski]
57
Casimir, roi de Pologne (fr.) Kazimierz, król Polski. [przypis edytorski]
58
szkoła krakowska grupa konserwatywnych historyków, krytycznych wobec przeszłości Polski, potępiających powstania i szkodliwą dla państwowości złotą wolność szlachty Rzeczpospolitej, działających w drugiej połowie XIX w. w Krakowie; najbardziej znane postacie działające w tej grupie to Szujski i Kalinka. [przypis edytorski]
59
iuventus et inipetus (łac.) młodość i zapał. [przypis edytorski]
60
Je prends mon bien ou je le trouve (fr.) przen.: korzystam z każdej okazji. [przypis edytorski]
61
amitié amoureuse (fr.) miłosna przyjaźń; przyjaźń z domieszką miłości. [przypis edytorski]
62
votre (fr.) wasza, pańska. [przypis edytorski]
63
avec plusieurs (fr.) z kilkoma. [przypis edytorski]
64
sekatura dokuczanie, łajanie. [przypis edytorski]
65
un peu (fr.) trochę. [przypis edytorski]
66
mon cher enfant (fr.) moje drogie dziecko. [przypis edytorski]
67
toute sa vie un (fr.) całe swoje życie; un: fr. rodzajnik męski przed następującym potem rzeczownikiem. [przypis edytorski]
68
cierpiał () na niedosyt pieszczoty matczynej Potwierdzając chłodne stosunki, jakie panowały między Janem Sobieskim a jego matką, prof. Battaglia upomina się o zanotowanie pierwszej miłości Sobieskiego do jakiejś szlachcianki, którą młody Jan koniecznie chciał zaślubić. Matka sprzeciwiła się stanowczo i postarała się, aby ukochaną syna wydano czym prędzej za mąż za kogo innego; stąd żale; [Battaglia, Otto Forst de (1889-1965), pol. historyk i krytyk literacki pochodzenia austriacko-włoskiego; w marcu 1938 r. opublikował w Przeglądzie Powszechnym artykuł Brązowienie Marysieńki, będący odpowiedzią na publikację biografii żony Sobieskiego autorstwa Boy'a Żeleńskiego; Red. WL.]. [przypis autorski]
69
palec mierzynny palec środkowy. [przypis edytorski]
70
la glu (fr.) lep. [przypis edytorski]
71
inkomodować niepokoić, denerwować. [przypis edytorski]