«Нағашылы-жиенділер кездескен жерде бір-бірімен әзілдесіп, ойнап-күліп жатады. Жиен мұндайда өзін еркін сезінеді. Балалығың ұстаса, нағашыға бар деген осыдан шыққан». (С. Кенжеахметұлы, 43. 207-б.)
Жиеннің бал-балалық шағы мен еркелік дәуреніне нағашы жұрттың куәгер болып келетіні рас. Дегенімен бұл жерде нағашы жұрттың жиен алдындағы ыстық ықыласы мен кең пейілдігі дәріптеліп тұрғанын байқауға болады. Осы орайда бұл тіркестің «Балалығың ұстаса, нағашыңа бар, Жігіттігің ұстаса, қайныңа бар» деген толық нұсқасын да айта кетейік.
БАЛАПАННАН БАРШЫНҒА ЖЕТТІҢ
« Бүркіттің ең алғашқы туғанын балапан дейді. Екі жасарын қантүбіт, үш жасарын тірнек, төрт жасарын тастүлек, бес жаса-рын мұзбалақ, алты жасарын көктүбіт, жеті жасарын қана, сегіз жасарын жана, тоғыз жасарын майтүбіт, он жасарын барқыт, он бір жасарын баршын деп атайды. Тіліміздегі бала-паннан баршынға жеттің деп жататын сөз адамның өсіп-жетіліп, кемелденуін образды түрде осылай теңеп айтқаны». (Б. Момышұлы, 15.125-128-б.)
Негізінен қыздардың бой жетіп, толысқанын да осы сөз тіркесімен дәріптейді.
БАЛҚАН, БАЛҚАН, БАЛҚАН ТАУ,
О ДА БІЗДІҢ БАРҒАН (КӨРГЕН) ТАУ
«Әзірше, қазақ ауыз әдебиетінде сақталған, мейлінше қазақтың скиф сақ дәуіріне қатысы бар бір-екі нақыл жұмбақ сөздерге тоқтала кетейік.
«Балқан, Балқан, Балқан тау, о да біздің барған тау дейтін нақылды, Ұлың Ұрымға кетсін, қызың Қырымға кетсін дейтін қарғысты күні бүгінге дейін екі қазақтың бірі біледі. Бұл мәтелдер біз сөз ғып отырған заманнан беріректе шығуы мүмкін. Өйткені скиф сақ ұрпақтары варвар деген жалпы атпен кейініректе Балқанға да, Римге де бірнеше рет жорықпен барып қайтқан». (Б. Адамбаев, 1.263-б.).
Қиян түкпірдегі бір елді-мекенге немесе алыс шет елге барып, көріп-білгенін жеткізерде осы мақалға сүйенеді.
Ал «Ұлың Ұрымға кетсін, қызың Қырымға кетсін» деген мәтел бүгінде басқа жаңа мән-мағынаға ие болып, «Ұлың Ұрымға, қызың Қырымға» деген өзгеріске ұшыраған. Яғни, ұл-қыз өсіріп, оларды жетілдірген, үйлендіріп, жеке шаңырақ көтеріп, шалқып өмір сүрген отбасыны дәріптегенде немесе той-қуаныштарда ізгі тілек, бата ретінде айтылады.
БАЛТА ТҮСКЕНШЕ,БӨРЕНЕ ЖАЛ ТАБАР
«Бұл мақалды Балта шауып үлгергенше, бөрене тыныс ала тұрады деген мағынада ұғу керек». (М. Әлімбаев.).
Бұл мақал ойлануға, кеңесуге, ақылдасуға мұрсат, уақыт бар деген мәнде айтылады.
БАЛЫҚ АУЛАЙ АЛМАҒАН СУДЫ ЛАЙЛАЙДЫ
«Адамзат тұрмыс-салтында мал бағып, егін егуді үйренбей тұрғанда-ақ, аңшылықпен қатар балық аулаумен айналысқан. Әуелі балықты тұйық жерге қуып қамап, қолмен ұстап, шанышқы, найзамен түйреп ұстаса, соңынан қайықты ойлап тауып, қармақпен аулауды, тор салуды үйренеді. Балық аулай алмаған суды лайлайды деген мақал ертеден қалған». (С. Қалиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.120-б.).
Қолынан іс келмейді, қайта бүлдіреді деген ойды береді.
БАРҒАН ЖЕРІҢ БАЛҚАН ТАУ
ОЛ ДА БІЗДІҢ КӨРГЕН ТАУ
(Екінші нұсқасы) *
Біз барған, барып көрген жер деген мағынаны береді.
«Балқан тау. Қазақ аңыздарында кездесетін аңыздық таудың аты.
Барған жерің Балқан тау
Ол да біздің көрген тау.
Бұл өлең жолдары аңыздық әңгімелерде жиі кездеседі, бірақ, ежелгі мифтік мағынасы белгісіз. Сарыарқада осы аттас тау бар делінеді.
Түркілік тарихи ареалда бірнеше Балқан таулар бар. Бірі Солтүстік-батыс Түрікмениядағы Балхан таулары, екіншісі оңтүстік европалық Балкан таулары, үшіншісі башқұрт жерінде, Асылыкөл маңында, Давлекан ауданында, төртінші Челябі облысында, Дема өзені аңғарында, Куншак ауданында. Балқантау туралы башқұрт эпосы «Заятүлек пен Сусұлуда» айтылады. Мұндағы Балқан байлық символы, мұнда аңның барлық түрі мекен етеді, жігіт пен қыздың молалары осы таудың басында делінеді.
Балқан мифтік жерұйық, космостың, таза кеңістіктің, жалпы ғаламның моделі». (С. Қондыбаев, 62.16-б.).
БАРСАКЕЛМЕСКЕ КЕТТІ
«Барсакелмес Қазақстанда осы аттас сор да, арал да (Барссакелмес қорығы К.О.) бар. Сондай-ақ ертегілерде бұл жер атауы жиі ұшырасады. Барсакелмес өмір сүруге мүмкін болмайтын, адам өміріне қауіпті немесе өте алыста орналасқан жерлердің жалпы образдық баламасы. Күнделікті тілімізде алысқа, ұзақ сапарға кеткен адамды әзілдеп, Барсакелмеске кетті дейтініміз де сондықтан». (С. Қондыбаев. 9. 6.10.99.)
Бұл сөз тіркесін кейде қаза болған адамға қаратып та айтады.
БАРСАҢ СЫМБЫЛ ДА ЖОҚ
«Сымбыл сырғауыл. Сырғауылдан айырмасы, жіңішке және кәсіпке ыңғайлап дайындаған ағаш. Көбіне уық жасауға ыңғайлап, жас беректерін, бостандарын қырқып, сопа басын ғана қалдырған үш-төрт жылғы бұтақ. Берек, бостан ағаш бұтағы, үрімі. Көбіне теректің, қарағайдың бостаны делінеді. Талдың бұтағы, тобылғының, алманың берегі дейді қазақ. Бұл күндері бостан да, берек те, үрім де ұмытылып, тілімізде жалғыз қалып барады. Терек осал ағаш, оның бұтағының бостан аталуы да, бәлкім, сондықтан болар. «Бостаны бар-ды теректің, болаты бар-ды беректің» (Шалкиіз).
Терек пен кегейдің қай түрі болса да мұндай кәсіби шаруашылыққа жарамайды. Сымбылдың сымбалдан айырмасы жалғыз ағаштығы. «Барсаң сымбыл да жоқ» деген осыдан қалған». (Б. Қыдырбекұлы, 69.89-б.).
Бұл мәтел кейде «Барсаң бақыр да жоқ» деп айтылады. Барсаң түк жоқ деген мағынаны береді.
*Балқан, Балқан» тақырыпшасын қараңыз.
.
БАТА
«Тіліміздегі «бата» сөзінің араб тіліне де, ислам дініне де қатысы жоқ. Кейбір зерттеушілеріміз бұл сөзді Құранның «фатиха» атты бірінші сүресінің қазақшаланған түрі дейді. Бұлай деудің мағыналық тұрғыдан да, дыбыстық өзгеру заңдылығы тұрғысынан да қисыны келмейді. Байырғы араб тілінде «фатиха» «кітап ашар», «сөз басы», «Құранның негізі» деген мағына береді. Ал қазақ тіліндегі «бата» сөзінің мағынасы мүлде бөлек.
Батаны әдетте қарт адам, үлкен орындағы адам, жолы үлкен адам береді. Мұның өзі бата берудің ислам дініндегі рәсім-қалыбынан гөрі, көшпелілердің Тәңірілік наным-сеніммен туындаған дәстүріне жуықтау. Аруаққа сыйыну, аруақтың назасына ұшырамау, сол үшін тілек айту, ол тілекті сол аруақты орындағы адамның айтуы көшпелілердің байырғы кісілік қалыбының дәстүрі екені айқын. Мұның дәлелін өзгеден емес, сол «бата» сөзінің тіліміздегі қолданысынан байқауға болады: бата, батагөй, батагөйлік, батадай, баталас, баталастыру, баталасу, баталы, батасыз, баташыл, теріс бата т. б. Міне осы ұғымдарды «фатиха» сөзімен шендестіріп қолданудың қисыны жоқ. Мәселен, «фатихалас» («баталас»), «фатихаласу» («баталасу»), «фатихадай» («батадай») деген тіркес-ұғым ислам қалыбына мүлде жат
Демек, байырғы салт-дәстүрімізді, кісілік қалыптарымызды қит етсе болды ислам дінінің қанжығасына бөктере салу, түптен келгенде, өзімізді өзіміз жабайы етіп, тексіз, дәстүрсіз етіп көрсетудің бір түрі болып шығады. Тәңірілік наным-сенім өзге діндерге қарағанда өмір-дегі моральдық-этикалық дегдарлығымен, әлеуметтік-экологиялық өмірмен үндес демократиялық сипатымен ерекшелінеді. Біздің халықтың рухани болмысы ғасырлар бойы осындай үрдіс негізінде тәрбиеленген». (А. Сейдімбек, 94. 87-88-б.)
Бата сөздің ислам дініне дейін де халық дәстүрінде болғанын фольклоршы ғалым С. Нагимовтың келтірген мына дерегі де растай түседі: «Бата сөз тек қазақ жұртында ғана емес, түркі-монғол халықтарында бағзы заманда дәстүрге, салтқа айналған. Бурят елі мұны «юролы», ал алтайлықтарда «алқышы» немесе «алқыш сос», монғолша «еролы» деп аталады
Монғол халқының салт, жорасында, атап айтсақ, киіз басу, жүн өңдеу, аңға шығу, құда түсу, қыз ұзату, келін түсіру, некелесу, отау тігіп, шаңырақ көтеру, жаңа құрылған киіз үйді жабдықтау бата сөзсіз өтпейді екен
«Монғолдың құпия шежіресі» кітабындағы:
Асқар таудай алып бол,
Атпақ күндей жарық бол,
деген жолдар да жақсы лебізге, ізгі сезімге толы». «Ақ бата», «Жазушы», 1992ж., 7б.
Жоғарыда аталған халықтардың бәрі қазақтармен көнеден келе жатқан қоныстас, көршілес елдер. Соған қарамай олардың діндері исламға жуықтамайды: буряттар мен монғолдар будда, лама дінінде, алтайлықтар христиан. Ал, «Монғолдың құпия шежіресі» ислам дінінің «иісі мұрнына бармаған» Шыңғысхан, шаманизм заманындағы кітап.
Ал, бата, тілек бәрінде ортақ. Ендеше, бата, тілектің негізі қайда жатыр?
БАТЫР БІР ОҚТЫҚ,БАЙ БІР ЖҰТТЫҚ
«Қой шаруашылығында, жалпы мал шаруашылығында ең қиын, қауіпті кезең қыс кезеңі, оның ең қатерлісі жұт деген жағдай. Қар қалың түсіп, арты жаңбырға айналып, соңынан күн суытып кетсе, қардың беті мұз болып қатып қалады. Қой өз бетімен жайыла алмайды да, аштыққа ұшырайды. Бұл жағдайда әуелі жылқыны жаяды, оның тұяғы мықты, қарды бұзып, ол жеңіл жұтқа қиналмайды. Жылқының соңынан қойды жаяды, сөйтіп, малды қыстан аман алып шығады. Бірақ аяз қатты болса, бұл амал да жарамайды. Онда көшуге тура келеді. Егер көшіп, шөбі мол жерге жетсе, ол жақсы. Ал оған шама келмей, жұт ауыр болса, қазақтың малы жұттың құрбаны болады. Мыңғырған байлар барлық малдан айырылып, жалшылыққа жалданып кететін жағдайлар кездескен. Батыр бір оқтық, бай бір жұттық деген мақал осыдан туған». (С. Қалиев, М. Оразаев, М. Смайылова, 57.).