15
odziewać się (daw.) ubierać się. [przypis edytorski]
16
ile że (daw.) ponieważ. [przypis edytorski]
17
przędza nitka służąca do wyrobu m.in. tkanin. [przypis edytorski]
18
srodze silnie, mocno, strasznie. [przypis edytorski]
19
tedy dziś w znaczeniu: zatem, wtedy. [przypis edytorski]
20
kornie dziś: pokornie. [przypis edytorski]
21
soplów dziś popr.: sopli. [przypis edytorski]
22
jąć (daw.) zacząć; tu forma 3 os.lp: jęła: zaczęła. [przypis edytorski]
23
obaczyć (daw.) zobaczyć, dostrzec. [przypis edytorski]
24
kojec rodzaj ogrodzenia tworzącego zagrodę dla zwierząt domowych np. kur, kaczek itp. [przypis edytorski]
25
rogatka (daw.) posterunek na granicy miasta, na którym pobierano opłaty za wjazd. [przypis edytorski]
26
kufel kwarciany kufel o pojemności 1/4 części garnca (w przybliżeniu 1/4 l); garniec: daw. miara objętości cieczy. [przypis edytorski]
27
tabaka rodzaj tytoniu do wciągania nosem, by wywołać kichanie. [przypis edytorski]
28
utracać dziś: tracić. [przypis edytorski]
29
piędź daw. miara długości mierzona jako odległość między końcem kciuka a końcem palca środkowego, lub małego, rozpostartej, męskiej dłoni, równa ok. 21 cm. [przypis edytorski]
30
kałamarz naczynie do przechowywania atramentu. [przypis edytorski]
31
zwiedzieć się dziś: dowiedzieć się [przypis edytorski]
32
spokojność dziś: spokój. [przypis edytorski]
33
poglądać dziś popr.: spoglądać. [przypis edytorski]
34
ruń rodzaj niskiej, gęstej roślinności rozwijającej się na łąkach i pastwiskach. [przypis edytorski]
35
struga niewielka rzeczka lub strumień. [przypis edytorski]
36
czerwieniały pręty wikliny młode pędy wikliny (rodzaj krzewiastej wierzby) mają kolor czerwony i długie, szarozielone liście. [przypis edytorski]
37
zgoła zupełnie, całkiem, wcale. [przypis edytorski]
38
chruściany płot płot upleciony z chrustu, tj. suchych gałązek. [przypis edytorski]
39
gawiedź pogardliwie o grupie gapiów. [przypis edytorski]
40
ona hołota czyli: ta hołota. [przypis edytorski]
41
kompanii nie trzymać nie bratać się, nie spędzać z kimś czasu. [przypis edytorski]
42
przydrożek obszar przydrożny, znajdujący się blisko drogi. [przypis edytorski]
43
chaty były () wybielone w dawnych czasach bielono wewnętrzne jak i zewnętrzne ściany chałup wapnem. Miało to na celu wydłużenie trwałości drewna oraz ozdabiało budynek. [przypis edytorski]
44
studzienny żuraw rodzaj prostej dźwigni umożliwiającej wyciąganie wody wiadrem ze studni. [przypis edytorski]
45
parobek daw. najemny robotnik pracujący, na czas określony lub na stałe, w zamożnych gospodarstwach rolnych lub w folwarkach. [przypis edytorski]
46
dźwiękanie dziś: B.lp.: dźwięczenie. [przypis edytorski]
47
obaczyć dziś: zobaczyć. [przypis edytorski]
48
tarnina krzew ciernisty, rodzaj dzikiej śliwy. [przypis edytorski]
49
niecnota o kimś postępującym źle, niegodziwie; por. cnota: daw. zaleta. [przypis edytorski]
50
kokosz (daw.) kura, kwoka. [przypis edytorski]
51
insza (daw.) inna. [przypis edytorski]
52
kaftan rodzaj luźnej kurtki, z rękawami lub bez. [przypis edytorski]
53
czubatki potocznie o kurach. [przypis edytorski]
54
zrazu (daw.) na początku. [przypis edytorski]
55
onym tym. [przypis edytorski]
56
Tatarowie dziś popr.: Tatarzy; nazwa ludności jednego z plemion mongolskich. [przypis edytorski]
57
jasyr (daw.) niewola u Tatarów lub Turków. [przypis edytorski]
58
za czym w związku z czym; dlatego. [przypis edytorski]
59
baczny czujny, uważny. [przypis edytorski]
60
chan tytuł władcy u plemion mongolskich i tureckich. [przypis edytorski]
61
pokurć pogardliwie o niedużych, dość brzydkich zwierzętach. [przypis edytorski]
62
zasię (przest.) zaś, natomiast. [przypis edytorski]
63
dodawa dziś 3 os.lp.: dodaje. [przypis edytorski]
64
ugór zaorane i nieuprawiane przez pewien czas pole. [przypis edytorski]
64
ugór zaorane i nieuprawiane przez pewien czas pole. [przypis edytorski]
65
zaprzeszła wiosna wiosna, która była przed tą ostatnią. [przypis edytorski]
66
naści (daw.) masz, trzymaj. [przypis edytorski]
67
namykać poły zamknąć dolne fragmenty rozpiętego płaszcza. [przypis edytorski]
68
sukmanka zdr. od sukmana; rodzaj płaszcza z sukna (szorstkiej wełny), daw. najczęściej noszonego przez chłopów. [przypis edytorski]
69
insi (daw.) inni. [przypis edytorski]
70
duch idzie od nich czuć ich zapach, aromat. [przypis edytorski]
71
na tym światu dziś popr.: na tym świecie. [przypis edytorski]
72
kartaczowe kule kartacze to pociski armatnie zawierające w środku odłamki metali lub ołowiane kule rozpryskujące się przy wybuchu. Używane do poł. XX wieku. [przypis edytorski]
73
bywszy daw. imiesłów przysł. od: być. [przypis edytorski]
74
wydziwować się nadziwić się. [przypis edytorski]
75
animusz odwaga, ożywienie. [przypis edytorski]
76
zgoła zupełnie, całkiem, wcale. [przypis edytorski]
77
czczość głód, pustkę. [przypis edytorski]
78
one te, owe. [przypis edytorski]
79
oskubinka odrobinka, okruszynka. [przypis edytorski]
80
tedy zatem, wtedy. [przypis edytorski]
81
drzewiej (starop.) dawniej, niegdyś, wcześniej. [przypis edytorski]
82
panował wtedy Lech nawiązanie do legendy o trzech braciach: O Lechu, Czechu i Rusie, którzy wyruszyli ze swoimi współplemieńcami w poszukiwaniu ziemi obfitej w pożywienie. W trakcie wędrówki bracia rozdzielili się. Najdłużej wędrował Lech, który w końcu dotarł do pięknej i bogatej krainy, dzisiejszej Wielkopolski, i postanowił się na niej osiedlić. Zauważył orle gniazdo na czubku drzewa i na jego pamiątkę nazwał nowo budowaną siedzibę, Gnieznem. [przypis edytorski]
83
bezpieczność dziś: bezpieczeństwo. [przypis edytorski]
84
pług narzędzie rolnicze przeznaczone do orki. [przypis edytorski]
85
z lipowego dziupla dziś: z lipowej dziupli. [przypis edytorski]
86
pokojowiec służący mieszkający w domu i pomagający w codziennych czynnościach. [przypis edytorski]
87
prawić mówić, opowiadać. [przypis edytorski]
88
barłóg legowisko niedźwiedzia lub dzika; potocznie o niechlujnym, nędznym posłaniu. [przypis edytorski]
89
Światowid a. Świętowit bóstwo wojny i urodzaju plemion słowiańskich. Posągi przedstawiające Świętowita to słupy, zakończone rzeźbą przedstawiającą cztery twarze zwrócone w cztery strony świata. [przypis edytorski]
90
dla ich małości z powodu ich niewielkich rozmiarów. [przypis edytorski]
91
plewy odpadki powstające podczas młócenia roślin, zwłaszcza zbóż. [przypis edytorski]
92
rżnąć sieczkę ciąć słomę na paszę dla zwierząt. [przypis edytorski]
93
trząść słomę prawdopodobnie chodzi tu o robienie tzw. trzęsionki: słomy zmieszanej z sianem, używanej jako pokarm dla bydła. [przypis edytorski]
94
motać przędzę zwijać, nawijać na coś przędzę, tj. nić służącą do wyrobu tkanin. [przypis edytorski]
95
obejście słowo używane do określenia całego gospodarstwa: podwórza, domu, budynków gospodarczych takich jak stajnia, stodoła. [przypis edytorski]
96
bodnia rodzaj beczki z wiekiem do przechowywania zboża lub kapusty. [przypis edytorski]
97
garstewka dziś: garsteczka. [przypis edytorski]
98
łątka (daw.) lalka, marionetka. [przypis edytorski]
99
ułomy w okienkach prawdopodobnie chodzi o lufciki, małe okienka dające się osobno otwierać. [przypis edytorski]
100
zmówiny rozmowa swata z panną i jej rodzicami o zaręczynach. [przypis edytorski]
101
postrzyżyny stary słowiański zwyczaj, rodzaj inicjacji, w którym chłopcom wchodzącym w dorosłość rytualnie obcinano włosy. [przypis edytorski]
102
kołacz nazwa pszennego ciasta, o kształcie kolistym. Dawniej obowiązkowego na ważnych uroczystościach, świętach. [przypis edytorski]
103
polityczny (daw.) umiejący się zachować odpowiednio, szanujący względy wszystkich. [przypis edytorski]
104
gęśliki zdr. od: gęśle: archaiczny instrument smyczkowy. [przypis edytorski]
105
stoi w () księgach jest napisane w księgach. [przypis edytorski]
106
stać (daw.) wystarczyć. [przypis edytorski]
107
precz się ze sobą darli ciągle kłócili się między sobą. [przypis edytorski]