Władysław Jagiełło wielki dał dowód przychylności dla Spytka, gdy pomimo oporu królowej, panów, Senatu i powszechnego odradzania, puścił mu Podole.
Te wielkie pomyślności Witoldowe, zwycięstwa, zabory nowe, przyłożyły się zapewne do rozwinienia w nim niepohamowanej dumy i podejrzliwości. Nie mógł już ścierpieć, aby kto z hołdowników przeciwko niemu stawał; cóż dopiero, by kto w domu myślał się z nim równać lub cień jaki władzy niezależnej zachować? Nienawistnemi stali się dlań wszyscy pomniejsi nawet książęta, których lękał się, zwłaszcza, gdy mieli zachowanie u ludu. I tak, Doumand Hurdowicz książę giedrockie, że mu się nie kłaniał i jak gdyby usuwając od hołdów należnych, na dwór do Wilna nie jeździł bić czołem, udzielnym panem u siebie się sądząc; wszystkich bajorasów zawilejskich chlebem i solą, a hojnem przyjęciem w domu jednając, i licznym z nich otaczając dworem stał się Witoldowi podejrzany naprzód, potem nienawistny.
Gdy się rozpytywał o niego swoich domowych i poufałych Witold, ci nie omieszkali mu, pochlebiając panu, w prostem owych czasów języku, opowiadać: [Stryjkowski]
Doumand z Rusi (bo tam miał wielkie dobra), co ma miodów w domu, spija, a wszystką Zawilejską Litwę przy sobie trzyma i wielkie zgraje ludzi nie wiedzieć dla czego koło siebie chowa; trzeba by mu ująć obroku.
Pomówiony o myśl zdrady, zapewne niesprawiedliwie, Doumand przez Witolda niecierpiącego obok siebie żadnej współzawodniczej władzy i znaczenia, żadnej siły, co by domową walkę na chwilę rozniecić mogła; wyzuty został bez przyczyny na pozór żadnej z bogatych włości ruskich i zawilejskich dzierżaw, zostając tylko przy udziałach stryjów Binoina i Bubety.
Odarty z tego, co miał, Doumand oszalał prawie z rozpaczy, a wyciosawszy, mówi kronikarz, kół dębowy i wyszedłszy z nim na pole Kaulis (u Widziniszek) tak nazwane od pobojowiska i kości (kaulas: kość), gdzie niegdyś walcząc na swych śmieciach Inflantczyków pogromił; wbiwszy ów kół w ziemię i kręcąc nim, powtarzał:
Kręć się i ruszaj jako chcesz, jednak ty zgnijesz, a ziemia wiecznie będzie ziemią stała!
Te słowa biednego księcia pełne gorzkiej boleści, które kronikarz tłumaczy, jakby potrzebowały objaśnienia, że się do Witolda stosowały; wycisnęły sroga żałość, cierpienie wielkie; miejsce, gdzie je wyrzekł Doumand, podwajało je, to było świadkiem pomyślności, władzy, zwycięstwa i zabytej zasługi.
Doumand ostatni raz rzuciwszy okiem na pobojowisko, umarł potem z żalu i rozpaczy.
Każda wielkość ludzka okupuje się takiemi łzawemi ofiary.
Jakkolwiek kronikarze nie wspominają o powodach zaboru włości Doumandowych, ta okoliczność niedokładnie jest wyjaśniona. Jest to coś, czego nie mówią kroniki, co się zostało za ich obrębem, czego napisać nie było można lub nie chciano, a dziś już domyśleć się niepodobna. Opuścilibyśmy ten obrazek, gdyby nie malował lepiej, i Witolda, i czasów owych, od niejednej zwycięskiej wyprawy.
Krzyżacy długo dość przerwą dawszy odetchnąć Polsce i Litwie, w tym roku wybierali się już napaść kraje, zawsze przez nich pogańskiemi zwane; ale im zima tego nie dopuściła. Tymczasem mieli zajęcie i w domu, z powodu zaszłych już daleko i rozkrwawionych waśni ze świeckiem duchowieństwem. Zakon duchownych władzy nieulegającej mu podległych obok siebie cierpieć nie chciał; stąd uciski nieustanne, odezwy obustronne do papieża, zabory i walki, i stąd to z arcybiskupem Rygi nieustająca wojna, w której Litwa jako z dawna sprzymierzona z Rygą i tutejszym duchowieństwem, uczestniczyła.
Przyszło do tego wreszcie, że kapituła i arcybiskup ryski otwarcie wystąpili do boju z Zakonem; i gdy Jan Sinten arcybiskup rzuciwszy klątwę na Krzyżaków, uszedł do Lubeki, Krzyżacy ze swej strony i kapituła ze swojej wybrali mu następcę, popierając każdy własnego elekta.
Otto ks. szczeciński wybrany przez kapitułę, stawał przeciwko Jana Wallenroda kapłana Zakonu, wiedzionego przez Krzyżaków. Za Ottonem obstawali cesarz i ks.ks. niemieccy; ujął się też biskup dorpacki, czując, że i na niego, i na stolicę jego przyjść może kolej wywłaszczenia. W tych zatargach Litwa przez starego arcybiskupa Rygi i biskupa Dorpatu wezwana w pomoc, zawarła odporne i zaczepne przymierze z Inflantami. Pisali się do niego: Witold, Andrzej Wasiłło biskup wileński i panowie litewscy. Ułożono plan wygnania Krzyżaków z Inflant z pomocą Litwy, Rusinów, Pskowian i Szwedów od morza przybyć mających. Dlatego to Witold domagał się u Nowogrodu zerwania przymierza z Zakonem. Sam Witold z Ottonem Arcybiskupem zawarł traktat przyjaźni i pomocy [Dorpat am Sonntag Oculi 1396]. Grody pograniczne w Litwie uzbrojone zostały i wojna w Inflantach przeciw Zakonowi, posiłkowana przez Witolda, co chwila groziła wybuchnieniem66
11
strzeżący dziś: strzegący. [przypis edytorski]
12
Młot skandynawski atrybut boga Thora gromowładnego. [przypis edytorski]
13
ślachta dziś: szlachta; pozostawiono oryg. pisownię. [przypis edytorski]
14
serebczyna czy nazwana od srebra, czy raczej od litewskiego sebrynaj: przez połowę (danina połowiczna), pozostaje rozwiązać. [przypis autorski]
15
dziakło tu potwierdza dawniejszy nasz wywód z litewskiego dakłe. [przypis autorski]
16
Wdy skrót od: wojewody (D.lp). [przypis edytorski]
17
powolność (daw.) uległość, podporządkowanie się czyjejś woli. [przypis edytorski]
18
bajoras bojar, woj, rycerz; Kraszewski stosuje tu częściowo fonetyczny zapis wymowy litewskiej. [przypis edytorski]
19
kunigas (lit.) książę; moznowładca litewski. [przypis edytorski]
20
bajor bojar (forma po odrzuceniu lit. końcówki M.lp). [przypis edytorski]
21
bajoras bojarowie (naśladowanie lit. formy M.lm). [przypis edytorski]
22
breve (z łac.) tu: krótkie oświadczenie. [przypis edytorski]
23
zrósł dziś: wzrósł, wyrósł. [przypis edytorski]
24
posuniony dziś: posunięty. [przypis edytorski]
25
ermlandzki olsztyński. [przypis edytorski]
26
dorpacki od nazwy miasta w Estonii Dorpat (dziś: Tartu). [przypis edytorski]
27
Multany właśc. Muntenia, kraina w dzisiejszej Rumunii (obejmująca stolicę rumuńską, Bukareszt), wsch. cz. Wołoszczyzny, rozciągająca się na płd. i wsch. od Dunaju po Karpaty; gł. miasto historyczne: Târgovişte. [przypis edytorski]
28
między książęty dziś forma N.lm: między książętami. [przypis edytorski]
29
Zastanawiającem jest () cudzych łaską i opieką przy sobie trzymał Kraszewski porzuca tu zasadę analizy dokumentów, którą kierował się uprzednio, mówiącą, że regulacje wprowadza się tam, gdzie są konieczne, np. dla ukrócenia bezprawia; jak wcześniej sam zauważył, komentując pierwsze przywileje na Litwie: Nadaje się to tylko, czego krajowi braknie; wskazują więc najlepiej późniejsze przywileje, czego w Litwie nie było (). [przypis edytorski]
30
Tatar (daw.) dziś popr. forma D.lm: Tatrów. [przypis edytorski]
31
myncarz podległy bezpośr. podskarbiemu królewskiemu urzędnik państwowy zajmujący się nadzorem nad funkcjonowaniem mennicy (biciem monet, ich wymianą, negocjacją wartości itp.). [przypis edytorski]
32
brać tu: posądzać a. więzić. [przypis edytorski]
33
Romowe w religii lit. (Bałtów) centrum kultu zorganizowanego wokół świętego dębu, z podobiznami bóstw, siedziba kapłana zw. Krewe. [przypis edytorski]
34
przedstawując dziś: przedstawiając. [przypis edytorski]
35
czernić tu: oczerniać. [przypis edytorski]
36
dla (daw.) tu: z powodu. [przypis edytorski]
37
potwarzanie rzucanie potwarzy, szkalowanie. [przypis edytorski]
38
niepłonnie tu: niebezpodstawnie. [przypis edytorski]
39
picowanie zbieranie żywności dla żołnierzy (rycerzy) i paszy dla bydła wśród ludności okolic, w których stacjonuje wojsko. [przypis edytorski]
40
czyli tu: czyż, czy może (konstrukcja z partykułą -li). [przypis edytorski]
41
wurszajta w systemie rel. daw. Bałtów: kapłan-ofiarnik. [przypis edytorski]
42
lubo (daw.) choć. [przypis edytorski]
43
kilką dziś N.: kilkoma. [przypis edytorski]
44
przyciągnęli pięciuset rycerzy dziś popr.: przyciągnęło pięciuset rycerzy. [przypis edytorski]
45
poczestny (daw.) z uwzględnieniem oddania należnej czci. [przypis edytorski]
46
kładnąc dziś popr.: kładąc. [przypis edytorski]
47
kronista kronikarz. [przypis edytorski]
48
kobylenie obronne zapory utworzone ze potężnych pni drzew z pozostawionymi częściowo gałęźmi, mające na celu przede wszystkim przed atakiem jazdy. [przypis edytorski]
49
by (daw.) tu: choćby. [przypis edytorski]
50
zabycie (daw., z rus.) zapomnienie. [przypis edytorski]
51
sądząc się uważając się za. [przypis edytorski]
52
Bałga daw. pruska osada w obwodzie królewieckim (dziś kaliningradzkim), po której zdobyciu Krzyżacy wybudowali w tymże miejscu obronny zamek. [przypis edytorski]
53
znienawidziany dziś: znienawidzony. [przypis edytorski]
54
ciągniono dziś: ciągnięto. [przypis edytorski]
55
zostawując dziś: zostawiając. [przypis edytorski]
56
pargaminowy dziś: pergaminowy. [przypis edytorski]