Aha: wygląda. Mam do salonu? Już idę.
Salon.
Lampa, abażur, pianino, firanki, dywany, meble stylowe, na stole Tadeusz14 nie czytany, w bogatej oprawie, Wojna15 w teczce krakowskie wydanie, jakieś widoki, Rok Polski16. Wszystko lśniące, wytworne.
Więc Zosia nie da mi buzi? Zosia boi się, że jej wąsy urosną? ciągnie Andrzej.
Wcale nie odcina się mała.
A dlaczego Zosia nie chce mi dać buzi? Przecież ja jestem teraz Zosi wujaszek.
Ładny mi wujaszek.
Fe, Zosiu, kto tak mówi! gromi mama.
Bo przecież nie wujaszek, tylko szwagier, bo Jadzia jest moja siostra broni się mała, mocno zawstydzona.
No, a szwagrowi nie można dać buzi? ciągnie bardzo dowcipnie Andrzej.
Ale pan dopiero będzie, a nie jest jeszcze.
Wszystko jedno: mnie już panna Zosia może dać buzi, bo ja jestem już staruszek.
A jakże: staruszek.
Rozumie się, że staruszek. Czyż nie, panno Jadwigo?
Rozmowa kropka w kropkę w tym samym tonie, w jakim ja prowadziłem ze Stefą. Tylko Zocha ma dopiero dwanaście lat. Drażni mnie ten pan, ten pan narzeczony.
Zosia siedzi chwilę jeszcze na fotelu, bujając nogami w powietrzu zakłopotana. Nagle zrywa się, przybiega do mnie i całuje mnie w usta.
A to kokietka śmieje się uradowany mecenas jak ona grzecznie dała mi do zrozumienia, do kogo jej buzia należy
Potem rozmawiano o literaturze.
Potem przyszedł ojciec, ze mną się nie przywitał i mówił z Andrzejem o prawie, o podatkach, o rynkach, cłach i ciężarach, o demoralizacji pracowników, niesumienności i o głupich mrzonkach niedowarzonych młokosów, którym się we łbach poprzewracało.
Więc papa ma mnie za socjalistę? Ale może i lepiej wreszcie: postawił diagnozę przynajmniej.
Przechodzimy do stołowego pokoju. Zasiadamy. Andrzej stara się wytworzyć serdeczny nastrój, co mu się fatalnie nie udaje. Jest śmieszny. Mama z nim na spółkę pragną mnie gwałtem wciągnąć do rozmowy. Duszno!
Wreszcie dają mi spokój
Przyglądam się ojcu, jak się patrzy na człowieka dawno nie widzianego lub człowieka, o którym się wiele sprzecznych zdań słyszało i oto jest przed nami.
Widzę każdy najdrobniejszy szczegół jego postaci: znużone oczy, krawat jedwabny, poczernione z lekka wąsy, zmarszczki na czole i nieskazitelnie czysty gors koszuli.
Czegoś bezwiednie szukam w tej postaci i znaleźć nie mogę, pytam o coś, na co mi nie daje odpowiedzi.
Czemu pan, panie ojcze, jesteś mi tak obcy?
Gdy patrzę na pana, widzę przed sobą przemysłowca, który w ruchach i mowie zdradza wiele nieszczerości, widzę takiego niemiłego pana, który jest moim wierzycielem, którego niewypłacalnym dłużnikiem jestem ja.
Wiem, że mi pan nie przyślesz komornika, nie zamkniesz mnie do kozy, że mnie pan nie będziesz szykanował. Owszem, cenię pańską grzeczność, może nawet wspaniałomyślność. A mimo to, wybacz pan, wolałbym być dłużny każdemu innemu raczej niż panu.
I dlaczego to tak jest?
Czemu pan, panie ojcze, jesteś mi tak bardzo obcy?
Teraz patrzę mu już prosto w oczy.
Dziecko salonu
Ojcze!
Byłem wówczas bardzo mały jeszcze. Myślałem, że Bozia bardzo by się gniewała, gdybym wziął ciastko po kryjomu a gdy się nogami buja, to się diabła kołysze. Lubiłem gryzmolić ołówkiem i ustawiać domki ze starych kart, i oglądać malowanki, i dorabiać wąsy obrazkom, i słuchać bajek o sierotach, macochach i strachach. I dziwiłem się, skąd konie wiedzą, dokąd tatuś kazał dorożkarzowi jechać, że trafiają i jak starsi umieją odróżnić psa od suczki i jak się wszyscy umarli mogą pomieścić w niebie. Nie chciałem pić mleka i wcześnie chodzić spać. Mówiłem przy gościach: Piał kogucik kukuryku17, i inne bajeczki i bardzo bałem się ciemnego pokoju i obcych ludzi.
Boście mówili mi, że do obcych nie wolno się zbliżać, bo sprzedają małe dzieci dziadom i do cyrku że nie wolno nic brać od obcych: ani karmelków, ani wisienek, bo mi nos odpadnie i że nie wolno nic z ziemi ani w ogrodzie, ani na ulicy podnosić, bo będę miał wszędzie brzydkie, czerwone plamy i krosty.
I zdawało mi się, że poza czterema ścianami domu czatuje przyczajona jakaś siła wroga i groźna, złe tajemnicze mroki a poza wami, wszyscy ludzie-wrogowie, którzy pragną mnie zgubić.
Gdy mama dała mi dwa grosze, abym podał dziadkowi że on mi nic nie zrobi tom się bał i oglądał, czy mama sobie nie pójdzie i mnie nie zostawi samego bezradnego. A gdyście mówili: zostań tu, będziesz tu miał dużo zabawek i ciasteczek tom płakać zaczynał, a wyście się śmiali. Bałem się Boga, was, ludzi bałem się, tylko bałem i nie ufałem.
Wyszliście wieczorem do teatru. Do niańki przyszedł jakiś człowiek w długich butach; siedział w kuchni w czapce. Począłem płakać: niech ten chłop sobie idzie. Kazała mi go przeprosić, pocałować w rękę. Nie chciałem drżałem. Jak nie przeprosisz w tej chwili, to zgasimy lampę, pójdziemy sobie, a ty zostaniesz sam. Przyjdzie dziad bez głowy, zatka ci usta, zawiąże, wsadzi w worek i rzuci do wychodka Przynieśliście mi z teatru czekoladki i pudełko z obrazkiem. Mama pytała: dlaczego Janek nie śpi? czy nie płakałeś, Janku? masz takie oczki czerwone. Nie, mamo i cisnąłem do ust jej miękką rękę
Następnego roku otrzymałem spodenki i bonę Francuzkę
*W maju miałem zdawać do gimnazjum.
Przy gościach deklamowałem Powrót taty18. Zbierałem pudełka od cukierków i lekarstw, kasztany w Ogrodzie Saskim i bilety tramwajowe. Lubiłem ciastka, ulęgałki (w tajemnicy), pierniki, orzechy w cukrze, sachar19 (w tajemnicy), chleb świętojański20, wodę z sokiem i siedzieć w dorożce na dużym siedzeniu. Mówiłem: jak mamę z duszy kocham i kogo ta książka. Wystawa taniego sklepu zdawała mi się skarbcem Sezamu, złotówka majątkiem, a imieniny moje świętem całego świata.
Robiłem z Jadzią perfumy ze skórki pomarańczowej. Z dziewczynami nie chciałem się bawić, bo beksy. Grałem z uczniami w klasy na marki21: Egipt z piramidami lub Kanadę z bobrem. W Rinaldinim22 stałem przy fortecy, a w palancie23 byłem młodszym bachorem, bo jeszcze ani biegać, ani dobrze piłki podrzucać nie umiałem. W ogrodzie na welocypedzie24 wstydziłem się już jeździć, uczennice nazywałem: o gęsi, gęsi idą i psułem dziewczynkom kółka, gdy bawiły się w głupiego bąka25, Różę od Torunia26 i poszła panna po ziele27.
Mówiłem: oliwa nie cebula i Was?28 Kapusta i kwas i co? pstro! i dobranoc, pchły na noc, karaluchy pod poduchy, a szczypawki do zabawki.
Wiedziałem, jak napisać zmarzniętą wodę w trzech literach: lód, i wyschłą trawę w pięciu: siano i że funt29 pierzy jest tak samo ciężki jak i funt ołowiu. Wiedziałem, że kobyła ma mały bok od końca czyta się tak samo i że jak mówić: masło, masło, masło to wychodzi: słoma, słoma, słoma. Uczyłem się prędko i wyraźnie wymawiać zdanie: brzmi chrząszcz w trzcinie i walczyłem z dzieleniem przez trzy cyfry z próbą.
Marzyłem o czapce z gwiazdką, o pasku z klamrą, o bocznej kieszeni, jak u dorosłych, w bluzie i o tylnej przy mundurze Wierzyłem, że znaleziona podkowa przynosi szczęście, że gdy się w nocy tak obudzić, jakby się spadało to się rośnie albo Bóg grzechy waży nie wierzyłem w duchy, ale się ich bałem. Bawiłem się w loteryjkę, w szubienicę30, cetno i licho31 i zgaduj zgadula, w którym ręku złota kula. I mówiłem: no, ściśnij palec i siniejąc z bólu, z obojętną miną: mocniej ściśnij, bo wcale nie boli tylko nie wolno paznokciami.
Modliłem się, aby umrzeć razem z rodzicami.
Wstrząsnął mną widok karmienia wężów gołębiami w zoologicznym ogrodzie i widok tortur figur woskowych w panopticum32, i gdy zwariował jeden znajomy tatusia. Boże! jakie to straszne; to pewnie Bóg za grzechy tak karze Poza tym wierzyłem, że Bóg na to stworzył zwierzęta, żeby je ludzie jedli, ale męczyć zwierząt nie wolno, i że biedne dzieci są nieprzyzwoite w ogóle wierzyłem we wszystko, co mówili: tatuś, korepetytor, mama i książki z obrazkami
Mieszkaliśmy wówczas na Nowym Świecie.
Siedziałem na kanapie w twoim gabinecie, panie ojcze, i czytałem bajkę Andersena33 o matce, która szukała zmarłego dziecka i oddała swe włosy piękne, zęby i oczy, by znaleźć drogę do śmierci do dziecka swego. Ty siedziałeś przy biurku i pisałeś. Weszła służąca i coś powiedziała. Po chwili weszła kobieta w chustce, upadła na kolana, całowała cię po rękach i błagała, żebyś przebaczył jej mężowi. Tę całą skrzynkę on sprzedał za dwa ruble; jakieś złe go kusiło; przecież on nie jest ani złodziejem, ani pijakiem on ciężko pracuje, tylko złe go skusiło. Dwoje dzieci umarło im przed tygodniem, a trzecie jest chore. Powiedziałeś, że jej nic już teraz nie możesz pomóc, że nad złodziejami nie masz litości. Wychodząc, spojrzała na mnie wzrokiem, który zwiastuje nieszczęście. Drżałem przerażony z bajkami Andersena w ręce. Po raz pierwszy dusza moja z lękiem odskoczyła od ciebie. O! ja bym inaczej postąpił.
A był to czas, gdyś był jeszcze dla mnie ideałem, doskonałością bezwzględną. Wszystko mi w tobie imponowało: i to, że masz włosy na rękach i żyły, i to, że wieczorem w łóżku czytujesz kuriery, że masz karty wizytowe, suszkę34 ciężką marmurową, a nie bibułę na włóczce z pieczątką. Imponowało mi, że zamoczywszy pióro w kałamarzu, zręcznym ruchem strącasz nadmiar atramentu, tak że nigdy kleksa nie zrobisz, że nakręcasz zegary i wiesz, kiedy już dosyć, że gdy idziesz przez ulicę, tylu ludzi ci się kłania, tylu masz znajomych; że otrzymujesz listy z zagranicznymi markami; nosisz binokle, które ci nie spadają z nosa; że palisz cygara i masz tyle szuflad; że nie zawsze zdejmujesz kapelusz przed kościołem
*Wsiąkłem dużym kęsem duszy w szkołę. Teraz imponowali mi: przede wszystkim klasowy gospodarz i nauczyciele, potem dopiero ojciec i drugoroczni koledzy, i głównie z wyższych klas uczniowie, którzy umieli dym nosem wypuszczać, dalej, korepetytor, wreszcie książki z powiastkami, prymus i ostatni uczniowie. Mamę już kochałem; obok mamy był ksiądz, który był dobry i nie stawiał dwójek.
Nauczyciel był nadprzyrodzoną istotą. Znaczek zrobiony na książce jego ręką, niebieski ołówek, frak nauczyciela, stopień czerwonym atramentem wszystko to było jakieś tajemnicze, godne szacunku. Naśladowałem w domu ich sposób mówienia, głos, ruchy.
Wiedziałem już, że dziecko rodzi się, wiedziałem, że nawet ojciec nie zna się na ślepej mapie, nie umiałby odmieniać: hic, haec, hoc35; is, ea, id36; fero, tuli, latum, ferre37 lub wyliczyć wyspy we wszystkich częściach świata.
W sklepie czasem pytano: czego pan sobie życzy?; raz sam wróciłem do domu po jedenastej, dałem stróżowi dziesiątkę za otworzenie bramy i przez kilka dni stróż mi się kłaniał; służąca mówiła: niech panicz.
Zbierałem stare monety i marki na wykupienie niewolnika, dawałem koledze jedną bułkę ze śniadania, co parę tygodni sprowadzałem zabłąkanego głodnego pieska, któremu mama kazała dać mleka i wyrzucić.
Kupiłem czerwony atrament i pisałem swe nazwisko z wielkim zakrętasem po dziesięć razy na każdej stronicy brulionu. Drugoroczni podpisywali nauczycieli i dawali im swoje przezwiska.
Na dłoni pisałem trudniejsze nazwy geograficzne, przemieniałem: Kuba, Haiti, Portoryko na Kuba ma gatki i portki; na bibule notowałem trudniejsze wyrazy z dyktanda, żeby się w domu zapytać korka38, czy dobrze.
W tym czasie kochałem się w jednej dziewczynce ze ślizgawki i przez dni kilka w Lucynce, która miała wtedy lat ośm i deklamowała w ogródku na Foksalu, i ojciec ją potem hipnotyzował.
Wierzyłem w feralne dnie i w to, że grosik, kamyk, bluza, wyjście z domu prawą lub lewą nogą lub wiadro wody przynoszą szczęście lub nieszczęście, że za jedno pociągnięcie papierosa Bóg karze dwójką z dyktanda albo wierszy.
Chodziłem oglądać z kolegami trupy w kaplicach, czytałem w kurierze wszystkie wiadomości o zbrodniach, żywcem pochowanych, Kubach Rozpruwaczach39 i lunatykach i nakrywałem się wieczorem kołdrą na głowę. Sadziłem w doniczkach pestki od daktyli i pomarańczy; rzadko co wyrosło, a jak wyrosło, to zwiędło. Wycinałem ramki laubzegą40 i marzyłem o basenie z rybkami, ślimakami i morskimi roślinami.
Lubiłem gry towarzyskie: pierścionek, dukat, lub: imię męskie, imię żeńskie, gdzie byli, co robili, co na to świat powiedział. Czasem wychodziło bardzo dowcipnie: Władzio i Mania w naparstku kichali; świat powiedział, że to grzech. Na prima aprilis mówiło się: masz nos zawalany atramentem, o, bluza ci się podarła. W tłusty czwartek drugoroczni rysowali na tablicy pączki. W śmigus oblewałem kolońską wodą Jadzię, kucharkę i służącę. Wiosną grałem w zielone na fundę41: chałwę, makagigi42, miętówki i sachar.
Wówczas to siedziałem trzy godziny w kozie, bo byłem dyżurnym i nie chciałem wydać kolegów, którzy coś przewinili. Sami powinni się byli przyznać twierdziłeś wtedy, panie ojcze. Ale prawdziwa burza wówczas dopiero powstała, gdym przyniósł trójkę ze sprawowania za kwartał. Groziłeś rózgami i oddaniem mnie do szewca. A wiedziałeś, że nie mogłem być lizuchem, żeby potem ciągle mi mówili: No idź, polizuchuj się; prędzej, ja ci każę iść. Skrzywdziłeś mnie pan, panie ojcze. Widzisz? Jeszcze pamiętam
*Nie bawiła mnie już proca ani palant, ani czwórki z tłumaczeń; nie brałem udziału w bitwach na podwórzu podczas pauzy. Czytałem Kraszewskiego43, nowelki (po kryjomu) i Ogniem i mieczem (otwarcie). Próbowałem pisać wiersze i urządzić własny dzwonek elektryczny. Przed każdymi dłuższymi świętami postanawiałem od nowego kwartału już dobrze się uczyć: powtórzyć, dopełnić, układałem plany, po ile stronic dziennie powtarzać, ile rozwiązać zadań i kończyło się na planach.
Chciałem być aktorem, poetą, księdzem, wodzem, podróżnikiem, chemikiem, adwokatem, Kmicicem co dni kilka kochałem się w innej ze spotykanych w drodze do szkoły pensjonarek i rwałem listki: kocha, lubi, szanuje, nie chce, nie dba, żartuje albo napluje. A przede wszystkim chciałem już być dorosłym być sobą.