Józef Ignacy Kraszewski
Infantka
Księga pierwsza. Nadzieje
Na niebiosach i w kalendarzu była wiosna, ale na zamku warszawskim smutek tak ponury i przygniatający oblekał twarze, zdawał się nawet na szarych murach jego odbijać, jak gdyby świat późną jesienią obumierał.
Ta sprzeczność pomiędzy obrazem natury a obliczem ludzi, wyraziściej jeszcze dawała czuć troskę, która ich uciskała.
Na kogo spojrzeć było, co się o uszy obijało, tchnęło goryczą jakąś i zwątpieniem, wszystko i wszyscy. Wyjątek jedyny stanowili może parobcy i czeladź, która z rozprzężenia korzystała, aby broić bezkarnie.
Był wieczór, dzwony odzywały się leniwo, posępnie, opieszale i żałośliwie na pacierz wołając, który dzień miał zakończyć.
Około zamku snuły się postacie zadumane, powolnemi kroki mierzące podwórze, patrzące przed się osłupiałemi oczyma.
Nikt nie śmiał raźniej podnieść głosu, szeptano jakby się obawiano dźwięku własnej mowy. Od miasta też, już o tej porze zabierającego się do spoczynku dochodziły tylko szmery głuche, których znaczenia rozeznać było trudno.
W powietrzu powiew wiosenny niekiedy przynosił woń od lasów rozwijających się, od wezbranych wód Wisły, od łąk pierwszemi okrytych kwiatami.
Niebo zwolna zrzucało z siebie jaskrawe blaski wieczora, i przywdziewało płową szatę nocną, na której gdzieniegdzie już blado starsze gwiazdy, wybiegłe naprzód jak na zwiady, przyświecały.
W dolnych krużgankach wewnętrznych zamku mało było widać ludzi. Niekiedy przesuwał się dworzanin w barwie królewskiej, starszy komornik lub nędznie odziany stróż z wiadrem wody, z wiązką drzewa do kuchni.
U słupa jednego na ławie, spoczywał niemłody mężczyzna zmęczony, pot ocierając z czoła, z twarzą pooraną i ciemną, a jak noc smutną.
Z sukni trudno się było domyślać kim był, odzież bowiem miał skromną, szarą i nie wyglądał na pana, ale obliczem, na które padał odblask wieczora, mógł stać choćby pomiędzy senatorami, tak było poważne i wyszlachetnione.
Twarz jego nosiła na sobie znamiona stoczonych bojów ciężkich, po których pozostaje znużenie, ale nie zgryzota. W smutku widać było pokój sumienia, który daje żywot poczciwy.
Spoczywał, ale nawet w tej chwili myśl jego pracować musiała. Najmniejszy szmer oczy zwracał i uwagę. Stał na czatach. Kilka razy poruszył się, jakby chciał powstać i pozostał na miejscu.
Mimowoli, bezwiednie, w takt myśli, które po głowie jego przebiegały, stary ręce podnosił, ramiona dźwigał, głową potrząsał i siedział potem kamiennie nieruchomy.
Ważył w sobie coś i rozważał, a tak był przejęty troską swą, iż nie postrzegł i nie usłyszał gdy wolnym krokiem idący krużgankiem mężczyzna, prawie tego samego wieku, ale rzeźwiejszy i żywszy, zbliżył się ku ławie i ku niemu.
Dopiero gdy mu światło z zachodu sobą zasłonił przychodzący, podniósł zwolna głowę.
Pozdrowili się milczący ruchem rąk i głowy, jakby im obu na słowo się zdobyć było trudno.
Przybywający, na którego padło światło od podwórza, wyglądał bardzo rycersko. Choć nie miał na sobie ani zbroi, ani żadnej oznaki wojaka, można było poprzysiądz, iż w służbie żołnierskiej spędził życie.
Twarz na podziw była mimo wieku piękna i szlachetnych rysów, czysto polskich; siwiejący wąs spuścisty okrywał mu wargi i niemal na piersi spadał. Strój miał starodawnego kroju, niewytworny, co w owym czasie nie było pospolitem bo się wszyscy radzi cudacko przebierali.
A co? oboźny mój odezwał się stłumionym głosem przybywający a co? nie masz tam jakiej pocieszającej nowiny, którąbyś mnie odżywił?
Oboźny króla Augusta, Karwicki, ręce na kolanach leżące załamał, podniósł głowę i westchnął ciężko.
A! rotmistrzu mój, panie miły rzekł ponurym głosem grobowym pod te czasy nieszczęśliwe zkąd co dobrego wziąć? Zdaje się, iż Opatrzność, w niezgłębionych swych wyrokach nad naszemi głowy i nad tem nieszczęśliwem królestwem skupiła wszystkie klęski, jakie tylko ludzi trapić mogą.
Rotmistrz Bieliński na westchnienie odpowiedział westchnieniem.
Pomnijcie na to odparł spokojnie iż ona Opatrzność krzyże zsyła tym, których Bóg miłuje, i że one są próbą cnoty. Narzekać nadaremna rzecz i niemęzka. Jak na wojnie, panie oboźny, na czatach stać z różańcem i szablą, to jest z wiarą w Boga i w siły własne.
Karwicki oboźny podniósł oczy niebieskie, zbladłe wiekiem i dziś szare, usta mu się skrzywiły i z piersi znowu wydobyło się mimowoli westchnienie.
Nie dziwuj się, że człowiek stęknie, rotmistrzu rzekł. Brzemię okrutne, pod czas głowę stracić można.
Bieliński zamilkł, snadź i on czuł to brzemię.
Cóż z królem, panem naszym miłościwym zapytał po chwili co mówią lekarze?
Pan Stanisław Fogelweder i Niemiec Ruppert jedno pono prawią odpowiedział oboźny, obok którego zajął miejsce na ławie rotmistrz Bieliński. Z królem źle jest, bardzo źle, a leki i lekarze co pomogą, gdy kto życia nie szanuje?
Zaprawdę przerwał rękę podnosząc Bieliński i ja tak trzymam. Ciału żaden lekarz nie poradzi, gdy dusza choruje i radaby uciec z niego. Wszak ci to męczennik!
A tak! potwierdził gorąco Karwicki któż to lepiej wie nad nas, cośmy w służbie jego oddawna i smutną tę historyę znamy. Ci co zdaleka patrzą, mogą obwiniać, sarkać, zadawać mu, że własną winą w to popadł, ale my wiemy, iż się stał ofiarą losu jakiegoś, który go chyba od kolebki ścigał. Lepszego i szlachetniejszego człowieka, większego serca monarchy na świecie chyba nie znaleźć, a oto jak ginie marnie, pamięci nawet po sobie nie zostawując, na jaką zasłużył. O Boże!
Słuchając z głową ku mówiącemu zwróconą, rotmistrz słowo każde chwytał bacznie.
Nie nam go sądzić rzekł biedny pan! biedny pan!
Karwicki z wielką żywością zwrócił się do rotmistrza.
Wy go lepiej znacie rzekł ale drudzy? Sądzą go z tego co teraz czyni, gdy już sobą prawie nie władnie, a nie patrzą na to, co go do tego stanu przywiodło.
Jestże już tak źle ze zdrowiem? hę? zapytał Bieliński.
Gorzej nie może być odparł oboźny ręce i nogi chiragra i pedogra trapią, wewnątrz boleści cierpi, a najgorzej z umysłem. Troski go jedzą, sam już nie wie co czyni.
A! bracie miły, wiele on ich sobie sam przysporzył rzekł, zniżając głos, Bieliński ale, prawda, i ludzie mu ich przynieśli wiele.
Zawahawszy się nieco, rotmistrz dodał.
Aleby wam z Warszawy potrzeba już precz, póki czas. Morowe powietrze dokoła ją opasuje. W Okuniewie ludzie padają jak muchy, a pono i tu po przedmieściach i w samem mieście śmierci przypadków było wiele, które mór już, już wciskający się zwiastują. Nie odkurzą go żadnym dymem.
Tać wybieramy się ztąd, acz nie wiem dokąd rzekł Karwicki oboźny. Z chorym panem jechać troska też będzie niemała. Siedzieć, choćby w najwygodniejszej kolebce, nie będzie mógł; nieść się nie da, chyba go z łożem na wóz postawimy, a po naszych drogach taki wóz nie wszędzie przejdzie bez szwanku.
Oba zamilkli potem, patrząc przed siebie niemi.
Zamęczyli go rzekł Bieliński po długim przestanku. Bona go naprzód pod fartuchem trzymała za długo. Gdyby naówczas, jak go na wojnę wyprawiano, nie zawróciła z drogi, byłby się do zdrowego życia obozowego nałamał, młodym i rzeźwym byłby dziś jak ja, co się starym nie czuję.
Jak kwiatuszek w cieniu rósł i wyciekł też blady, biedny i wątły. Dali mu pierwszą żonę, to ją zazdrość Bony rychło zabiła; ożenił się z drugą, która go wiele kosztowała zgryzoty, i tę mu matka odebrała. Ożenił się z trzecią, i z tą żyć nie mógł dla okropnej choroby jej, a rozdzielić mu się nie dali.
Zszedł na ladajakie miłośnice i tak ostatni z tej wielkiej krwi królów, bez potomka, nędznie schodzi, nie wiedząc nawet, komu kraj puści, który tak kochał.
Jedna królewna Anna została nam doma, a i tej bodaj niedaleko do pięćdziesiątki!
Cicho! przerwał oboźny nam sługom królewskim imienia jej nawet wyrzec nie wolno. Źli ludzie tak umieli zasiać niezgodę między rodzeństwem, iż król jej na oczy nie dopuszcza, żal ma wielki. A ta nieszczęśliwa oczy sobie wypłakuje.
Teraz przecie na nią i królestwo i Litwa przyjdzie po śmierci króla, Boże uchowaj! odezwał się rotmistrz. Ostatniać ona tu doma z tego rodu.
Oboźny ramionami wstrząsnął.
Takby ono było, gdyby korona dziedziczną się zwała odparł ale tu już zawczasu przebąkują, że sobie króla wybierać będą, jakiego zechcą.
A! nie może być! Srogaby była niesprawiedliwość i niewdzięczność krzyknął, głos podnosząc i zaraz go zniżając Bieliński.
Rozsłuchajcież się odparł spokojnie oboźny.
I milczeli znowu.
Na królestwo to dodał Karwicki po cichu, oglądając się dokoła, jakby się podsłuchania obawiał na królestwo to zawczasu już poluje wielu. Jeszcze król nie zamknął powiek, a posłów potajemnych i szpiegów po senatorach, po szlachcie, po duchowieństwie włóczą się ćmy.
Jeden Bóg wie na czem się skończą te frymarki.
Po mojemu, po żołniersku odpowiedział Bieliński rzecz bardzo prosta i jasna. Królewna ma pierwsze prawo do tronu, kto wybrany zostanie ożeni się z nią.
Nie tak-li było z królową Jadwigą?
Karwicki potrząsnął głową.
Prostsze to i poczciwsze serca owych czasów były rzekł dzisiaj ludzie bardzo zmądrzeli, na dobre i na złe rozumu zażywając. Kto tu odgadnie co się stanie.
I podumawszy trochę, dołożył, obracając się ku rotmistrzowi.
Powiadają, że króla Francyi brat o koronę się stara, ofiarując zaślubić królewnę Annę, a u nas tu i głośno i po cichu zaprzedanych nie mało jest, którzy cesarskiego brata czy synowca popierają. Litwa cara moskiewskiego wziąć gotowa, aby od niego spokój miała. Są i tacy co za pruskiem książątkiem głosują.
Zawczasu! zawczasu! z oburzeniem przerwał rotmistrz. Czy się to godzi! alboż to Bóg nie wszechmogący i nie może panu zdrowia przywrócić, żywota przedłużyć, a nawet syna dać w późnym wieku jak Jagielle?
Niedźwiedź w lesie, a ten na targ skórę niesie. O ludziska, ludziska!
Wszystkiemu winni dorzucił Karwicki ci co mu rozwodu dopuścić nie chcieli. Kardynał Commendoni najwięcej, bo się upierał dla czci cesarskiego domu nie rozłączać ich, gdy kościół w takich wypadkach choroby ciężkiej i wstrętliwej, niemożliwego pożycia, niejeden raz małżeństwa rozwiązywał i żenić się pozwalał.
Bieliński krzywiąc się nachylił do ucha oboźnemu.
A lepiejby było, gdyby wziąwszy rozwód uparł się żenić z Zajączkowską?
Szeptał po cichu i szukał oczyma wejrzenia towarzysza, który wzrok wlepił w ziemię i głowę zwiesił na piersi smutnie.
Była chwila, że się koniecznie napierał tej Hanny dodał a kto wie, czy i teraz jeszcze o niej nie myśli. Mówią, że ją po książęcemu wyposażoną trzyma w Witowie. Za samo łoże dla niej cztery tysiące dukatów zapłacono! Panie Boże odpuść! Gdyby z grobów wstali ci, którym Radziwiłłownej dla króla było za mało, cóżby powiedzieli na Hanusię Zajączkowską?
Po krótkiem milczeniu Karwicki się odezwał.
Wszystkiemu temu bałamuctwu winni źli doradzcy nie on. Chcieli mu życie osłodzić babami, a niemi je zatruli. Niech Bóg przebaczy krajczemu i podczaszemu, i innym pomocnikom, którzy mu miłośnice wynajdowali, stręczyli i przywodzili. Zaczęło się od tej mieszczanki Basi Giżanki, która dziś karetą jeździ o czterech woźnikach; poszła za tem Zuzia Orłowska, aż napatrzyli Hannę Zajączkowską między fraucymerem królewnej Anny, która teraz pokutuje za nią i łzy wylewa.
Zniedołężniał tak nakoniec, że już własnej woli nie ma westchnął rotmistrz lada pacholę, jak ten Kniaźnik, czyni z nim, co chce.
Cierpieniem, troską, postrachem zgonu bezpotomnego tak się znużył, iż dziś, dla świętego spokoju wszystko gotów poświęcić począł Karwicki. Niepoczciwi ludzie, gotowi zawsze ze wszystkiego korzystać, im gorzej go widzą, tem więcej naciskają, uprzykrzają się i łupią.
Dotąd pono testamentu nawet nie ma, a dla samych sióstr uczynićby go powinien, aby im nie wydarto co należy.
Serce się kraje myśląc o tem dodał oboźny. Ja gdy rozważać zacznę wszystko, a odgadywać przyszłość, uciekam się do modlitwy taki strach mnie ogarnia.
Bieliński rękę jego ujął.
Sądzicie, że ze mną lepiej? zawołał. Nie ma pono w tem królestwie naszem jednego poczciwego człowieka, któryby jak my nie bolał. Jak w ulu, gdy matki zabraknie, co pocznie rój? Tak i z nami. Zabraknie nam króla i królewskiej rodziny, choć dziś boli na nią patrzeć, co się naówczas stanie z tem państwem naszem? Z jednej strony czyha na nie car moskiewski, z drugiej cesarz niemiecki, który już Węgrów i Czechów wziął, a na Polskę zęby ostrzy. Nie liczę Turka i Tatarów. Jak my się obronim bez wodza i głowy? Co naówczas się stanie z naszemi od wieków zdobytemi prawami i swobodami? Ażali je poszanują obcy? Im potężniejszego wybierzemy dla bezpieczeństwa od nieprzyjaciół, tem dla nas on groźniejszy, bo mu nasze swobody będą solą w oku.
To też wielu już dziś sądzi, że francuzkiego królewicza, o którym gadki chodzą, że i on o koronę się stara, wziąć byłoby najbezpieczniej odparł Karwicki. Tylko znowu ci co lepiej są poinformowani prawią, że młokos jest i papinek a nasza królewna, z którąby się żenić musiał, matkąby mu być mogła.
Bieliński głową potrząsał.
Statystą nie jestem odezwał się a na łaskę Bożą i natchnienie Ducha św. wiele liczę.
Gdybyśmy na nie zasłużyli dokończył oboźny.
Bieda! przerwał Bieliński.
A no, bieda! powtórzył za nim Karwicki.
Zciemniało tymczasem trochę na dworze, a pod krużgankami noc prawie była. Na zamku mało gdzie ukazywały się światełka, ruch ustawał, cisza rozpościerała się głęboka dokoła.
Zdala, jakby głosy nadziei, z nad krzaków ogrodu nad Wisłą, od rzeki dały się słyszeć słowicze śpiewy, którym siedzący oba, milcząc, długo się przysłuchiwali.
Rotmistrz Bieliński wstał.
Czas na spoczynek odezwał się. Przyszedłem tylko na zamek dowiedzieć się, czy król mnie nie potrzebował, bo mi kazał być pogotowiu.
Cały ten dzień okrutnie cierpiał odezwał się Karwicki. Doktorowie o podróży radzili i nie uradzili nic.
Ale z Warszawy musi precz jechać przerwał rotmistrz bo czasu moru miasto, to jak czasu pożaru śpichrz ze smołą zagnieździ się śmierć na długo. Musimy króla salwować.
Pewnie! ale dokądże z nim? zapytał oboźny.
Bieliński dumał, odpowiedzieć nie umiejąc.