Przyjdą to?
Nie bój się Wszystkie te, co czyścowe męki cierpią wszystkie. Pan Jezus odpuszcza je na ten dzień na ziemię, żeby swoich nawiedziły
Żeby swoich nawiedziły! powtórzył z drżeniem Witek.
Nie bojaj się, głupi, zły dzisiaj nie ma przystępu, wypominki ano odganiają go, i te pacierze, i te światła A i Pan Jezus sam chodzi se dzisiaj po świecie i liczy, gospodarz kochany, co mu ta jeszcze dusz ostało, aż se wybierze wszystkie, wybierze Dobrze baczę, jak matula mówili, a i stare ludzie przytwierdzają
Pan Jezus se chodzi dzisiaj po świecie! szeptał Witek i oglądał się bacznie
Ale, zobaczysz ta to ino święte widzą abo i zasie pokrzywdzone najbarzej
Patrzcie no, a tam się świeci i ludzie jakieś są zawołał Witek ze strachem wskazując na szereg mogił pod samym płotem
To leżą ci, co ich to w boru pobili juści i moje pany tam leżą i matka moja juści
Przedarli się przez gąszcz i przyklęknęli u mogił zapadłych i tak rozwianych, że ledwie ślad ino został; ani krzyże ich znaczyły, ni drzewa jakie ocieniały, nic, jeno ten piach szczery, parę zeschłych badyli dziewanny i cisza, zapomnienie, śmierć
Jambroży z Jagustynką i Kłąb stary klęczeli przy tych grobach umarłych; dwie lampki tliły się wciśnięte w piasek, wiatr zawiewał i kołysał światłami, i rwał słowa pacierzy, i niósł je w noc czarną
Juści matula moja tam leżą baczę szeptał Kuba cicho, więcej do siebie niźli do Witka, któren przykucnął przy nim, bo ziąb go przejmował na wskroś.
A zwali ją Magdaleną Ociec gront swój mieli, ale służyli we dworze za furmana w ogiery ino jeździli ze starszym panem a potem pomarli gront stryje wzieni a ja pańskie prosiaki pasałem Juści, Magdalena było matce, a ojcu Pieter i na przezwisko Socha, jako i mnie jest A potem dziedzic do koni mnie wziął, bym w ogiery po ojcu jeździł to ino na polowania we świat, do drugich panów jeździlim cięgiem strzylałem i ja niezgorzej że młodszy dziedzic strzelbę mi dali a matka ino ze starszą panią siedziała we dworze Dobrze baczę i kiej wszystkie szły wzieni i mnie Bez cały rok byłem a co kazali, robiłem juści, nie jednego burka zakatrupiłem nie dwóch a młodszy dziedzic dostał we flaki wątpia mu wypłynęły Pan mój przecie dobry człowiek na bary wziąłem i wyniesłem a potem do ciepłych krajów pojechał, i mnie kazał starszemu panu listy nieść poszedłem juści, że sterany byłem kiej ten pies kulas mi przestrzelili, zagoić się nie chciał, że to cięgiem ino na dworze, pod gołym niebem a śniegi były po pas i mrozy siarczyste baczę juści przywlekłem się nocą szukam Jezus, Mario! Jakby mnie kto kłonicą przez ciemię zdzielił! Dworu nie ma, gumien nie ma płotów nawet nie ostało do cna wszystko spalone a stary pan i pani starsza, i matula moja i ta Józefka, co za pokojówkę była pobite leżą na śmierć w ogrodzie! Jezu! Jezu! baczę wszystko juści Mario! jęczał cicho i łzy jak groch sypały mu się tak gęsto po twarzy, że i już nie obcierał pojękiwał ino z żałości i utęsknienia, bo jak żywe tak mu to wszystko stanęło przed oczami, a Witek spał se, bo strudzona była biedota płakaniem
Noc była coraz głębsza, wiatr mocniej targał drzewami, że długie warkocze brzóz zamiatały po mogiłach, a białe ich pnie, niby w gzła śmiertelne przyodziane, majaczyły w mrokach Ludzie się rozchodzili światła gasły śpiewy dziadów umilkły milczenie uroczyste a pełne dziwnych szelestów i głosów przejmujących zapanowało wśród mogił Cmentarz jakby się napełniał cieniami tłumem widm gąszczem mrocznych zarysów gędźbą rozjęczonych a cichych głosów oceanem dziwnych drgań, ruchem ciemności błyskami trwogi, niemym łkaniem tajemnicą pełną przerażenia i zamętu aż stado wron zerwało się z kaplicy i z krzykiem uciekały na pola, a psy w całych Lipcach poczęły wyć długo, rozpaczliwie, żałośnie
Wieś była cicha mimo święta, drogi były puste, karczma zamknięta, a gdzieniegdzie tylko przez małe zapocone szybki błyskały światełka i płynęły ciche śpiewy pobożnych i głośne modlitwy odmawiane za zmarłych
Z trwogą wysuwano się przed domy, z trwogą nasłuchiwano szumów drzew, z trwogą patrzano w okna, czy nie stoją, nie jawią się ci, co w dniu tym błądzą, przygnani tęsknotą i wolą Bożą czy nie jęczą pokutniczo na rozstajach czy nie zaglądają przez szyby żałośnie?
A gdzieniegdzie, starym zwyczajem świętym, gospodynie wystawiały na przyzby resztki wieczerzy, żegnały się pobożnie i szeptały
Naści, pożyw się, duszo krześcijańska, w czyścu ostająca
Wśród ciszy, smętku, rozpamiętywań, lęku płynął ten wieczór Zaduszek
W izbie u Antków siedział Roch, ten ci wędrownik z Ziemi Świętej, i czytał a powiadał pobożne i święte historie.
Ludzi było dość, bo i Jambroży z Jagustynką i Kłębem przyszli, i Kuba z Witkiem, i Józia z Nastusią; nie było tylko starego Boryny, któren do późna w noc siedział u Jagusi.
Cicho było w izbie, że ino ten świerszcz za kominem skrzypiał, a trzaskały suche karpy na ogniu.
Siedzieli wszyscy na ławach przed kominem, ino Antek pod oknem.
A Roch przegarniał raz wraz kijaszkiem wągielki i cichym głosem mówił:
Niestraszno umierać, nie, bo
Jako ci ptaszkowie, co pod zimę do ciepłych krajów ciągną, tak ci duszyczka strudzona do Jezusa podąża
Jako te drzewiny, w nagości stojące o zwieśnie, Pan przyodziewa w listki zielone a kwiatuszki pachnące, tak ci, duszo człowiecza, do Jezusa iść po radość, po wesele, po zwiesnę i ono przyobleczenie wieczne
Jako tę ziemię rodzącą a strudzoną ogarnia słońce tak ci Pan przyhołubi duszyczkę każdą, że nic jej zimy, nic jej bolenie, nic jej śmierć.
Hej! Bo ino płakanie jest na tej ziemice, jeno żałość a turbacja!
I złość jako te osty się pleni, i w bory urasta!
A wszystko próżne jest i daremne jako to próchno, jako te pępuszki, co je na wodzie wiater wydyma, a drugi je zasię precz żenie.
X
Na ambonie i każdemu z osobna to mówię, ale wy jak te psy tylko nastajecie jeden na drugiego, tylko wiatr resztę słów wepchnął mu do gardła, że ksiądz się srodze zakasłał, a Antek nic nie rzekł, szedł w podle i wypatrywał w mrokach, pomiędzy drzewami.
Wiatr się podnosił coraz mocniejszy, przewalał się po drodze i tak bił w topole, i miotał nimi, aż się przyginały z jękiem i szumiały rozsrożone.
A mówiłem jusze zaczął znowu ksiądz żeby sam kobyłę zaprowadził do stawu, to ją naprzód wypuścił no, i zapodziała się Ślepa przecież, zalezie gdzie między płoty i jeszcze nogi połamie! Biadał i bardzo troskliwie szukał, zaglądał za drzewo każde, wypatrywał po polach.
Przeciech zawżdy sama chodziła
Zna dobrze drogę do stawu przecież, nalał kto bądź wody do beczki, wykręcił tylko, a ona już sama trafiła na plebanię Ale w dzień ją zaprzęgali a dzisiaj Magda czy Walek puścili ją już o zmierzchu Walek! krzyknął głośno, bo cień jakiś zamajaczył wśród topoli
Walka widziałem po naszej stronie, ale jeszcze przed zmrokiem.
Walka widziałem po naszej stronie, ale jeszcze przed zmrokiem.
Polazł ją szukać, rychło w czas. Klacz ma ze dwadzieścia roków, przy mnie się ulęgła wysłużyła sobie łaskawy chleb a przywiązana jak człowiek Mój Boże, żeby się jej co złego nie stało!
Co jej ta będzie! mruknął Antek ze złością, bo jakże, poszedł do dobrodzieja po radę, po użalenie się, to go ino skrzyczał i jeszcze zabrał, żeby kobyły szukać! Juści, i kobyły szkoda, choć ta i ślepa, i stara, ale zawżdy człowiekowi powinna być pierwszyzna!
A ty się opamiętaj i nie pomstuj, boć to ojciec rodzony! Słyszysz!
Dobrze pamiętam! odparł ze złością.
Grzech śmiertelny i obraza boska. A nic ten dobrego nie zwojuje sobie, któren w zapamiętałości rękę podnosi na ojców i przeciwi się przykazaniom Bożym. Masz rozum, toś o tym wiedzieć powinien.
Sprawiedliwości chcę ino.
A pomsty szukasz, co?
Antek nie wiedział, co rzec na to.
A i to ci jeszcze powiem, że pokorne cielę dwie matki ssie.
Wszyscy mi to powiedają juści, ino tej pokorności mam już po grdykę, że więcej nie ścierpię! Choćby i zbój, choćby i ukrzywdziciel, ale że ojciec rodzony, to już mu wolno wszystko, a dzieciom nie wolno dochodzić swojej krzywdy! Laboga, takie urządzenie na świecie, że ino plunąć a iść, gdzie oczy poniesą
A idź, któż cię trzyma? rzucił porywczo ksiądz.
Może i pójdę, bo co mi tutaj robić, co? szeptał ciszej, łzawo jakoś.
Bajesz i tyle. Drudzy i jednego zagona nie mają, a siedzą, pracują i jeszcze Panu Bogu dziękują. Wziąłbyś się do roboty, a nie wyrzekał jak baba. Zdrowy jesteś, mocny, masz o co ręce zaczepić
Przeciech, całe trzy morgi! rzucił urągliwie.
Żonę i dzieci masz, toś o tym pamiętać powinien.
Baczęć ja dobrze, baczę mruknął przez zęby.
Wyszli przed karczmę, świeciło się w oknach i jakieś głosy wydzierały się aż na drogę.
Co to, znowu pijatyka, co?
Rekruty, te, co ich do wojska latoś wzieni, piją se la uciechy W niedzielę ich pognają w tylachny świat, to się cieszą
Karczma prawie pełna! szepnął ksiądz przystając przy topoli, skąd było dobrze widać przez okno całe wnętrze zapchane ludźmi.
Bo się zejść miały dzisiaj i uredzić względem tego lasu, co go dziedzic sprzedał Żydom na porębę
Przecież niecały sprzedał, jeszcze tyle zostało!
Póki z nami się nie ugodzi, to ani chojaka ruszyć nie damy!
Jak to? zapytał wystraszonym nieco głosem.
A nie damy i tyla! Ociec chce się prawować, ale Kłąb i te, co z nim trzymają, powiedają, że sądu nie chcą, a rąbać nie pozwolą i choćby całą wsią iść przyszło, to pójdą, a i z siekierami, i z widłami, jak wypadnie, a swojego nie dadzą
Jezus Maria! To by się bez bitki i jakiego nieszczęścia nie obyło!
Pewnie! Jak się parę łbów dworskich siekierami rozwali, to zaraz będzie sprawiedliwość!
Antek! Rozum ci się ze złości pomieszał czy co? Głupstwa pleciesz, mój drogi!
Ale Antek już nie słuchał, rzucił się nieco w bok i zginął w ciemnościach, a ksiądz poszedł spiesznie ku plebanii, bo usłyszał turkot kół i ciche, żałosne rżenie kobyły
Antek zaś poszedł w dół wsi, ku młynowi, a drugą stroną stawu, żeby nie przechodzić koło chałupy Jagny.
Jak zadra tkwiła mu ona pod sercem, jak zła zadra, że jej nie wyciągnąć ni uciec od niej.
A bystre światło biło z jej chałupy, jasne i wesołe jakieś przystanął, aby spojrzeć ino ten jeden razik, aby choć zakląć ze złości ale go wnet cosik poderwało z miejsca, że pognał jako ten wicher, ni się obejrzał za się.
Ojcowa ona już, ojcowa!
Do szwagra bieżał, do kowala rady i on nijakiej nie da, ale między ludźmi nieco posiedzi, a nie tam, w chałupie ojcowej Albo i ten ksiądz! Do roboty go będzie zaganiał! Hale, sam nic nie robi, frasunku nijakiego ni turbacji żadnej nie ma, to łatwo mu drugich poganiać. Kobietę mu wypomniał i dzieci baczy on ją dobrze, baczy! Już mu dość obmierzły jej płakania i ta jej pokorność, i te jej psie, skamlące oczy i gdyby nie ona! Żeby to był sam! Jezus mój! jęknął ciężko i porwał go dziki, szalony gniew, że chciało mu się chycić kogo za gardziel, dusić, rozdzierać i bić aż do śmierci!
Ale kogo? Nie, nie wiedział, i złość ustąpiła nagle, jak była przyszła, a on patrzył pustym wzrokiem w noc i nasłuchiwał szamotań wichury, co się przewalała po sadach i tak ciepała drzewami, aż kładły się na płoty i chlastały go gałęziami po twarzy i wlókł się wolno, ociężale, że ledwie się mógł poruszać, bo na duszę jęły mu się zwalać zmory smutku, umęczenia, niemocy, iż rychło zapomniał, gdzie idzie i z czym?
Ojcowa jest Jagna, ojcowa! przerzekał raz po raz, a coraz ciszej jako ten pacierz, bych go nie zapomnąć.
W kuźni czerwono było od ogniska, chłopak dymał miechem zapamiętale, aż rozżarzone węgle warczały i buchały krwawym płomieniem; kowal stał przy kowadle, czapkę miał na tyle głowy, ręce nagie, skórzany fartuch, twarz usmoloną tak, że mu ino oczy świeciły się jako te wągliki, a kuł żelazo czerwone mocno, aż huczało, i deszcz iskier rozpryskiwał się spod młota i z sykiem topił się w błotnistej ziemi.
A co? zapytał po chwili.
I cóż by zaś! odparł cicho Antek, wsparł się o wasąg, których kilka stało do okucia, i zapatrzył się w ogień.
Kowal pracował tęgo, nagrzewał żelazo raz po raz i kuł, dzwonił do taktu młotem, to pomagał chłopakowi dymać miechem, gdy mocniejszego ognia było potrzeba, a ukradkiem poglądał na Antka i uśmiech złośliwy wił mu się pod rudymi wąsami.
Byłeś pono u dobrodzieja? No i co?
A cóż by, nic! W kościele bym to samo usłyszał.
A chciałeś co innego? zaśmiał się ironicznie.
Ksiądz przecie, uczony mówił usprawiedliwiająco Antek.
Uczony, jak wziąć trzeba, ale nie, kiej co dać komu
Ale Antkowi już się odechciało sprzeciwiać.
Pójdę do izby rzekł po chwili.
Idź, wójt wstąpi do mnie, to tam przyjdziemy! A machorka jest na szafce, zapal se
Nie słyszał nawet, tylko wszedł do mieszkania, co po drugiej stronie drogi było.
Siostra rozpalała ogień, a najstarszy chłopak uczył się na elementarzu przy stole Przywitali się w milczeniu.
Uczy się to? zauważył, bo chłopak sylabizował głośno i wodził zastruganym patykiem po literach.
Już od kopania panienka z młyna mu pokazują, bo mój czasu nie ma.
Roch też uczy już od wczoraj w ojcowej izbie.
Chciałam i ja tam słać Jaśka, ale mój nie da, że to u ojca i że panienka więcej uczona, bo w szkołach była we Warszawie
Pewnie, pewnie powiedział, byle coś rzec.
A Jasiek taki zmyślny do lementarza, aż się panienka dziwuje.
Jakże kowalowe nasienie przecież syn takiego mądrali
Przekpiwasz się, a on najlepiej powiada, że póki ociec żyją, to zawżdy zapis mogą odebrać
Juści, wyrwij wilkowi z gardła, wyrwij! Sześć morgów grontu! To my u niego z kobietą za parobków prawie służym, a on obcej zapisuje, leda komu