Aммо бу тизим нисбатан автоном ва бир ҳил қуйи тизимлардан иборат: ҳудудий-турар-жой, иқтисодий, рамзий ва бошқалар. Шунинг учун шаҳарни тавсифлаш ва ўрганиш учун бошқа фанларнинг билимлари ва назарий схемалари қўлланилади. Шаҳар билан шуғулланадиган ҳар қандай киши турли хил ижтимоий ва гуманитар билимларни ўзлаштиради ва ишлатади. Табиатшунослик билимларидан ҳам, авваламбор, география ва математикадан фойдаланилади. Шу сабабли, шаҳаршунослик муаммоларига қисқача экскурсия зарур.
Шаҳар ҳақидаги адабиётларнинг яна бир ўзига хос хусусияти кўплаб масалалар бўйича билдирилган фикрларнинг зиддиятли хусусиятидир. Бунинг сабабларидан бири шаҳар ҳаётининг кўп қирралилиги, унинг ҳодисаларини кўриб чиқишнинг кўп қирралари ва шунга мос равишда кўплаб нуқтаи назарлари: шаҳарга турли хил назарий ва амалий позициялар турлича кўринади. Иккинчисининг яна бир сабаби шаҳарларда содир бўлаётган ижтимоий-таркибий ва ижтимоий-маданий ўзгаришларнинг юқори (ва тобора ортиб борувчи) динамикаси.
Бундай ҳолда, нафақат янги ҳодисалар пайдо бўлади, балки эскиларининг тикланиши ҳам мумкин. «Псевдо-урбанизация» деб аталадиган ҳолатлар, айниқса бизнинг мамлакатимизда тез-тез учраб туради. Шунинг учун, бир марта тўғри ҳукмлар тушунтиришни ёки ҳатто жиддий тузатишни талаб қилади. Учинчи сабаб тарихий ва ҳудудий жиҳатдан шаҳарларнинг индивидуал хилма-хиллиги.
Шу сабабларга кўра шаҳар мавзуларининг барча асосий муаммолари бўйича одатий ғояларни ишлаб чиқишда объектив онтологик ва эпидемологик қийинчиликлар мавжуд, шу билан бирга шаҳар ҳақидаги барча ҳукмларда баъзи бир ҳақиқат мавжуд.
Шаҳар ҳақидаги баёнотларнинг учинчи характерли хусусияти бу баҳолашларнинг субъективлиги, умуман шаҳар ҳаётини ва хусусан унинг индивидуал ҳодисаларини талқин қилишдир.
Юқорида келтирилган ҳолатлар бунинг объектив сабаби ҳисобланади. Aммо муҳимроқ сабаб, бизнинг фикримизча, билиш субъектининг шахсий хусусиятлари: шаҳарга фақат объектив ва бефарқ муносабатда бўлиш мумкин эмас («ғазаб ва мойилликсиз»): ижтимоий-психологик туфайли ҳар кимнинг ўз шаҳри бор, атроф муҳитни яшаш муҳитини идрок этишнинг ситуацион, биографик ва метафизик хусусиятлари.
Бундай ҳолда, тадқиқотчи бевосита ўрганиш мавзусига шўнғийди ва унинг ҳукмларининг объективлигини аниқлаш учун матннинг аксиоматик биноларини қўшимча таҳлил қилиш талаб этилади (учбурчак процедуралари феноменологик социологияда). Бошқача қилиб айтганда, урбанистларнинг ҳукмлари кўпинча маълум бир илмий жамоатчилик орасида қабул қилинган ёки кенг тарқалган тушунчаларни тилга таржима қилишда, ишлатилган тушунчаларни талқин қилишда қўшимча изоҳлашга муҳтож.
Шаҳаршуносликнинг анъанавий тили муаммоси шаҳар социологиясининг долзарб муаммоларидан биридир. Шунинг учун, қуйида биз шаҳарни ўрганишда ишлатиладиган бир қатор тушунчаларга тўхталамиз.
Шаҳарни ўрганиш муаммоларини муҳокама қилиш. Шаҳаршунослар турли йўналишларда шаҳарнинг тузилиши ва унинг алоҳида қуйи тизимлари, шаҳарларда содир бўлаётган динамик жараёнлар (шу жумладан бевосита кузатилмайдиганлар), шаҳар ҳаётининг индивидуал ҳодисалари тўғрисида катта ва қизиқарли материал тўпладилар.
Aммо ягона концептуал схема мавжуд эмас. Шаҳаршуносликнинг барча асосий муаммолари мунозарали: шаҳарни аниқлаш учун асос, тизимнинг пайдо бўлиши сабаблари, омиллари ва тенденциялари шаҳар ва унинг индивидуал ҳодисалари; яшаш жойи сифатида шаҳарнинг тузилиши ва хусусиятлари; шаҳарнинг ўзаро таъсир доираси сифатида ўзига хослиги; шаҳар турмуш тарзининг хусусиятлари; шаҳарнинг моҳияти: аслида, маълум бир турар-жойни нима қилади шаҳар, унинг мақсади ва маъноси нима?
Муаллиф томонидан ушбу китобда юқорида кўтарилган масалаларни умумлаштирилган ҳолда «Мулоҳаза: шаҳар назарияси» китобида уларни ёритишга харакат қилинди.
Шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланишининг тарихий босқичлари шаҳар тарихий бинолари
Қадимги дунё шаҳарлари
Қадимги дунё шаҳарларнинг пайдо бўлиши ибтидоий коммунализмдан қулларга эгалик қилиш тизимига ўтиш даврига тегишли бўлиб, бу жараёнда қишлоқ хўжалиги меҳнати билан шуғулланадиган аҳоли массасидан пайдо бўлаётган эксплуататор синфларнинг турли қатламлари (давлат ҳокимияти вакиллари, руҳонийлар, йирик ер эгалари, савдогарлар) ажралиб турадиган ижтимоий меҳнат тақсимотининг чуқурлашиши билан боғлиқ ва ҳунармандларнинг катта сони археологик қазишмалар кўрсатганидек, ҳаракатсиз ер эгаларининг биринчи муҳим манзилгоҳлари милоддан аввалги 129 минг йилликларда пайдо бўлган.
Биринчи шаҳарларнинг пайдо бўлиш вақти милоддан аввалги IXII минг йиллик милоддан аввалги 1-минг йилликда шаҳарлар энг катта ривожланишни олди ва милодий 1-минг йилликнинг бошларида қадимги шарқ шаҳарлари дарёлар Нил, Дажла ва Фурот, Ҳинд, Ганг, Сариқ дарё ҳавзаларида ривожланган.
Ҳиндистон Моҳенжо-Даро
Моҳенжо-Даро бу милоддан аввалги 2600 -йилда пайдо бўлган Ҳинд водийси цивилизациясининг шаҳри, Покистонда, Синд вилоятида, замонавий Ларкан шаҳридан 28 км жанубда жойлашган. Бу Ҳинд водийсининг энг йирик қадимий шаҳри ва Жанубий Осиё тарихидаги биринчи шаҳарлардан бири, энг қадимги цивилизациялар Қадимги Миср ва Қадимги Месопотамия, Критдаги миналиклар ва Перудаги Норте Чико маданиятининг замондошидир.
Хараппа
Хараппа қадимий ҳинд шаҳри, Хараппа цивилизациясининг асосий марказларидан бири. Покистоннинг Саҳивал туманидаги Рави дарёсининг эски тўшагига яқин жойда жойлашган.
Қадимги шарқнинг қул эгаси бўлган цивилизациялари муҳим хусусиятлари билан ажралиб турарди. Суғориш иншоотларини қуриш ва таъмирлаш учун кўп сонли одамларни бирлаштириш зарурати чексиз кучга эга бўлган суверен Фиръавн, қирол бошчилигидаги марказлашган деспотик давлатларнинг пайдо бўлиши учун дастлабки шартларни яратди.
Фиръавнлар ва подшоҳларнинг золим кучи ғоявий қўллаб-қувватлашни, уларни юксалтиришни ва илоҳийлаштиришни талаб қилди; руҳонийлар ва руҳонийларнинг эксклюзив роли шу билан боғлиқ эди.
Мақбаралар, саройлар, ибодатхоналарнинг улкан меъморчилигида топилган Фиръавнлар ва подшоҳларнинг қудратининг ташқи ифодаси «тош зулми» қадимги шарқ деспотизмининг энг йирик иншоотлари фақат оғир стресс ва мажбурий меҳнатнинг концентрацияси туфайли қурилиш учун ёмон техник жиҳозлар билан яратилиши мумкин эди.
Хеопс пирамидаси қарийб 100 минг қурувчи томонидан 23 йил давомида қурилган тахминан 10 йил давомида кечаю кундуз узилиб қолмаган. Буюк Хитой деворини қуриш учун 2 миллионга яқин ишчи тўпланган. Гигант иншоотларни қуриш пайтида жуда кўп одамлар ҳалок бўлди.
Қадимги шарқ цивилизациялари тақдирида муҳим ва зиддиятли ролни уларнинг бир-биридан қўрқинчли табиий тўсиқлар «тўсиб қўйиши» ўйнаган: тоғлар ва чўллар ҳимояланган дарё ҳавзалари бу цивилизациялар бешиги ташқи босқинлардан аммо, ташқи алоқаларни чеклаш орқали улар технологиянинг турғунлашишига, ижтимоий муносабатларнинг секинлашган ривожланишига ҳисса қўшдилар.
Келгусида ушбу ҳолат Ўрта денгиз бўйида алоқа қилиш учун очиқ жойларда ривожланган янада жадал қадимий цивилизация билан таққослаганда қадимги шарқ цивилизацияларининг орқада қолишини белгиловчи омиллардан бирига айланди.
Қадимги шарқ цивилизацияларининг ижтимоий ривожланишидаги яккаланиш ва консерватизм шаҳарларни қуриш, меъморчилик ва санъатдаги асосий усулларнинг характерли канониклигига ёрдам берди.
Қадимги Миср тошқинларни назорат қилиш, ботқоқларни қуритиш ва дренаж тизимларини сақлаш учун катта саъй-ҳаракатлар зарур бўлган серҳосил Нил водийсида шаҳарларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун шароитлар эрта яратилган эди.
Хеопс пирамидаси
Луксордаги ибодатхона мажмуаси
Шаҳарларни қуриш пайтида диний ва астрономик ғояларга эътибор катта бўлиб, улар билан уларнинг улкан тузилмалари боғланган. Аввало, бу Некрополлар ва Маъбад мажмуаларига тааллуқлидир. Буюк пирамидалар эски шоҳликка хосдир (пойтахт Мемфис яқинида) ўрта ва янги шоҳликлар даврида,
Миср Мемфис
Мемфис Нилнинг ғарбий қирғоғида, Юқори ва Қуйи Миср чегарасида жойлашган қадимги Миср шаҳри. Милоддан аввалги 3-минг йилликнинг бошидан бери мавжуд ва милодий 1 минг йилликнинг иккинчи ярмигача Замонавий Миср ҳудудида маҳаллийлаштириш Эл Бадрашине шаҳри ва Қоҳира губернаторлигининг Қоҳира шаҳридан жанубдаги Мит Раҳина қишлоғи.
Фива
Фива Қадимги Миср пойтахтларидан бири Юқори Мисрнинг IV ном (Уасет) пойтахтининг юнонча номи. Шаҳар Ўрта денгиздан 700 км жанубда, Нилнинг икки қирғоғида жойлашган эди.
Фива пойтахтга айланганда, пирамидалар ўрнига Маъбад мажмуалари қурилган. Месопотамия инсоният тарихидаги биринчи шаҳарлар Месопотамиянинг жанубий қисмида, Дажла ва Фуротнинг қуйи оқими водийларида вужудга келган.