ДАНИЯЛ «Біз» дегеніңіз кімдер?
ТАЙЫР Әрине, тергеу тобын емес, процестің басқа қатысушы- ларын күдіктіні, оның әлеуетті өкілдерін қорғаушыларды айтамын. Сондай-ақ, куәгерлер және т.б. Егер ешкім хабардар болмаса, бұл жа- сырын тергеу әрекеттері деп аталады. Қазіргі таңда Қазақстан Респу- бликасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде осы жасырын тергеу әрекеттеріне арналған жаңа үлкен бір бөлім бар. Қылмыстық істер бой- ынша өте маңызды айғақтар дәл осының арқасында алынады. Тергеу- дің басталғаны туралы барлық басқа мүдделі тұлғалар тергеушіден кеш біледі, және мұны ол өз пайдасына пайдалана алады.
ДАНИЯЛ Бұл жақсы ма?
ТАЙЫР Алда әлі ол туралы айта жатамыз, алайда, өкінішке орай барлық кезде емес.
ИМИТАЦИя. ТЕК МӘРТЕБЕГЕ ИЕ БОЛҒАНДАР ҮшІН
ДАНИЯЛ Ал, олардың мәні неде?
ТАЙЫР Егер қарапайым түрде айтатын болсақ, онда жария тер- геу әрекеті аз-маз ашық түрде жүзеге асырылады тінтулер, куәлардан, күдіктілерден, жәбірленушілерден жауап алу, көзбе-көз кездесулер және т.б Ал, тергеу ешкімге хабарламайтын басқа да әрекеттер
ДАНИЯЛ Жасырын болып табылады ма?
ТАЙЫР Сонымен қатар, тергеу оларды жүргізу фактісін өзгелерден мүмкіндігінше мұқият жасыруға тырысады.
ДАНИЯЛ Мысалы, телефон сөйлесулерін тыңдау деген сияқты ма?
ТАЙЫР Иә, келіссөздерді қолға түсіру деген сияқты. Қылмыстық әрекеттерді имитациялау жиі қолданылады.
ДАНИЯЛ Ал, бұл не?
ТАЙЫР Өзіңіз детективтердің әуесқойы ретінде, «жасырын бүр- кеме жұмыс» дегенді көп естіген боларсыз?
ДАНИЯЛ Әрине, естідім. Бұл құқық қорғау органдарының қыз- меткері банда немесе мафия қатарына жасырын енуі.
ТАЙЫР .Немесе басқа қылмыстық қоғамдастыққа. Мұндай операциялар тек кинода ғана бола бермейді. Қылмыскерлер Еуропа- дан есірткі тасымалдаған туралы іс жүргізгем. Заңды қорғаны халық тұтынатын тауарларды жеткізу болды. Бұл тауарлардың ішінде есірт- кі бар құпия орындар болды, олар сұлулық салондары, барлар, түнгі клубтар арқылы таралды. Міне, осы ұйымдасқан топқа жасырын агент енгізілді. Соның арқасында қылмыс ашылды. Онсыз, істің өрбуі екі та- лай еді. Іс ұзаққа созылуы мүмкін еді.
ДАНИЯЛ Яғни, осы топқа енгізілген қызметкер қылмысты ими- тациялады ма?
ТАЙЫР Иә, осы есірткі трафигіне қатыстылықты имитациялады.
ДАНИЯЛ Дегенмен, бұл қауіпті шығар? Леонардо Ди Каприо мен Мэт Дэймонмен бірге ойнаған «Отступники» фильміндегідей. Не- месе, есіңізде ме, Шараповтың «Кездесу орнын өзгерту мүмкін емес» телехикаясындағыдай.
ТАЙЫР Ия, менің ойымша, бұл жерде үлкен батылдық қажет Көріп отырғаныңыздай, жасырын тергеу әрекеті маңызды әрі салмақты және көптеген жағдайларда пайдалы. Бірақ, әрине, оны ешкім тек- тен-тек өз еркімен жүргізе алмайды.
ДАНИЯЛ Ал, оған кім санкция береді?
ТАЙЫР Тергеу судьясы. ҚР қылмыстық іс жүргізу кодексінде жа- сырын тергеу әрекеттерін белгілі бір мерзімге, яғни бір айға ұзартуға рұқсат етілген.
ДАНИЯЛ Егер сіз айыптау үшін материал жинап үлгермесеңіз ше?
ТАЙЫР Қажет болған жағдайда олар тергеу сотының санкцияла- уы арқылы да ұзартылуы мүмкін. Бір Казинода пара алу ісі тергелгені есімде кейінірек толығарақ айтып беремін ол жерде олар жасырын тергеу әрекеттерін алты айға ұзартты. Осының арқасында қылмыскер- лерді ұстау және жазалау мүмкін болды.
ДАНИЯР Куәгерлермен қалай жұмыс істейтіні туралы егжей-тег- жейлі айттып өттіңіз. Ал, мұнда күәгер құпия, былайша айтқанда агент. Оны жария етуге бола ма?
ТАЙЫР Мұнда да ҚР ҚІЖК-де белгілі бір рәсімдер көзделген. Агент, сіз айтқандай, бүркеншік атпен куәлік береді, жүзін жасыра ала- ды. Мұндай жағдайларда сот отырысты жабық режимде өткізеді.
ДАНИЯЛ Меніңше, жасырын тергеу әрекеттері өте пайдалы іс сияқты.
ТАЙЫР Өкінішке орай, іс жүзінде бұл тек қылмыскерлердің ғана емес, сонымен бірге процестің басқа қатысушыларының да атап ай- тқанда, күдіктінің ғана емес, қорғаушының да, тіпті куәгерлердің де өмірін қиындата алады. Және олардың іс жүргізу құқықтарын бұзады.
ҚҰҚЫҚТАР МЕН СЕБЕПТЕР
ДАНИЯЛ Алайда, барлық тер- геулер бір жерде біреудің зорлық-зом- былық өлім белгілері бар мәйітті та- буынан басталмайды ғой.
ТАЙЫР Құдайға шүкір, әрқа- шан олай емес.
ДАНИЯЛ Ал, басқа жағдайлар- да сотқа дейінгі тергеуді бастауға не себеп болуы мүмкін?
ТАЙЫР Біреудің мәлімдемесі, кінәсін мойындап келуі, лауазымды тұлғаның баянаты немесе тіпті БАҚ-тағы хабарлама. Бірақ, мұнда эко- номикалық құқық бұзушылықтарды тіркеумен байланысты нюанстарды да ескеру қажет. Тергеуді бастау үшін көптеген басқа процедуралар мен тексерулерді жүргізу қажет. Бұл қылмыстық құқық бұзушылықты кейбір азаматтық-құқықтық мәмілелердің орындалмауынан шектеу мақсатында жасалады.
ДАНИЯЛ Бұл дұрыс емес қой?!
ТАЙЫР Теория жүзінде иә, әрине. Бірақ, іс жүзінде бәрі де болуы мүмкін. Алаяқтар өз қылмыстарын дәл осы «азаматтық-құқықтық келісімнің орындалмағаны» үшін ұсынып жатады. Міне, сол кезде қиын- дықтар туындайды. Мен жүргізген бір азаматтық іс болды, ол қылмы- стық істерден туындады. Белгілі бір инвестор серіктесіне кондицио- нерлермен байланысты компанияны өркендету үшін ақша берген. Ал екіншісі ол ақшаны жұмсап қойған.
ДАНИЯЛ Ұрлаған ба?
ТАЙЫР Басқаша айтайық жұмсап қойды. Алайда, жабдыққа емес. Менің клиентім қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы өтініш жазады, бірақ серіктесінің тапқырлығы нәтижесінде қылмыстық іс тоқтатылады. Ал, бұдан кейін не болды десеңізші? Бұл серіктесі қыл- мыстық жауапкершіліктен құтылғанына қуанудың орнына, моральдық зиянды өтеу туралы талап арызбен сотқа жүгінеді
ДАНИЯЛ Яғни, жәбірленуші оған жала жапты деп мәлімдейді ме?
ТАЙЫР Әрине, ол жеңіске жете алмады, өйткені бұл жағдайда менің клиентім өзін жәбірленуші деп санады және өзінің конституци- ялық құқығын пайдаланды арыз жазды.
ДАНИЯЛ Дұрыс істеді, құқығы болды!
ТАЙЫР Біздің бұл мәселенің ақ-қарасын шешуге құқығымыз жоқ. Жәй, құқығы болды дейік. Ал, егер ол қасақана жалған шағым жасаса, онда ол өтемақы төлеуі керек еді.
КІНӘЛІ БАС ЖӘНЕ ТАЗА ЖҮРЕК АЙЫБЫН МОЙЫНДАП КЕЛУ
ДАНИЯЛ Фильмдерде тергеушінің қылмыскерге шын жүректен өкінуі және кінәсін мойындап келуі оның жағдайын жеңілдеті дегенді жиі естуге болады. Бұл, шыныменде, солай ма?
ТАЙЫР Өкінудің «шын көңілден болуы» әрине, моральдық тұрғыдан қиын мәселе.
ДАНИЯЛ «Шын көңілден» дегеннің дәрежесін меңзеп тұрсыз ба?
ТАЙЫР Менің ойымша, қылмыскер шынымен өкінетін кездер де болады. Ар-ұждан деген бос сөз емес қой. Бірақ, көптеген жағдайларда бұл жазаны жеңілдету үшін ғана қолданылатын ыңғайлы тұжырым. Сон- дықтан да, мен прагматикалық терминологияны қолданғанды қалаймын. Ал, кінәсін мойындап келуі күдіктінің жағдайын және оның болашақ тағдырын, жазасын жеңілдетуі мүмкін. Тек, егер ол фактілерге сәйкес келсе және оларды бұрмаламаса ғана. Кейде, күдікті жоқ жерден істі өзі ойлап тауып немесе оны көбейтіп жатады. Нәтижесінде, әділеттілік, сонымен қатар, бүкіл қоғам зардап шегеді, өйткені нағыз қылмыскерлер бостандықта қалады және жазадан босатылады.
ДАНИЯЛ Не себепті күдікті өзіне-өзі жала жабады?
ТАЙЫР Құқық қорғау органдарында қылмыстық қудалаумен екі қызмет айналысады анықтау және тергеу. Олардың арасында мүдделер қақтығысы жиі болып жатады. «Оперлар» үшін көрсеткіш ашылған қылмыстардың саны, осы көрсеткіш бойынша олардың жұмысының сапасы бағаланады.
ДАНИЯЛ Сандық өзгерістердің сапалық өзгерістерге ауысуының диалектикалық Заңын мектепте өткенбіз, есімде
ТАЙЫР Мәселенің мәні осында, мұнда диалектика мектептегі- дей үстіртін Себебі тергеушінің жұмысының сапасы сотқа берілген істердің санымен бағаланады.
ДАНИЯЛ Бұл жерде мүдделер қақтығысы неде? Қандай істі ашты, соны берд?
ТАЙЫР Әрине, егер бәрі де шын мәнінде адал ашылған болса.
ДАНИЯЛ Енді түсінген сияқтымын.
ТЕРЕЗЕНІ АшЫҚ ҚАЛДЫРМАҢЫЗДАР!
ТАЙЫР Әрқашан «ашылған» қылмыс сотқа жіберілген іспен бір- дей бола бермейді. Оперлар тергеушілерге: Міне, біз сізге қылмысты ашып бердік, неге істі жібермейсіздер? деп жатады. Өзім тергеуші болып жұмыс істеген кезде есімде, ұрлық туралы бір іс болды. Бір «Фор- точникті», яғни ұрлықшыны ұстадым.
ДАНИЯЛ «Форточник» бұл пәтер ұрлығының маманы ма? Ал атауы пәтерлерге кіру әдісіне байланысты қойылған шығар?
ТАЙЫР Сонымен, бір күні маған бүкіл аудандағы 35 ұрлық эпи- зодымен опер келеді де, мұның бәрі менің «форточнигімнің» ісі дейді. Бұл маған таңқаларлық жайт болып көрінді. Бірақ опер өз сөзінен тай- май, тергеу эксперименттерін жүргізуді ұсынады. «Форточниктен» жауап алып жатырмыз: «Мұны дәл сіз жасадыңыз ба?». Ол: «Иә, бұл менің ісім» дейді. Іс сотқа кетті. Сөйтіп, ол сотталды.
ДАНИЯЛ Барлық оқиға бойынша ма?
ТАЙЫР Солай болса ғой! Бастапқыда ұстаған жалғыз бір іс бой- ынша. Қалған отыз бес іс бойынша ақталды. Дәлелдер сәйкес келмейді, ол жерде тіпті алибиі бар. Міне, сізге өз кінәсін мойындап келгені! Оның жолы болды, әйтпесе, бөтен біреудің қылмысы үшін отыратын еді. Ал, ол қылмысты жасаған адамдар әлі күнге дейін еркіндікте жүретін еді. Енді, олар ұсталып, жазасын өтеді деген үміт бар.