Баянғали Әлімжанов
Деген екен
Аяғыңды тоса қоймадың ба?
Баянғалидың әкесi Тақан ақсақал – ұлы Отан соғысының екiншi топтағы мүгедегi, соғыстың басынан аяғына дейiн қатысып, Берлинге дейiн барып қайтқан. Екi рет ауыр, бір рет жеңіл жараланған. Бір жолы танк снарядының жарықшағы шекеден тиіп, әрең аман қалған екен.
1996 жылдың жазында соғыс мүгедектерiне жеңiл автомобиль берiлетiндiгiн естiп, ауырып жатқан ақсақал Баянғалиға: «Менi комиссияға апар,» – дептi. Аудан мен облыстағылар әрлi-берлi қарап, ақынға: «Анда барып өйтiп жiберсеңiз, мында барып бүйтiп жiберсеңiз, бiреу-мiреулер көмектесiп жiберсе, атай машина алуы мүмкiн,» – деп ақыл берiптi. Сонда ақын: «Менiң әкем қанын блатпен төккен жоқ, машинаны да блатпен алмайды! «– деп, дёрiгердiң әдiл шешiмiне жүгiнiптi. Дәрiгерлер дұрыстап қарап: «Әкеңiздiң сырқаты бiр емес, бес кiсiге жетерлiк екен, он машиналық еңбегi бар екен!
Мұндай ардагерлер қазiр өте аз қалды ғой, бәрiне де машина берсе артық емес,» – деп жылы сөзбен шығарып салыпты. Сөйтсе, заң бойынша, аяғынан ауыр жараланған кiсiге машина берiледi екен де, Тахаңның жарақаттары ол заңға жатпайды екен. Ақсақалды үйiне әкеле жатып, Баянғали: «Ал, ендi мазаны алмай тыныш жат үйде. Осының бәрін әуелде ойламаған өзіңнен көр! Оққа басыңды тосқанша, аяғыңды тоса қоймадың ба!? «– деген екен.
Қара шалдар
Мұхтар Әуезовтың 100 жылдығына арналған айтыста (Алматы, 1997ж.) шымкенттік Әселхан Қалыбекова Баянғалиға әкесі Тақан ақсақалдың қазасына көңіл айтады. Сонда сөз кезегі келгенде, Баянғали былай жырлаған екен:
Содан Әселхан сөзді бір кезекте бүгінгі ел байлығын тонап алған ұры-қарыларға бұрып, «сырттай қарасаң бәрі әп-әдемі, галстук тағып, тап-таза, сып-сыпайы боп жүреді, ал өз құлқындарын ойлағанда керемет! «– деп ашына жырлайды. Сонда сөзді іліп әкеткен Баянғали былай депті:
Елбасымен кездесу
1994 жылдың жазында Қазақстан президентi Нұрсұлтан Назарбаев Көкшетауға келгенде облыс басшылары Баянғалидан Қарасуға барып, өлең айтып беруiн өтiнедi. Келесi күнi қой бағудың кезегi келiп тұр екен, оны әкесiне тапсырып, ақын Бурабайға барады. Президенттiң қайықпен жүзгенiн көрген адамдар: «Мықты адам екен, соңынан жүзген екi адамға жеткiзбедi,» – дейдi. Бiраз уақыттан соң дастархан басында кезек ақынға келедi:
Нұрекең рахмет айтып, демалуға кеткен соң, көмекшiсi Иманғали Тасмағамбетов қасында отырған тұлғалы кiсi – Амангелді Шабдарбаевтың президенттi қорғау бөлiмiнiң бастығы екенін, Колбиннiң тұсында Қонаевқа қарсы арыз жазбағаны үшiн қуғын көргенiн айтады. Оның ерлiгiне риза болған ақын:
Содан елге келсе, аудан активi президент ауданға келiп қалар ма екен деп күтiп отыр екен. Ақынның әңгiмесiн тыңдап, мән-жайға қаныққаннан кейiн, аудан әкiмi Кеңес Мұқатов: «Бiзге де бiрдеңе айтсаңшы,» – дейдi. Сонда Баянғали:
Елбасымен әзіл
1995 жылдың тамызында Нұрсұлтан Назарбаев Еңбекшiлдер ауданына келедi. Ол кісіні қарсы алуға дайындалып жатқанда аудан әкімі, түбі кеңащылық Кеңес Шәмшіұлы Мұқатов Баянғалидан: «Президентке не айтасың?» – деп сұрапты. Сонда ақын:
«Ойбай, бізді жұмыстан шығарасың, айта көрме!» – депті әкім.
Нұрекең келген соң, Ғабдiсәләм қажы атындағы жаңа мешiтке кiрiп, кiлем сыйлайды, Бiржан салдың басына барып, құран оқытады. Степнякты аралап, аудан жұртшылығымен кездеседi. Кездесу барысында зайыбы Сара Алпысқызының Степняк маңында туғанын айтады. Жұртшылықтың сұрақтарына жауап берiп, Меке мен Мәдинаға барғанын, пайғамбарымыз Мұхаммед ғәләиссәләмнiң қабiрiне тәуәп қылғанын әңгiмелейдi. Ақсақалдардың Еңбекшiлдер ауданына Бiржан сал атын беру жөнiндегi тiлегiн құптайды.
Кездесуден кейiн, дастархан басында Баянғалиға өлең айтқызады. Әуелi Елбасы ақыннан Қырғызстанға қалай барып келгенiн сұрап, содан кейiн: «Елiнде отырмыз ғой, Бiржан атаңның бiр өлеңiн айтшы», – дептi. Баянғали «Темiртасты» айтып берiптi. «Осындай адамды да керегеге байлаған-ау бiздiң қазақ!» – дептi Елбасы мұңайып. Бұдан кейiн Баянғали президенттiң келгенiне арнап бiраз өлең айтыпты:
Бұдан кейiн президент бiрге отырған ел адамдарымен әңгiмелесiп, олардың сұрақтарына жауап бередi. Әңгiме барысында кейбiр басшылардың араққа үйiрлiгi жөнiнде де сөз болыпты. Бiр кезде аудан әкiмi Кеңес Мұқатов пен аппарат жетекшiсi, Баянғалидың жиені Еркетай Жомартов мипалау әкелiп, меймандарды сыйлапты. Сол кезде Баянғали домбырасын алып:
Сонда Нұрекең: «Мына жерде арақ құйғызбады деп отырсың ғой,» – дептi күлiп. Бiрге отырған Болат Бекенов, Тасболат Алпысов сынды ақсақалдар, ауыл шаруашылығы министрi Жәнiбек Кәрiбжанов, облыс әкiмi Қызыр Жұмабаев, КНБ, милиция генералдары Мәжит Жандiлдинов, Амангелдi Жармағанбетов және басқалары да: «Ендi не айтар екен?» – дегендей ақынға қарап қалыпты.
«Бұрын өкiрткенсiң ғой!» – дептi күлiп Нұрекең. Сонда ақын:
«Милициямен онша емес екенсiң ғой», – дептi Нұрекең күліп. Сонда Баянғали:
Сәтi түссе, түрмеге де отырмаса! – дегенде, Нұрекең күлiп жiберiп, ақынның өнерiне риза болып, алғыс айтып, ағалық ақ тiлегiн бiлдiрiптi.
Бурабайда
1995 жылдың күзiнде Нұрсұлтан Назарбаев Көкшетауға аз уақытқа демалуға келгенде, Баянғали Бурабайға барып, Елбасының алдында өлең айтыпты. Президент әуелi ақынға Бiржан салдың «Темiртасын» айтқызып, содан кейiн: «Мына ағаң– Премьер-Министр Әкежан Қажыгелдин, Көкшетауға тұңғыш келiп отыр, мына ағаң – КНБ-ның бастығы, генерал-лейтанант Сәт Тоқпақбаев. Бұл кiсiлерге қош келдiң деп, бiрдеңе айтпайсың ба?!» – дептi. Сонда ақын былай деген екен:
Үш президент пен ақын
1996 жылдың шiлде айында Қазақстан президентi Нұрсұлтан Назарбаев, Өзбекстан президентi Ислам Каримов, Қырғызстан президентi Асқар Ақаев Көкшетауда бас қосты. Үш президенттiң алдында жыр толғаған ақын Нұрекеңдi туған күнiмен құттықтапты.
Президенттер ақынға алғыс айтыпты. Ислам Каримов ұшып тұрып, Баянғалиды құшақтап: «Тошкенге келиң!» – деп, қонаққа шақырыпты.
Қызыл қамзол мен лампас
Қазақстанның қорғаныс министрi, Совет Одағының Батыры, Қазақстанның Халық қаһарманы, армия генералы Сағадат Нұрмағамбетов 1995 жылы жазда зайыбымен, балаларымен Бурабайда демалғанда, Степнякқа келiптi. Меймандар моншадан шығып, дастархан басына келедi. Ашық терезеден жел соғып тұрғандықтан, Сәкең қақ төрге отырмай, ықтау жағынан отырса керек. Содан әңгiме-дүкен, мәжiлiс қызған кезде, кезек Баянғалиға келiптi.
Сәкең ақынның жырларын ықыласпен тыңдап, оның Манастың мың жылдық тойына баратынын естігесін, «Манасты» айтқызыпты.
– Қырғыздарға барғанда қандай киiм киiп барасың? – деп сұрапты.
– Қара шапан, қара шалбар, қызыл қамзол!
– Жiгiтке қызыл не керек? – дептi Сәкең.
– Аға-ау, сiздiң лампасыңыз да қызыл емес пе? – дептi ақын. Батыр күлiп жiберiп, сәт-сапар тiлеп, ағалық алғысын айтыпты…
Арада бiрнеше ай өткен соң, 1995 жылдың күзiнде Сағадат Нұрмағамбетов жұмыс бабымен Көкшетауға тағы келедi. Шортанда, демалыс үйінің дәмханасында Баянғалиды: «Алимжанова надо встречать стоя!» – деп, құшақтап қарсы алыпты. Ол кісінің қасындағы бүкіл генералдар мен офицерлер де, басшылар да тік тұрыпты. Қаһарман аға ақын iнiсiн Қырғызстанның Абдылас Малдыбаев атындағы Халықаралық сыйлығының лауреаты болуымен құттықтайды, жорықты жылдардан сыр шертеді. Кезекті ақынға беріп, әлгі әңгімелерін арқау еткен әзiл өлеңдерiн ықыласпен тыңдайды.
Сонда Сағадат батыр ағамыз: «Считай, что пистолет уже в кармане! Ендi Алматыға келсең, тек өзiме хабарлас!» – деп, Баянғалиды құшақтап, ағалық ақ тiлегiн бiлдiрген екен.
Үкімет пен аппарат
1995 жылдың жазында Көкшетауда идеология қызметкерлерiнiң аймақтық жиналысы болып, оның жұмысына Қазақстан Премьер-Министрiнiң орынбасарлары Иманғали Тасмағамбетов пен Нағашыбай Шайкенов бастаған бiр топ басшылар қатысады. Алматылық қонақтардың самолетi кешiгiп келiп, жерге қона алмай, көкте бiраз жүрiп қалып, көкшетаулықтар қонағасыны түн ортасында бередi. Бiраз отырған соң кезек қонақтардың әңгiмесiн тыңдап, үндемей отырған Баянғалиға келедi. Сонда ақын өлеңмен қонақтарды құттықтай келiп, Иманғалиға бұрылып, былай дептi:
Одан кейiн Вице-Премьер әрi әдiлет министрi Нағашыбай Шәйкеновке бұрылып:
деген екен. Содан кейiн сол жерде көрген, естiген жағдайларды әзiл өлеңге айналдырып, жырлап келiп, Жастар iсi, туризм және спорт министрi Бiрғаным Әйтiмоваға:
дептi әзiлдеп. Президент аппаратының жауапты қызметкері Оралбай Әбдiкәрiмовке арнап:
деген екен. Ақынның өнерiне риза болған басшылар қол соғып, алғыс айтыпты.
Оқжетпесте
Ғафу Қайырбеков ағамыз Бәдеш жеңгемiзбен жылда Көкшетауға келiп демалады екен. Бiр жолы сәлем бере барғанында Баянғали ақын ағасына:
Баян – сапар
1987 жылы анасы Бәтима қатты ауырып, Баянғали амалсыз Алматыдан ауылға көшетiн болыпты. Анасына қарау керек, ертең бiр жағдай болып кетсе, жалғыз қалған әкенiң халi не болмақ? Астанадан аттанарда барлық ақын, жазушы ағалары, жолдастары жылы сөздерiн айтып, қимай-қимай шығарып салыпты. Өзi қызмет iстейтiн «Жұлдыз» журналының коллективi жақсы тiлектерiн бiлдiрiп, естелiк сыйлапты. Жолдастарының атынан Серiк
Тұрғынбеков өлең жазыпты.
Ақын ағасы Ғафу Қайырбеков «Жұлдыздың» атынан, бүкiл ақын-жазушылардың, Алматының атынан арнаған өлеңiн оқып берiптi:
Баян – сапар
(Iнiм Б.Әлiмжановқа)
– Ойбай-ау, Ғафеке-ау, мынадай өлең арнасаңыз, біз де ауылға көшіп кетер едік! – деп жіберіпті бір қаламдастар әзіл-шыны аралас.
Сонда Баянғалиды қолтықтап кетіп бара жатқан Ғафекең:
– Айналып кетейін Баяшка, сен менің балам сияқтысың ғой, мен сені Бақытымнан кем көрмеймін ғой! Өлең деген жүректен туады, әйтпесе, әне біреулер көшіп жатса, мұндай өлең қайда-а! – деген екен!
Кейiн Ғафекең бұл өлеңін «Шұбалаң» атты кiтабына енгiзiптi.
Бауырлар
2007 жылы Көкшетауда, Бурабайда қазақ-қырғыз парламенттері бас қосады. Қазақстан Мәжілісінің төрағасы Орал Мұхамеджанов бастаған он үш депутат пен Қырғызстан Жоғарғы Кеңесінің төрағасы Марат Сұлтанов бастаған он үш қырғыз депутатының кездесуіне сол кездегі Ақмола облысының әкімі Мәжит Есенбаев Баянғалиды арнайы шақырып, сөз сөйлеп беруін өтінеді. Сонда ақын:
Бұдан соң Баянғали Манасты айтқанда, жиналғандар риза болып, қырғыз елшісі жылап жіберіпті. Қырғыз депутаттары қалтасына бір уыс ақша салыпты.
Сонда ақын:
– Құдай берейін десе, Алатауға бармай-ақ, қырғыздар Көкшетауға өздері-ақ әкеліп береді екен ғой! Как хорошо быть акыном, берешь открыто, с почетом! А акимы берут скрытно! – деген екен.
Ақынның өнеріне риза болған қос парламент тік түрегеп қол соғып, алғыс айтыпты.
Мәдениетті қойлар
Баянғали Алматыда қызмет iстеп жүргенде Москвада оқитын Монғол елiнiң жазушылары Жағдалын Лхагва, Гунсен екеуiн халық шаруашылығы жетiстiктерiнiң көрмесiне қыдыртып апарады. Сонда сарық қойлардың беттерi берi қарап түскен суретiн көрiп, екi қонақтың бiрi:
– Почему так снимали? Где курдюк? – деп сұрайды. Оның қазақтың құйрықты қойларын iздеп тұрғанын түсiнген Баянғали:
– Наши овцы цивилизованные, гостям не показывают свой зад! – деген екен.
Ғабиден мен Нәбиден
Бiр күнi Шерхан Мұртаза, Нәбиден Әбутәлиев екеуi келе жатып, Баянғалимен кездеседi. Сонда Баянғали iнiсiн «Палуан» деп еркелететiн Шерхан:
– Әй, палуан, осы сен жұрттың бәрiн сабап жүрсiң ғой, мына Нәбидендi сабап бершi, – дейдi.
Оның сөзiне наразылық бiлдiрген Нәбиден: «Неге менi сабайды, ол менiң iнiм, мен оның атасы Сегiз серiнi жазғам» – деп, өзiне тартады. Баянғали екi ағасының алдында тұрып: «Қалай сабаймын, Шераға?» – дейдi.
Сонда Шерхан:
– Мынаны сабау керек. Бұл «СҚ» – да местком болған. Сонда: «СҚ» – да не көп, салық көп» – деп отыратын. Бiр жолы картоп әкелiп беремiн деп елдiң ақшасын, қабын жинап алып, соңынан бәрi жайымен қалған. Сосын қабырға газетiне өлең шығарғанбыз:
Содан «Нәбиден құрдасымды саба» деп, тағы бiр кездескенде айтады. Үшiншi жолы топтың көзiнше Шерхан Мұртаза Баянғалиға әзiлдеп:
– Әй, палуан, сен менiң бiр тапсырмамды орындамадың ғой. Анау Нәбидендi бiр сабап бер дедiм, сабамай жүрсiң. Бiр бабыңда жүргенде қолыңа түсiп қалса, сүйкеп жiберсейшi, – деп, тағы айтады.
Сонда Баянғали:
– Шераға, үш айттыңыз ғой, егер официальный жағын мойныңызға алсаңыз, мен сiзге Нәбиден түгiлi, Ғабидендi сабап берейiн! – деген екен.
Жұлдыз бен арт
Жазушылар Одағы үйiнiң астыңғы қабатындағы «Қаламгер» дәмханасында әдебиет сыншысы, марқұм Төлеген Тоқбергенов Баянғалимен кездесiп қалады. Ол кезде Баянғалидың «Жұлдыз» журналына жұмысқа жаңа тұрған уақыты екен. Сонда Төлеген қарлығып шығатын дауысымен Баянғалиға: «Әй, «Жұлдызға» келдiң… «Жұлдызға» келдiң… Ендi артыңды қысып жүр!» – дептi, иығынан жұдырығымен қойғылап тұрып.
Баянғали ағасына қарап: «Ойбай, Төке-ау, жерде қыспаған артты жұлдызға шыққасын қысқан ұят емес пе?» – деген екен.
Қарауыл мен сарауыл
Қырымбет ауылында ақын Шәкен Отызбаевтың 100 жылдық тойы болғанда аудандық тұтынушылар одағы, шаруашылық басшылары (бәрi орыс екен) тiк түрегеп қызмет жасап, қонақтарға құрмет көрсетедi. Сөздiң бiр орайы келгенде Баянғали:
Шейхтың сыйлығы
1998 жылдың шiлде айында Бiрiккен Араб Эмираттарынан шейх Наиф Мұхаммед Көкшетауға келедi. Алыстан келген құрметтi меймандарды Бурабайда, Абылайхан алаңында ата дәстүрiне сай өлең-жырмен қарсы алған Баянғали араб-қазақ достығы, мұсылман елдерiнiң ынтымағы жайында толғайды.
Ақынның бұдан да басқа әзiлдеп айтқан бiраз өлеңдерiн экология министрi Серiкбек Дәукеев мәртебелi мейманға ағылшын тiлiнде аударып берiптi. Аттанарда ақынға ризашылық бiлдiрiп, «Шүкрән!» («Рахмет!») деп қолын алған шейх бiр мың швейцар франкiн сыйлаған екен.
Мешіт
1995 жылы Еңбекшiлдер ауданының тарихында тұңғыш мешiт ашылып, оған Ғабдiсәләм қажының (халық Әбсәләм қажы дейдi) есiмi берiлдi. Дұға оқылып, жиын тараған соң, дастархан басында өлең айтқан Баянғали мешiт ашуға ұйтқы болған азаматтарға ризашылын бiлдiре келiп, Шортан қаласының әкiмi Владимир Боргульге былай дептi:
Осы жиында «Васильковка тау-кен байыту комбинаты» Ашық акционерлiк қоғамының президентi, Әбсәләм қажының немересi Хасен жаңа мешiтке кiлем сыйлаған екен. Баянғали ол кiсiге:
Ақын iнiсiнiң сөзiне риза болған Қасекең: «Ретi келгенде, болады, болады!» – деген екен.
Көңіл күйі
Металлурггтер күнiнде (Темiртау, шiлде, 1992 ж.) бiр киiз үйде Баянғали Айман Мұсақожаевамен жүздеседi. Дастархан басында: «Ақын неге үндемейдi?» – дептi әйгiлi скрипкашы. Сонда Баянғали:
– деп әзiлдеп, отырған меймандарға бiраз өлең шығарыпты. Қоштасарда Айман Баянғалиға алғыс айтып, ризашылық сезiмiн бiлдiрген екен.
Стоматологтың үйінде
Бiр жолы Баянғали Степнякта нағашы апасы Бақыттың үйiнде бiр топ дәрiгерлермен қонақта болыпты. Жездесi Қайыргелдi Қиықов – тiс дәрiгерi. Қонақтар ет жеп болғасын, қалжыңдасып, кең отырады. Қыз-келіншектер: «Стоматологтың үйiне келген соң ба, тiсiмiздi тазалағымыз кеп барады,» – деп, тіс шұқығыш алдырыпты.
Кейiн өлең айтқанда Баянғали:
Сенатор мен велосипед
1997 жылы Степнякта Бiржан салдың қайтыс болғанына 100 жыл толуына орай жиналыс болыпты. Оған басшылар мен бiрге сенатор Қайролла Ескендiров қатысып, сөз сөйлеп, жұртты өзiне дауыс беруге шақырыпты. Халыққа қызмет қылатынын, өмiр бойы адал еңбек еткенiн, дача, машина жинамақ түгiлi, велосипед те алмағанын айтыпты. Содан сөз кезегi Баянғалиға келгенде, жұртшылық өлең айтуын өтiнiптi. Ақын бiраз толғап келiп, былай деген екен:
Содан ел жайын жырлап келiп, сенаторға ауысады:
Ақынның машинасы
Баянғали елге келгелi айтыстарға, жиындарға жаяулап-жалпылап, жол-жөнекей кездескен көлiкпен баратын. Ақынға бiр машина беру керектiгi туралы ел iшiнде көп әңгiме болады. Осы сөз аудан басшылары арасында да болған екен. 1992 жылы шiлде айында Кенесары-Наурызбай тойынан келе жатып аудан басшылары Жөкей ауылының iргесiндегi «Кирзуха» деп аталып кеткен тасты жерге тоқтайды. Сол жерде аудандық мәдениет бөлiмiнiң бастығы Василий Грохвадатский, ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы Қайрат Жұмабековке: «Ақшасын тауып берсеңiз, бiр жұмада Омбыдан жапонның шағын автобусын әкеп беремiн» – дейдi. Қайрекең «ақша болады», – дейдi. Сол «боладыдан» кейiн бiр жұма емес, бiрнеше ай өтедi – жоқ.