7
Epaminondas (ok. 420–362 p.n.e.) – wybitny wojskowy i polityk z Teb, wprowadził nowatorskie rozwiązania taktyczne, zreformował armię, złamał potęgę militarną Sparty i jej dominację wśród państw greckich. Przez współczesnych chwalony za nieskazitelny charakter i prosty, ascetyczny styl życia. [przypis edytorski]
8
jeno (daw.) – tylko. [przypis edytorski]
9
Rousseau, Jean Jacques (1712–1778) – fr. pisarz oraz filozof, wybitny przedstawiciel oświecenia, encyklopedysta; postulował powrót do natury, odrzucał zdobycze cywilizacji, w tym pojęcie własności prywatnej; swój model człowieka idealnego, dobrego, wychowywanego w naturze przedstawił w dziele z 1762: Emil, czyli o wychowaniu. W Umowie społecznej zawarł poglądy na demokratyczną wizję państwa, będącą fundamentem współczesnej myśli politycznej. [przypis edytorski]
10
Bernardin de Saint-Pierre, Jacques-Henri (1737–1814) – fr. pisarz, podróżnik, przyrodnik, uczeń i przyjaciel Jana Jakuba Rousseau. [przypis edytorski]
11
Encyklopedyści – grupa francuskich intelektualistów: naukowców, filozofów i pisarzy, którzy napisali i skompilowali Wielką Encyklopedię Francuską, propagującą oświeceniowy racjonalizm, rozwój nauk, świeckie myślenie i tolerancję. [przypis edytorski]
12
deizm – pogląd, według którego istnienie Boga można wywnioskować racjonalnie z obserwacji świata naturalnego, połączony z odrzuceniem źródeł religijnych jako autorytetów; uznający, że Bóg stworzył wszechświat wraz z prawami natury, ale nie ingeruje w jego działanie. [przypis edytorski]
13
Notre-Dame – katedra w Paryżu pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, na wyspie Cite na Sekwanie, jedna z najstarszych świątyń Francji, arcydzieło sztuki gotyckiej (XII–XIV w.). [przypis edytorski]
14
tum (daw.) – kościół, świątynia, katedra. [przypis edytorski]
15
konsekracja – poświęcenie. [przypis edytorski]
16
Pierwszy konsul – w latach 1799–1804 najwyższy urząd we Francji, sprawowany przez Napoleona Bonapartego. [przypis edytorski]
17
apologia – obrona (a zazwyczaj jednocześnie pochwała) jakiejś osoby lub poglądu. [przypis edytorski]
18
apoteoza (z gr.) – ubóstwienie; przedstawienie idei, wydarzeń a. postaci jako godnych uwielbienia i czci, wyidealizowanie. [przypis edytorski]
19
teleologia (gr. télos: koniec, cel oraz logos: teoria, nauka) – pogląd filozoficzny, wg którego rzeczy i zjawiska mają swój pewien cel, a nie tylko przyczyny. [przypis edytorski]
20
gruby (daw.) – prosty, prymitywny, pozbawiony wyrafinowania. [przypis edytorski]
21
sybarytyzm – postawa charakteryzująca się zamiłowaniem do prowadzenia dostatniego, wygodnego, pełnego zbytków życia. [przypis edytorski]
22
Diderot, Denis (1713–1784) – fr. pisarz (autor powiastki filoz. Kubuś Fatalista i jego pan), krytyk literatury i sztuki, filozof oświeceniowy, encyklopedysta. Początkowo skłonny w duchu epoki głosić poglądy deistyczne, Diderot przeszedł z czasem na pozycje materializmu, ateizmu i determinizmu. [przypis edytorski]
23
Instytut – tu: Instytut Francji, francuskie towarzystwo naukowe założone w 1795, w skład którego wchodzą: Akademia Francuska, Akademia Inskrypcji i Literatury Pięknej, Akademia Nauk, Akademia Sztuk Pięknych oraz Akademia Nauk Moralnych i Politycznych. [przypis edytorski]
24
katarakta – zaćma, zmętnienie soczewki ocznej, jedna z przyczyn ślepoty. [przypis edytorski]
25
Bossuet, Jacques-Bénigne (1627–1704) – fr. biskup katolicki, nadworny kaznodzieja Ludwika XIV, wychowawca jego syna; wybitny mówca, teolog, autor licznych traktatów apologetycznych. [przypis edytorski]
26
Renan, Ernest (1823–1892) – fr. pisarz, historyk, filolog, orientalista, filozof pozytywista, krytyczny badacz historii religii; znał biegle języki starożytne (łacinę, grekę, staroarabski, hebrajski) i opierając się na swojej wiedzy prowadził drobiazgowe studia biblistyczne; jego najbardziej znane dzieło to Życie Jezusa (1863); Biblię Starego i Nowego Testamentu analizował jako zbiór mitów. [przypis edytorski]
27
Taine, Hippolyte Adolphe (1828–1893) – fr. filozof, historyk, krytyk i teoretyk kultury; członek Akademii Francuskiej; jeden z głównych przedstawicieli pozytywizmu. [przypis edytorski]
28
Flaubert, Gustave (1821–1880) – fr. pisarz, wybitny realista, uważany też za jednego z pierwszych przedstawicieli naturalizmu. Dzieła: Pani Bovary (1857), Salambo (1862), Szkoła uczuć (1869), Kuszenie św. Antoniego (1874). [przypis edytorski]
29
Hugo, Victor (1802–1885) – francuski pisarz, poeta, dramaturg i polityk, czołowy prozaik francuskiego romantyzmu, autor m. in. Nędzników. [przypis edytorski]
30
Lamartine, Alphonse Marie Louis de (1790–1869) – fr. poeta, polityk liberalny; tradycyjnie uznawany za prekursora francuskiego romantyzmu; członek Akademii Francuskiej. [przypis edytorski]
31
Verlaine, Paul (1844–1896) – fr. poeta, zaliczany do tzw. poetów wyklętych, przedstawiciel impresjonizmu w literaturze. [przypis edytorski]
32
Claudel, Paul (1868–1955) – fr. poeta i dramaturg, symbolista; członek Akademii Francuskiej. [przypis edytorski]
33
Almanach Muz (fr. Almanach des Muses) – fr. czasopismo poetyckie założone w 1765; ukazywało się co roku, zawierało wybór najnowszej poezji, noty krytyczne i informacje o wydarzeniach literackich; publikowali w nim m.in. Wolter, Chamfort, Beaumarchais i Delille; podczas Rewolucji Francuskiej wydrukowano w nim Marsyliankę (1793); publikacji „Almanachu” zaprzestano w 1833. [przypis edytorski]
34
Les Natchez – tytuł polski: Naczezi. [przypis edytorski]
35
indyjski – tu daw.: indiański, dotyczący Indian. [przypis edytorski]
36
rojalizm – opowiadanie się za monarchią. [przypis edytorski]
37
Dzieło to [„Studium o rewolucjach”], owoc gorzkich refleksji nad ludzkością – bieg myśli, jaki nasunęły Chateaubriandowi okrucieństwa rewolucji, pokrewny jest z ideologią bolszewizmu zawartą w utworze Rostworowskiego Miłosierdzie. „Postęp nie istnieje, nie warto robić rewolucji, pragnienie poprawy losu jest złudą, historia kręci się ciągle w kółko”. A przyszłość? Później ujrzy ją Chateaubriand w religii; obecnie odpowiada: „Nie wiem; to, co widzę w historii, to karuzela barbarzyństwa i szaleństwa. Zapewne będzie tak zawsze”. [przypis tłumacza]
38
Geniusz chrześcijaństwa (fr. Génie du christianisme) – pierwszy polski przekład ukazał się w r. 1818 pod tytułem Duch wiary chrześcijańskiej. [przypis edytorski]
39
ustalić się – tu: osiąść na stałe. [przypis edytorski]
40
książę d'Enghien – Ludwik Antoine de Burbon (1772–1804), krewny burbońskich królów Francji, ostatni potomek rodu Condé. Podejrzany o udział w spisku, z rozkazu Bonapartego, pełniącego funkcję Pierwszego Konsula, został porwany z neutralnej Badenii. Kiedy podejrzenia nie potwierdziły się, postawiono mu zarzut udziału w walkach przeciw Republice trzy lata wcześniej i krótkim procesie rozstrzelano. Śmierć księcia zaszokowała arystokrację europejską, która przestała ufać Bonapartemu. [przypis edytorski]
41
Kwowadisy – spolszczona lm. od Quo vadis, tytułu powieści Henryka Sienkiewicza. [przypis edytorski]
42
diariusz (daw.) – dziennik. [przypis edytorski]
43
pamflet – utwór zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia, a nawet poniżenia danej osoby czy instytucji. [przypis edytorski]
44
O Buonapartem i o Burbonach – fr. De Buonaparte et des Bourbons (1814). [przypis edytorski]
45
rewolucja lipcowa – kilkudniowe powstanie we Francji w 1830 r., w wyniku którego obalony został Karol X Bourbon, usiłujący przywrócić absolutyzm, a na tron powołano Ludwika Filipa I. [przypis edytorski]
46
upadek Orleanów – abdykacja (24 lutego 1848) i ucieczka króla Ludwika Filipa I, pochodzącego z orleańskiej linii rodu Burbonów; spowodowane zamieszkami podczas rewolucji lutowej, zakończonej proklamowaniem Drugiej Republiki Francuskiej. [przypis edytorski]
47
leitmotiv (z niem.) – motyw przewodni. [przypis edytorski]
48
mienić – nazywać, określać jako. [przypis edytorski]
49
Wielki Testament – utwór Franciszka Villona, wyróżniający się na tle literatury średniowiecznej swoim osobistym charakterem. [przypis edytorski]
50
Wyznania (fr. Les Confessions) – autobiograficzna powieść Jana Jakuba Rousseau, napisana w 1770, opublikowana w 1782, po śmierci autora. [przypis edytorski]
51
Od Wielkiego Testamentu Villona 1460 (!) aż do „Wyznań” Jana Jakuba Rousseau, żyła liryzmu kryje się pod ziemią – o ile nie zechcemy wciągnąć w jej obręb tego ogromu przejmującej niesamowitej poezji, jaka bucha z Myśli Pascala. [przypis tłumacza]
52
Adolf (fr. Adolphe) – powiastka Benjamina Constanta (1767–1830) wyd. w 1816, arcydzieło fr. literatury romantyzmu, opowiadająca o miłości introwertycznego, melancholijnego młodego narratora do starszej kobiety. [przypis edytorski]
53
Spowiedź dziecięcia wieku – powieść romantyczna Alfreda de Musseta (1810–1857), wyd. w 1826, napisana na podstawie przeżyć autora, mająca formę wyznań rozgoryczonego narratora rozliczającego się ze swoją miłosną przeszłością. [przypis edytorski]
54
Panna de Maupin – romantyczna powieść Théophila Gautier (1811–1872), wyd. w 1835, w formie listów pisanych przez główną bohaterkę i zakochanego w niej D'Alberta. [przypis edytorski]
55
Lelia – romantyczna powieść George Sand (1804–1876), wyd. w 1833, o tragicznej miłości poety Stenia do tytułowej bohaterki. [przypis edytorski]
56
Lespinasse, Jeanne Julie Éléonore de (1732–1776) – prowadząca jeden z najsłynniejszych salonów w Paryżu, zwana Muzą Encyklopedystów, znana z miłosnych listów do hrabiego de Guibert, opublikowanych po jej śmierci. [przypis edytorski]
57
Eryk Falk – postać z trylogii Stanisława Przybyszewskiego (1868–1927) Homo sapiens (1895–98), występująca w utworach Na rozstaju oraz Po drodze. [przypis edytorski]
58
De profundis – opowiadanie Stanisława Przybyszewskiego, wyd. w 1895. [przypis edytorski]
59
Plasfodor, bohater (…) sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza – Pragmatyści, „Zdrój”, sierpień 1920. [przypis tłumacza]
60
Nieboska Komedia – dramat Zygmunta Krasińskiego z 1835 r. [przypis edytorski]
61
Horsztyński – dramat Juliusza Słowackiego z 1835 r. [przypis edytorski]
62
filiacja (z łac. filiatio: synostwo) – pokrewieństwo, powiązanie pomiędzy dwoma osobami a. rzeczami, z których jedna pochodzi od drugiej. [przypis edytorski]
63
Hernani – bohater głośnego dramatu romantycznego Hernani, czyli honor kastylijski Wiktora Hugo (1802–1885) z 1829 r. [przypis edytorski]
64
Antony – tytułowy bohater romantycznego dramatu Aleksandra Dumasa (1802–1870) z 1831 r. [przypis edytorski]
65
Didier – bohater dramatu Marion Delorme Wiktora Hugo (1802–1885) z 1829 r. [przypis edytorski]
66
le beau tenébréux – dosł.: przystojny brunet; archetyp atrakcyjnego samotnego mężczyzny, z którego emanuje mroczny i tajemniczy urok. [przypis edytorski]
67
Bez dogmatu – powieść Henryka Sienkiewicza z 1891 r. [przypis edytorski]
68
niestosunek (daw.) – brak proporcji. [przypis edytorski]
69
faszyna – umocnienia z powiązanych gałęzi wikliny, służące kiedyś do uzupełniania fortyfikacji oraz do zasypywania fos obronnych podczas ataku na fortyfikacje, a dziś do zabezpieczania brzegów rzek i stawów. [przypis edytorski]
70
wszelako (daw.) – jednak. [przypis edytorski]
71
centaur (mit. gr.) – stworzenie z ludzkim tułowiem na końskim korpusie. [przypis edytorski]
72
cyklop (mit. gr.) – olbrzym z jednym okiem na środku czoła; najsłynniejszym cyklopem był pasterz Polifem, ludożerca, oślepiony przez Odyseusza. [przypis edytorski]
73
apostrofa (z gr.) – zwrot do kogoś; przydająca patosu figura retoryczna polegająca na bezpośrednim zwracaniu się, przemawianiu do jakiejś osoby a. pojęcia. [przypis edytorski]
74
Kaliope (mit. gr.) – muza poezji epickiej. [przypis edytorski]
75
olbrzymio (daw.) – ogromnie. [przypis edytorski]
76
Rousseau otworzył oczy na przyrodę – nie zapominam, iż pomiędzy Russem a Chateaubriandem był Goethe, ale Goethe zaczął przenikać do Francji aż znacznie później i to w dość ograniczonym zakresie, dla obcości języka. [przypis tłumacza]
77
Koloseum (łac. Colosseum) – wielki amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w latach 70–80 n.e. przez cesarzy z dynastii Flawiuszów, największy z amfiteatrów Imperium Rzymskiego. [przypis edytorski]
78
minaret – wysoka wieżą meczetu, z której muzułmanie są nawoływani do modlitwy. [przypis edytorski]
79
Alhambra (od arab. al hamra: czerwona) – obronny zespół pałacowy, zbudowany jako siedziba emirów w XIII–XIV w. na wzgórzu nad Grenadą; arcydzieło architektury muzułmańskiej w Hiszpanii. [przypis edytorski]
80
możebny (daw.) – możliwy. [przypis edytorski]
81
Henriada – epicki poemat Woltera z 1728 r., wychwalający króla Henryka IV za edykt nantejski, wprowadzający wolność wyznania i kończący wojny religijne we Francji. [przypis edytorski]
82
Nowa Heloiza – popularna w XVIII w. sentymentalna powieść Jana Jakuba Rousseau z 1761 r., w formie listów dwojga nieszczęśliwych kochanków: skromnego nauczyciela i jego arystokratycznej uczennicy. [przypis edytorski]
83
grandezza (wł.) – wielkość; duma i zachowanie godne wysokiego urodzenia. [przypis edytorski]
84
bombastyczność – przesadna wzniosłość, napuszoność, pompatyczność. [przypis edytorski]
85
morbidezza (z wł.) – nadmierna delikatność, miękkość; zniewieściałość. [przypis edytorski]
86
Niebezpieczne związki – powieść epistolarna Choderlosa de Laclosa (1741–1803) z 1782 r. [przypis edytorski]
87
Valmont, pani de Tourvel – bohaterowie epistolarnej powieści Niebezpieczne związki. [przypis edytorski]
88
egzaltowany – przesadnie wyrażający uczucia. [przypis edytorski]
89
drapować – dosł. układać tkaninę w dekoracyjne fałdy, przen. uwznioślać a. ubierać. [przypis edytorski]
90
Moloch (mit. semicka) – bóg Fenicjan i Kananejczyków, któremu wg Biblii miano składać ofiary z dzieci; przen.: coś bezlitosnego, złego, pochłaniającego niewinne ofiary. [przypis edytorski]
91
na wyprzódki (daw.) – na wyścigi, jeden przez drugiego. [przypis edytorski]
92
Racine, Jean (1639–1699) – fr. poeta i dramaturg; autor m.in. Andromachy i Fedry. [przypis edytorski]
93
rychło (daw.) – szybko. [przypis edytorski]
94
Kwiaty grzechu – fr. Les fleurs du mal, głośny zbiór wierszy Charlesa Pierre'a Baudelaire'a (1821–1867), wyd. w 1857; obecnie upowszechnione jest tłumaczenie tytułu jako Kwiaty zła. [przypis edytorski]
95
pani de Mouchy – Natalie de Noailles (1774–1835), księżna de Mouchy, jedna z licznych kobiet w życiu Chateaubrianda. [przypis edytorski]
96
Cztery wielkie rzeki, czerpiące źródła w jednym paśmie gór – opis autora bazuje na XVIII-wiecznych źródłach, zawierających niepełne i błędne dane geograficzne. [przypis edytorski]
97
Rzeka Zachodnia – zapewne ob. rzeka Kolumbia. [przypis edytorski]
98
rzeka Bourbon – ob. rzeka Nelson. [przypis edytorski]
99
Meszasebe (fr. Meschacebé) – prawdziwa nazwa Mississippi lub Meschassipi. [dziś popr.: Missisipi – red. WL] [przypis autorski]
100
Eden (hebr.) – biblijny rajski ogród, miejsce pierwotnej szczęśliwości. [przypis edytorski]
101
Luizjana – rejon geogr. w Ameryce Płn., nazwany na cześć króla Francji Ludwika XIV (fr. Louis), obejmujący większość dorzecza Missisipi: tereny na południe od Wielkich Jezior aż do Zatoki Meksykańskiej, pomiędzy Appalachami na wschodzie a Górami Skalistymi na zachodzie; od 1682 do 1762 terytoria Luizjany znajdowały się pod kontrolą francuską. [przypis edytorski]