Adam Mickiewicz
Grażyna
Grażyna – warianty Grażyny, według autografu znajdującego się w zbiorze hr. Aleksandra Przeździeckiego, ogłoszone były w wydaniu warszawskim z r. 1858. W autografie tytuł powieści jest: Korybut Książę Nowogródzki, a rzecz dzieje się za czasów Kiejstuta: Grażyna zowie się tu Karyną. Wszakże w ciągu rękopisu epoka [staje się; red. WL] zbliżona do czasów Witolda, a w miejscu Korybuta i Karyny, czytamy imiona Witolda i Grażyny. P.W. [przypis redakcyjny]
1
tuman – mgła. [przypis edytorski]
2
miesiąc (daw.) – księżyc. [przypis edytorski]
3
pokazowac – dziś: pokazywać. [przypis edytorski]
4
sklep (daw.) – sklepienie. [przypis edytorski]
5
Zamek na barkach nowogródzkiej góry (…) – Nowogródek, starożytne miasto w Litwie, niegdyś Jadźwingów, potem Rusinów posiadłość, zburzone przez Tatarów w czasie zagonu przez Erdziwiła Montwiłowicza książęcia litewskiego. O tem zajęciu Stryjkowski: „a gdy się przeprawili (Litwini) przez Niemen, znaleźli we czterech milach górę kraśną i wyniosłą, na której był pierwej zamek stołeczny Nowogródek książęcia ruskiego, przez Bateja cara [Batu chana] zburzony. Tam zaraz Erdziwił założył sobie stolicę i zamek znowu zbudował, a osiadłszy i opanowawszy bez rozlania krwie, gdy nie było komu bronić, wielką część ruskiej ziemi, począł się pisać wielkim książęciem nowogródzkim”; (Kronika Stryjk.[owskiego]; karta 265, wyd. królewieck.[ie]). Ruiny zamku dotąd widzieć się dają. [przypis autorski]
6
hasły (daw. N.lm rzecz. r.m. i r.n.) – dziś: hasłami. [przypis edytorski]
7
biegą (daw.) – dziś popr. forma: biegną. [przypis edytorski]
8
cieniu (daw. forma D.lp) – dziś popr.: cienia. [przypis edytorski]
9
pancerny – tu: okryty pancerzem. [przypis edytorski]
10
parów – wąwóz; parowa dziś popr. forma D.lp: parowu. [przypis edytorski]
11
wrzeciądze – łańcuchy, sztaby. [przypis edytorski]
12
męże (daw. B.lm rzecz. r.m.) – dziś: mężów. [przypis edytorski]
13
kapica – wierzchnie okrycie mnicha. [przypis edytorski]
14
petlicy – dziś: pętlica; pętla. [przypis edytorski]
15
kopiją (daw. B.lp) – dziś: kopię. [przypis edytorski]
16
tok – podstawka do kopii przy siodle. [przypis edytorski]
17
urwisz (daw.) – uciekinier; dziś: urwis. [przypis edytorski]
18
To jakiś urwisz od psiarni Krzyżaków (…) chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał – czytelnik niech uważa, że to jest głos pogański przeciw rycerstwu niemieckiemu użyty [dopisek autorski poza głównymi przypisami autorskimi; red. WL]. [przypis autorski]
19
To jakiś urwisz od psiarni Krzyżaków (…) – Zakon Krzyżacki, zwany Zakonem Kawalerów szpitalnych, Marianitów, Teutonów, fundowany w Palestynie r. 1190, wezwany potem około r. 1230 od książęcia mazowieckiego Konrada na obronę Mazowsza od Prusaków i Litwy, stał się potem najstraszniejszym nie tylko pogan, ale i okolicznych krajów chrześcijańskich nieprzyjacielem. Powszechny odgłos ówczesnych dziejopisów wyrzuca Zakonowi łakomstwo, okrucieństwo, dumę i małą gorliwość o wiarę chrześcijańską. Biskupi skarżyli się przed papieżem, że im Krzyżacy przeszkadzają w nawracaniu pogan, wydzierają własności kościelne, uciskają duchowieństwo. Moglibyśmy tu przytoczyć mnogie dowody takowego postępowania w sprawach tylekroć przed papieżem i cesarzem wytaczanych; ale jeśli skargom strony przeciwnej ktoś wierzyć nie zechce, umieszczamy słowa bezstronnego kronikarza Jana z Wintertur (Johannes Witoduranus). Ten dziejopis, sławiony z rzetelności, niemający żadnej do Krzyżaków urazy, a jako Niemiec i duchowny bynajmniej na stronę pogan nieuprzedzony, w prostocie ducha barbarzyńską łaciną pisze o Krzyżakach: „His temporibus (a. 1343) Crucigeri dominantes longe lateque in provincia prussena, regni regis Litaoniae, magnam partem per bellum quod sibi (regi) intulerunt auferentes in provinciam redegerunt; quam ut rehaberet (rex), ipsis fidem catholicam recipere firmiter pollicebat (sic); quod cum facere recusarent, rex litaonice aiebat: «in hoc luculenter comprehendo, quod non meam fidem, sed pecuniam appetunt, et ideo in paganismo perseverabo». De his Crucigeris verbum lamentabile et fidei ortodoxae penitus inimicum, quod absit, enarratur, quod omnes paganos, quos per bella sibi tributarios efficiunt, malunt in suo paganismo remanere, sub eorum tributo, quam a tributo exemptos, ut devote flagitabant vel adhuc hodierna die flagitant, fieri fidei catholicae professores. Famatur etiam ipsos (Crucigeros) non solum terras principum infidelium, sed etiam fidelium invadere”. (Corpus Historicorum medii aevi editio Jo. Georg. Eccard. Lipsiae [1723, v.I], p. 1874). Toż po polsku: „Około tych czasów, jakem słyszał z ust godnych wiary, Krzyżacy szeroko panujący w Prusach, wypowiedziawszy wojnę królowi litewskiemu, gwałtownie wydarli mu część kraju. Ażeby swoje odzyskać, król przyrzekł im, wiarę katolicką przyjąć; gdy zaś Krzyżacy obietnicy słuchać nie chcieli, rzekł król po litewsku: «widzę, iż wam nie o wiarę, ale o pieniądze idzie, i dlatego w pogaństwie trwać będę». O tych Krzyżakach twierdzą (rzecz bolesna, i wierze katolickiej – bodaj się nie sprawdziło! – wielce szkodliwa), iż wolą, aby podbici poganie zostali w bałwochwalstwie i haracz płacili, aniżeli uwolnieni od haraczu chrzest przyjęli, o co pobożnie nalegali i nalegają. Jest także wieść, iż oni (Krzyżacy) nie tylko ziemie książąt pogańskich, ale i chrześcijańskich najeżdżają”. Toż samo o Krzyżakach powiada, i w szczegółach opisuje ich okrutne i nieprawe postępowanie z Prusakami i Litwą, pisarz niemiecki August Kotzebue, jakkolwiek sam nieprzyjazny Litwinom i Polakom, w dziele dla historyi litewskiej bardzo ważnem: Preussens aeltere Geschichte v.[on] August. v. Kotzebue, 1808. Riga 4. Bde. Ob. Tom drugi, kart. 115: Schilderung der Ordensbruder in diesem Zeitraum (r. 1312) i kar. 108; Tom drugi k. 60: Schilderung der Preussen nach geendigtem Kriege (r. 1240). Tom trzeci, k. 275: Schildernng der Grauel im Orden waehrend dieses letzten Zeitraums (r. 1436). Nie można bez wzdrygnienia czytać okrucieństw, jakich się Krzyżacy dopuszczali nad nieszczęśliwym narodem; przytoczymy jeden tylko szczegół. Na końcu jeszcze czternastego wieku, kiedy Prusy całkiem podbite i uspokojone były, mistrz krzyżacki Konrad von Wallenrod, zagniewany na biskupa kumerlandzkiego, kazał wszystkim chłopom z jego diecezji prawe ręce poucinać: o czym świadczą Leo, Treter i Łukasz Dawid. Takimi byli Krzyżacy, zakon z samych Niemców złożony, co nowy powód do zelżywego ich traktowania Sławianom i Litwie dawało. Z dawna psami Niemców przez wzgardę nazywano; i Bandtkie mniemał, że Psiepole, Bolesława III tryumfem pamiętne, dlatego tak nazwane, iż tam wiele Niemców (psów) wymarło. [przypis autorski]
20
plucha – tu: łotr. [przypis edytorski]
21
Zaraz by w bagnie skąpał się ten plucha (…) – nie dziw więc, że Prusacy i pobratymcy ich Litwini czuli wieczną ku Niemcom nienawiść, która stała się wrodzoną prawie ich charakterowi. Za czasów pogańskich, a nawet po przyjęciu chrześcijaństwa, kiedy grzebano Litwina albo Prusaka, płaczkowie śpiewali nad nim: Idź nieboże z nędzy tego świata na lepszy, gdzie drapieżni Niemcy tobie panować nie będą, ale ty im; o czem świadczą Bielski i Stryjkowski. Dotąd w głębokiej Litwie, pod panowaniem pruskim, nazwać wieśniaka Niemcem jest to zelżyć go najsromotniej. [przypis autorski]
22
A chociaż Niemiec, głos ludzki rozumiał (…) – nie tylko o charakterze, ale i o rozumie Niemców złe mają wyobrażenie Prusacy i Litwini; przysłowiem jest u nich: „głupi jak Niemiec”. Obacz Kotzebue, Tom I, k. 72: „Und weil die Deutschen selten der fremden Sprachen Feinheiten machtig wurden, so sagten die Preussen auch wohl von einem einfaltigen Menschen: er ist so dumm wie ein Deutscher”. Ob. też Linde, pod wyrazem: „Niemiec” i Rhesa: „Das Jahr in vier Gesangen aus den Lithanischen des Christian Donaleitis ins Deutsche ubertragen”. [Linde: Samuel Bogumił Linde, Słownik języka polskiego wyd. 1807–1814; Rhesa: Jan Ludwik Rhesa (zm. w 1843 r.), profesor uniwersytetu w Królewcu, miłośnik starożytności litewskich, wydawca z rękopisu poematu z XVIII w. Chrystiana Donaleitisa „Rok w czterech pieśniach (…)”; red. WL]. Zmarły niedawno profesor królewiecki Rhesa między innymi zabytkami literatury litewskiej ogłosił poemat Litwina Donalejtysa o czterech porach roku, heksametrem napisane, z przydaniem tłumaczenia niemieckiego i uczonych objaśnień. Wspomniane poema, co do rzeczy i pięknego wysłowienia godne pochwały, i stąd jeszcze mieć powinno dla nas szczególny interes, iż jest wiernym obrazem obyczajów ludu litewskiego. Cześć pamiątce szanownego męża, który, lubo cudzoziemiec, zawstydzał rodaków, mało dbałych o historią swojej ojczyzny [dopisek autorski w przypisie do wyd. Wilno 1822; red.WL]. [przypis autorski]
23
za cóż – tu: dlaczego. [przypis edytorski]
24
konającem – daw. forma N.i Ms.lp rzecz. r.ż. i r.n.; dziś równa r.m.: konającym. [przypis edytorski]
25
gmach – tu: komnata. [przypis edytorski]
26
poszedł (…) żeby ją poprawił – poszedł (…) żeby ją poprawić (składnia łacińska). [przypis edytorski]
27
wrzkomo (daw.) – rzekomo. [przypis edytorski]
28
snadź (daw.) – widocznie, prawdopodobnie. [przypis edytorski]
29
wnętrzny (daw.) – wewnętrzny. [przypis edytorski]
30
lice a. lica – twarz. [przypis edytorski]
31
spokojność (daw.) – dziś: spokój. [przypis edytorski]
32
szyderski (daw.) – dziś: szyderczy. [przypis edytorski]
33
zaprawując (daw. forma) – dziś: zaprawiając. [przypis edytorski]
34
Witołd, pan nasz możny i łaskawy – Witołd, syn Kiejstuta, jeden z największych mężów, których wydała Litwa. O jego dziełach wojennych i polityce, oprócz narodowych dziejopisów, czytać w Kotzebue[go] historii wyżej przytoczonej, szczególniej tom III karta 232, tudzież w życiu Swidrygajła: Switrigail, ein Beitrag zu den Geschichten von Litthauen, Russland, Polen und Preussen, von August von Kotzebue. Leipzig, 1820. [przypis autorski]
35
podwyższyć książęciem – mianować księciem. [przypis edytorski]
36
pociągnąć miecza – tu: naostrzyć miecz. [przypis edytorski]
37
zgotować – przygotować. [przypis edytorski]
38
obrok – pasza dla koni. [przypis edytorski]
39
słońce z szczorsowskiej granicy/ Pierwszym promykiem grób Mendoga draśnie (…) – Szczorse, dziedzictwo Chreptowiczów, starożytnej familii litewskiej, na wschód Nowogródka położone. Mendog, Mindagos albo Mindowe, Mindak, Mendulf Ryngoltowic, wielki książę litewski, pierwszy, który Litwę spod obcego wpływu uwolnioną do znacznej potęgi wyniósł i stał się strasznym sąsiadom, przyjął był religią chrześcijańską i za pozwoleniem papieża koronował się królem litewskim w Nowogródku r. 1252. Pod Nowogródkiem jest góra, którą zowią dotąd Mendogową i która ma być grobem tego bohatera. [przypis autorski]
40
zapaśnie – z zapasami. [przypis edytorski]
41
za co – tu: dlaczego. [przypis edytorski]
42
nie lubiący (daw. forma imiesł.) – dziś: nie lubiąc. [przypis edytorski]
43
zabieżyć (daw.) – zapobiec. [przypis edytorski]
44
kędy (daw.) – gdzie. [przypis edytorski]
45
potrzeba (daw.) – wyprawa wojenna. [przypis edytorski]
46
przedsię (daw.) – przecież. [przypis edytorski]
47
właść – własność. [przypis edytorski]
48
sławę szczypie (daw.) – uwłacza dobrej sławie. [przypis edytorski]
49
któreć – które ci (się). [przypis edytorski]
50
cale (daw.) – całkowicie; zupełnie. [przypis edytorski]
51
sowity (daw.) – obfity. [przypis edytorski]
52
A na źwierzynie nie brakło i miodzie – dwa główne artykuły uczty u Litwinów dawnych. [przypis autorski]
53
łakoć (daw.) – przysmak. [przypis edytorski]
54
zrazu – najpierw. [przypis edytorski]
55
łęk – przednia część siodła. [przypis edytorski]
56
czyli – konstrukcja z partykułą -li; znaczenie: czy raczej. [przypis edytorski]
57
zaszczepić – tu: zamknąć. [przypis edytorski]
58
końce – tu: cele. [przypis edytorski]
59
wiem Witołda, że z wojskami stoi – wiem, że Witold z wojskami stoi (składnia łac.). [przypis edytorski]
60
wstręty czynić (daw.) – stawiać opór; przeszkadzać. [przypis edytorski]
61
ja z mistrzem pruskiego Zakonu – na czele Zakonu Niemieckiego czyli Krzyżaków był wielki mistrz, obierany od kapituły; po nim wielki komtur, tretzler, czyli podskarbi zakonu, marszałek, czyli hetman, i komturowie, czyli komandorowie szczególnych konwentów po miastach i zamkach. [przypis autorski]
62
plon (daw.) – łup. [przypis edytorski]
63
Wprzód więc nim zajdą siedmiorakie gwiazdy – Litwini mieli właściwy sobie sposób oznaczania pór roku, miesięcy i godzin. Ob. Kotzebue t. I, k. 52 do 68: Schilderung der alten Preussen. Konstelacja tu wspomniana w ich języku nazywa się retis [tj. sito; red. WL]. [przypis autorski]
64
Niemców pancernej trzy tysiące jazdy,/ I pieszych knechtów we dwójnasób tyle – wojsko krzyżackie składało się naprzód z samych bratów czyli braci zakonu; giermków i laików [laik (daw.): nienależący do stanu duchownego; red. WL] należących do zakonu; rajtarów czyli jazdy, ochotników lub zaciężnych; tudzież piechoty na żołdzie zakonu, zwanej landsknechty, fussknechty lub knechty. [przypis autorski]
65
(…) chłopy / Od wszystkich naszych ogromniejsze ciałem – w każdem prawie opisaniu bitwy dodają kronikarze, iż Niemcy przewyższali Litwę wzrostem i siłą; uderzenia ich kopij trudno było wytrzymać. Kiejstut, Narymund, lubo dzielni rycerze, w takich pojedynkach z siodła wysadzeni byli. [przypis autorski]
66
brzeszczot – żelazo szabli, klinga [ostrze broni białej; red. WL]. [przypis autorski]
67
poruczyć – powierzyć. [przypis edytorski]
68
gotowo (daw. forma r.n.) – gotowe. [przypis edytorski]
69
drogi (daw. forma N.lm) – dziś: drogami. [przypis edytorski]
70
przeglądać – przewidywać. [przypis edytorski]
71
Wczora wyszczerbił na Niemcach topory (…) – topory i maczugi, najstraszniejsza broń Litwinów. [przypis autorski]
72
A przecież, jeśli do domowych progów/ Wąż zaproszony gościem od człowieka (…) – Litwini czcili węże, które po domach oswajali i karmili; najdokładniej o tem, Joannes Lasicius Polonus De diis Samogitarum: „Nutriunt etiam quasi deos penates, nigri coloris, obesos et quadrupedes serpentes quosdam, givoitos vocatos” (Resp. Polon. et Lithu. ed: Elzeviriorum, p. 309). Stryjkowski jeszcze widział za czasów swoich zabytki tej czci starożytnej u Łotyszów; a Gwagnin we wsi Ławaryszkach (Labariski) o cztery mile od Wilna. [przypis autorski]
73
cary – tu: książęta. [przypis edytorski]
74
na resztę naszę (daw.) – na naszą resztę; na resztę tego, co mamy. [przypis edytorski]
75
rozeprzeć się (daw.) – rozprawić się. [przypis edytorski]
76
stawiąc się – stawiając się; stając; stojąc (tj. nie zmieniając swojego stanowiska). [przypis edytorski]
77
upornie – dziś: uporczywie. [przypis edytorski]
78
szlij – dziś: ślij. [przypis edytorski]
79
Znane mi dobrze Witolda umowy (…) – cała mowa Litawora jest wiernym obrazem tego, co podówczas w Litwie udzielni książęta o Witołdzie myślili. [przypis autorski]
80
oznajmuje – dziś: oznajmia. [przypis edytorski]
81
bagna Warega (…) – okolice przyległe morzu Wariagskiemu czyli Normandzkiemu, dzisiejszemu Bałtykowi. Polityką było z dawna wielkich książąt litewskich rozsadzać swoich krewnych prawem lennem w ziemiach na nieprzyjacielu zdobytych. Montwił, Mendog, Giedymin dali tego przykład. [przypis autorski]
82
buta – duma, pycha, hardość, pewność siebie. [przypis edytorski]
83
z wiatry – dziś popr. forma N.lm: z wiatrami. [przypis edytorski]
84
błędny (daw.) – błądzący, podróżujący bez wyraźnego celu (por.: błędny rycerz). [przypis edytorski]
85
ochotnie – ochoczo; chętnie. [przypis edytorski]
86
Od Fińskich zatok po Chazarów morze – fińskie zatoki: pobrzeża Finlandii. Morze Chazarskie: dzisiaj Czarne. [przypis autorski]
87
jakiem – daw. forma dla r.n. i r.ż.; dziś tożsama z formą r.m.: jakim. [przypis edytorski]
88
Co jest na Wilnie lub trockiem jeziorze (…) – Troki, z dwoma zamkami, z których jeden pośród jeziora na wyspie zbudowany, były stolicą Kiejstuta, a potem dziedzictwem Witołda. [przypis autorski]
89
Widziałem piękną dolinę przy Kownie – o kilka wiorst od Kowna, śród gór, ciągnie się dolina, ubarwiona kwieciem i przerżnięta strumieniem. Jedno z najpiękniejszych miejsc w Litwie. [przypis autorski]
90
bisior – delikatna, cenna tkanina; jedwab morski, wiązka jedwabistych nici powstająca z szybko krzepnącej wydzieliny niektórych małżów. [przypis edytorski]
91
przywoźne – przywiezione. [przypis edytorski]
92
kędyś (daw.) – gdzieś. [przypis edytorski]
93
rówiennik (daw.) – rówieśnik. [przypis edytorski]
94
gonić na ostre (daw.) – ścierać się bronią ostrą w bitwie. [przypis edytorski]
95
z Polaki (daw. forma N.) – dziś: z Polakami. [przypis edytorski]