Tako rzecze Zaratustra.
O litościwych
Przyjaciele moi, głos mowy szyderczej dobiegł do waszego druha: „patrzcież na Zaratustrę! czyż nie obcuje on z nami, jako ze zwierzętami?”
Lecz tak oto słuszniej rzec by należało: „poznający przebywa pośród ludzi, jako pośród zwierząt”.
Człowiek zasie jest dla poznającego: zwierzęciem o czerwonych policzkach.
Jakże mu na to przyszło? Czyż nie dlatego, że zbyt często sromać się musiał?
O, przyjaciele moi! Te są słowa poznającego: wstyd, wstyd, wstyd – oto dzieje człowieka!
Przeto ślubuje sobie szlachetny, iż nigdy zawstydzać nie będzie: ślubuje on sobie wstyd przed wszystkim, co cierpi.
Zaprawdę, nie znoszę ja tych miłosiernych, których własna litość błogością przejmuje: zbyt mało wstydu mają mi ci ludzie.
Jeśli litościwym być muszę, nie chcę się nim zwać; a skoro nim jestem, pragnę nim być z daleka.
Rad głowę osłonię i precz się umknę, zanim poznanym być mogę: tako i wam czynić przykazuję, przyjaciele moi!
Obyż mię dola wiodła na drogę życia ludzi wolnych od cierpień oraz takich, z którymi by wolno było mieć wspólny posiłek, nadzieję i miód.
Zaprawdę, tym i owym wygodziłem cierpiącym: lecz bodaj, iż zawsze rzecz lepszą czyniłem, gdym się uczył, jakbym się lepiej radował.
Od czasu gdy ludzie istnieją, za mało weselił się człowiek: to jedynie, bracia moi, jest naszym grzechem pierworodnym!
A skoro się nauczymy lepiej weselić, oduczymy się tym najskuteczniej innym boleści przyczyniać i bolesności zamyślać.
Przeto umywam rękę, co wspomagała cierpiących, przeto bym rad obmył i duszę.
Bo iżem cierpiącego w cierpieniu widział, tego się wstydzę w imię jego wstydu, a gdym mu pomagał, zawiniłem ciężko przed jego dumą.
Wielkie zobowiązania nie czynią wdzięcznym, lecz mściwym; zaś gdy małe dobrodziejstwo zapomnianym rychło nie bywa, staje się ono łacno zaczerwiem toczącego robaka.
„Bądźcie hardzi w przyjmowaniu – Umiejcie wyróżniać tym, że przyjmować raczycie!” – tako radzę tym, co nie mają nic do darowania.
Ja wszakże jestem darodawcą: rad rozdaję, jako przyjaciel przyjaciołom. Obcy zaś i ubodzy niechże sobie sami owoc z mego drzewa zerwą: mniej ich to zawstydzać będzie.
Żebraków jednak by należało całkowicie usunąć! Zaprawdę, gniewa to, gdy im się daje, i gniewa, gdy im się nie daje.
Podobnież i grzeszników oraz złe sumienia! Wierzajcie mi, przyjaciele, zgryzoty sumienia uczą gryźć.
Zasie rzeczą najgorszą są małe myśli. Zaprawdę, lepszy jest zły czyn, niźli mała myśl.
Wprawdzie powiadacie: „rozkosz małych złośliwości oszczędza nam niejeden wielki czyn”. Lecz tu nie należy chcieć oszczędzać.
Zły czyn jest jako wrzód: swędzi, drapie, wreszcie na zewnątrz przebija, – mowa jego jest rzetelna. „Patrz, jam jest chorobą” – tak mówi zły czyn; i to jest jego uczciwość.
Lecz mała myśl jest jako grzybowa plecha: pełznie, przeciska się i, zda się, nigdzie jej nie ma – aż póki całe ciało nie staje się zmurszałe i więdłe90 od małych grzybów.
Którego zaś diabeł opętał, temu szepnę te słowa na ucho: „lepiej snadnie uczynisz, gdy wyhodujesz swego diabła ku wybujałości. I dla ciebie jest jeszcze droga do wielkości!” —
Och, bracia moi! O każdym wie się nieco za wiele! Zaś niejeden staje się dla nas wprost przezroczysty; wszakże mimo to przejść wskroś niego bynajmniej nie można.
Trudno żyć z ludźmi, ponieważ milczenie jest tak trudne.
A nie dla tych jesteśmy najbardziej niewyrozumiali, którzy nam są obmierzli, lecz dla tych, którzy nas zgoła nie obchodzą.
Gdy masz cierpiącego przyjaciela, bądźże dla jego cierpienia miejscem spoczynku, lecz zarazem twardym łożem, łożem polowym: tak oto najlepiej mu się wysłużysz.
A gdy przyjaciel krzywdę ci wyrządzi, mawiaj wonczas: „wybaczam, coś mi uczynił, lecz żeś ty to sobie wyrządził, – jakżebym ci to mógł wybaczyć!”
Tak oto mawia wielka miłość: ona przezwycięża nawet i przebaczenie wraz z współczuciem.
Należy krzepko dzierżyć serce swe; jeśli mu pozwolić rządzić, jako zechce, zaprzepaści się wraz z sercem i głowa!
1
zaranek – poranek; D. lp. zaranku a. zaranka. [przypis edytorski]
2
zaranku – dziś: poranka. [przypis edytorski]
3
znijść – dziś: zejść. [przypis edytorski]
4
strugi – dziś popr. forma N. lm.: strugami. [przypis edytorski]
5
chce (…) być opróżnion – chce być opróżniony; podobnie jak w całym tekście, mamy tu do czynienia ze świadomą stylizacją języka: poprzez archaizację form gramatycznych, stosowanie szyku przestawnego itp. uzyskane zostało uwznioślenie stylu wypowiedzi. [przypis edytorski]
6
tako (daw.) – tak. [przypis edytorski]
7
znijście – dziś: zejście. [przypis edytorski]
8
słowy – dziś popr. forma N. lm: słowami. [przypis edytorski]
9
stąpić – dziś popr.: zstąpić; zejść. [przypis edytorski]
10
w głusz – dziś popr. B. lp.: głuszę. [przypis edytorski]
11
cóżem (…) mówił – cóż mówiłem. [przypis edytorski]
12
dźwigaj z nimi społem – dźwigaj razem z nimi. [przypis edytorski]
13
tym najbardziej im wygodzisz – to będzie dla nich najwygodniejsze; tym sprawisz im największą wygodę. [przypis edytorski]
14
jeno – tylko. [przypis edytorski]
15
dawam – dziś popr.: daję. [przypis edytorski]
16
baczyć – uważać. [przypis edytorski]
17
żak (daw.) – uczeń, student. [przypis edytorski]
18
linoskok – dziś popr.: linoskoczek; artysta cyrkowy posiadający umiejętność chodzenia po linie. [przypis edytorski]
19
srom (daw.) – wstyd. [przypis edytorski]
20
wiedny – wiedzący, świadomy. [przypis edytorski]
21
naonczas – wówczas, wtedy. [przypis edytorski]
22
zakalać – dziś popr.: skalać, pokalać. [przypis edytorski]
23
karm – pokarm, karma. [przypis edytorski]
24
baczyć – uważać, spostrzegać, widzieć. [przypis edytorski]
25
przystawanie – tu: poprzestawanie a. zgoda na coś. [przypis edytorski]
26
imał się swego dzieła – wziął się za a. zabrał się do swojego dzieła. [przypis edytorski]
27
podroże (neol.) – odległość przemierzana po drodze a. wydarzenia mające miejsce po drodze. [przypis edytorski]
28
poglądanie – dziś: spoglądanie. [przypis edytorski]
29
k’woli (daw.) – a. kwoli: dla. [przypis edytorski]
30
kości jemu na szczęście padną – chodzi o grę w kości. [przypis edytorski]
31
zalim jest – czy jestem; zali: czy. [przypis edytorski]
32
chce od współczesnych zaginąć – chce zginąć z powodu a. z ręki współczesnych. [przypis edytorski]
33
jest głęboką – dziś: jest głęboka. [przypis edytorski]
34
trzewiem – dziś popr. tylko w lm: trzewiami. [przypis edytorski]
35
zdolen – dziś popr.: zdolny. [przypis edytorski]
36
niemieć – niedokonana forma czasownika: oniemieć; stawać się niemym. [przypis edytorski]
37
pacholę – chłopiec. [przypis edytorski]
38
podjął się – tu: podniósł się. [przypis edytorski]
39
po nocy – tu: w nocy; podczas nocy. [przypis edytorski]
40
zali – czy. [przypis edytorski]
41
żywięż ja – czy żyję. [przypis edytorski]
42
znijście – dziś: zejście. [przypis edytorski]
43
potykać się (daw.) – walczyć. [przypis edytorski]
44
stworzonąć (…) jest – jest ci stworzoną; ci: partykuła. [przypis edytorski]
45
łupieżny – dziś: łupieżczy. [przypis edytorski]
46
łęg – podmokła dolina, najczęściej położona w dolinie rzeki. [przypis edytorski]
47
cierpienieć to było – skrót od: cierpienie ci to było; ci: partykuła wzmacniająca. [przypis edytorski]
48
skrzydły – dziś popr. forma N. lm: skrzydłami. [przypis edytorski]
49
ścieżki – dziś popr. forma N. lm: ścieżkami. [przypis edytorski]
50
kazać – mówić kazania. [przypis edytorski]
51
udały (daw.) – udany, dobry, właściwy, dorodny. [przypis edytorski]
52
porównywa – dziś popr.: porównuje. [przypis edytorski]
53
podrożny (neol.) – tu przydarzający się po drodze. [przypis edytorski]
54
temu – tu: dlatego. [przypis edytorski]
55
kosy – skośny, z ukosa. [przypis edytorski]
56
blady – w innym wydaniu: pobladły. [przypis edytorski]
57
blady – w innym tłumaczeniu: pobladły (z przejęcia i strachu). [przypis edytorski]
58
podmówić kogoś – namówić, podjudzić. [przypis edytorski]
59
kupić się – zbierać, gromadzić, skupiać się w jednym miejscu. [przypis edytorski]
60
kacerz (daw.) – heretyk. [przypis edytorski]
61
pstrą – w innym wydaniu: łaciatą. [przypis edytorski]
62
snadź (daw.) – a. snać: widocznie, zapewne, podobno. [przypis edytorski]
63
uwiódł – tu: powiódł, poprowadził. [przypis edytorski]
64
więźni – dziś popr. forma D. lm: więźniów. [przypis edytorski]
65
czelnie – śmiało, zuchwale. [przypis edytorski]
66
za żywa – za życia a. na żywca. [przypis edytorski]
67
rzeką (daw.) – mówią; por.: rzec. [przypis edytorski]
68
osmętnica – melancholia. [przypis edytorski]
69
obmierzić – obrzydzić. [przypis edytorski]
70
łańcuchy, dary – dziś popr. forma N. lm: łańcuchami, darami. [przypis edytorski]
71
kazać – wygłaszać kazanie; tu forma 3 os. lm cz. ter.: każą. [przypis edytorski]
72
co mi na jedno wynosi – dziś: co mi na jedno wychodzi. [przypis edytorski]
73
jedno-form – chodzi o uniform, jednolity ubiór dla jakiejś grupy ludzi; mundur. [przypis edytorski]
74
łeż – dziś popr.: łgarstwo (od czas. łgać); kłamstwo. [przypis edytorski]
75
nagabywać – zwracać się z prośbą o coś, dopytywać się (zwykle: natarczywie), domagać się, dopytywać się. [przypis edytorski]
76
oganka – przyrząd do oganiania się od dokuczliwych owadów. [przypis edytorski]
77
bączyć – brzęczeć, wydawać odgłosy właściwe bąkom. [przypis edytorski]
78
jurny – pełen temperamentu, żywotny, zmysłowy, namiętny. [przypis edytorski]
79
otrok (daw.) – chłop; najemnik. [przypis edytorski]
80
pochutnie – a. chutliwie: z chucią, z pożądaniem. [przypis edytorski]
81
płomię (daw.) – dziś r.m.: płomień. [przypis edytorski]
82
nawroty – dziś popr. N. lm.: nawrotami. [przypis edytorski]
83
zali (daw.) – czy. [przypis edytorski]
84
zakon (daw.) – prawo. [przypis edytorski]
85
umierny – umiarkowany, znający umiar. [przypis edytorski]
86
ogrójec – ogród, gaj. [przypis edytorski]
87
posoch – kij, zazwyczaj potężny i długi, służący podpieraniu się przy wędrówce; laska, pastorał. [przypis edytorski]
88
tym – tu: dlatego. [przypis edytorski]
89
słodka (…) miąższ – dziś r.m.: słodki miąższ. [przypis edytorski]
90
więdły – zwiędły. [przypis edytorski]