331
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
332
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
333
Siedmiogrodzianin – mieszkaniec Siedmiogrodu; Siedmiogród – księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578). [przypis redakcyjny]
334
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
335
w cielę oprawioną – tj. w skórkę cielęcą. [przypis redakcyjny]
336
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
337
jazda wołoska – żołnierze konni z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
338
instructiones militares (łac.) – pouczenia dotyczące spraw wojskowych. [przypis redakcyjny]
339
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
340
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
341
stricte (łac.) – ściśle. [przypis redakcyjny]
342
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
343
pałanka a. polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
344
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
345
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
346
Krym – półwysep na Morzyu Czarnym, siedziba Chanatu Krymskiego, państwa tatarskiego, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
347
honeste (łac.) – z uszanowaniem. [przypis redakcyjny]
348
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
349
in luctu (łac.) – w smutku. [przypis redakcyjny]
350
ślub – tu: ślubowanie, przysięga, zobowiązanie. [przypis redakcyjny]
351
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
352
incipiam (łac.) – zaczynam. [przypis redakcyjny]
353
rycerzy w mniszych kapturach – tj. Krzyżaków. [przypis redakcyjny]
354
Troki – miasto w płd. części Litwy, niedaleko Wilna, ze słynnym obrazem Matki Boskiej Trockiej, przechowywanym w kościele bernardynów. [przypis redakcyjny]
355
adolescentia (łac.) – młodość. [przypis redakcyjny]
356
inflancki – pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi. [przypis redakcyjny]
357
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
358
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
359
oczeret (ukr.) – trzcina, szuwary. [przypis redakcyjny]
360
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
361
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
362
waszej cześci – tj. pana, pański. [przypis redakcyjny]
363
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
364
tołub (daw.) – rodzaj futra. [przypis redakcyjny]
365
kolaska – powóz, bryczka. [przypis redakcyjny]
366
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
367
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
368
asystencja (łac.) – towarzystwo. [przypis redakcyjny]
369
komunikiem iść (daw.) – jechać konno wierzchem, w siodle; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]
370
tuszyć (daw.) – myśleć, sądzić. [przypis redakcyjny]
371
jejmościanka – tytuł grzecznościowy, skrót od: jej miłość panna. [przypis redakcyjny]
372
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem. [przypis redakcyjny]
373
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
374
Czerkasy – miasto na prawym brzegu Dniepru, położone ok. 100 km na południowy zachód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
375
polityka – tu: grzeczność. [przypis redakcyjny]
376
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
377
kniahini (z ukr.) – księżna na Rusi, żona kniazia. [przypis redakcyjny]
378
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
379
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
380
error (łac.) – błąd, pomyłka. [przypis redakcyjny]
381
salwować (z łac. salvo: ratuję, zbawiam) – ratować. [przypis redakcyjny]
382
promulgowano (z łac. promulgo: wyjawiam, obwieszczam) – ogłoszono. [przypis redakcyjny]
383
żołd – tu: zapłata. [przypis redakcyjny]
384
fawor (z łac., daw.) – przywilej, względy. [przypis redakcyjny]
385
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
386
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
387
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
388
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
389
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
390
Bohun, Jurko – postać wzorowana na pułkowniku kozackim, Iwanie Fedorowiczu Bohunie (ok. 1608–1664), jednym z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]
391
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
392
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]
393
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
394
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
395
poganie – tu: muzułmanie, Tatarzy. [przypis redakcyjny]
396
Białogród a. Akerman (dziś ukr.: Biłhorod-Dnistrowskij) – miasto położone nad limanem Dniestru, ok. 20 km od Morza Czarnego, na terenie dzisiejszej płd. Ukrainy, ok. 50 km na płd. zach. od Odessy, założone w VI w. p.n.e. jako kolonia grecka, w XVII i XVIII w. w rękach tatarskich. [przypis redakcyjny]
397
synowica (daw.) – bratanica. [przypis redakcyjny]
398
A ty odlitaj, Laszku, od kolaski, koły step baczysz (ukr.) – Odlatuj, Polaczku, od kolaski, kiedy widzisz step. [przypis redakcyjny]
399
szczo z toboju (ukr.) – co z tobą. [przypis redakcyjny]
400
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
401
Hodi, siromacha (ukr.) – dosyć, wilku; siromacha (daw. ukr.) – włóczęga; wilk-samotnik. [przypis redakcyjny]
402
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
403
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
404
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp. [przypis redakcyjny]
405
kołbań (daw. ukr.) – jama, głębina, bystrze. [przypis redakcyjny]
406
oczeret – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
407
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
408
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim. [przypis redakcyjny]
409
tabun – stado koni. [przypis redakcyjny]
410
ułus – tatarska jednostka administracyjna, ogół ludności podporządkowanej jednemu z chanów. [przypis redakcyjny]
411
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
412
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka. [przypis redakcyjny]
413
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
414
Bakczysaraj – miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego. [przypis redakcyjny]
415
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski. [przypis redakcyjny]
416
Budziak – kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem, w XVII w. w rękach Tatarów z Białogrodu. [przypis redakcyjny]
417
komysz (daw.) – zarośla; kryjówka. [przypis redakcyjny]
418
złotogłów – tkanina ze złotych nici. [przypis redakcyjny]
419
lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi. [przypis redakcyjny]
420
kobierzec – dywan. [przypis redakcyjny]
421
adamaszek – kosztowna tkanina, najczęściej jedwabna, z wzorami matowymi wytkanymi na lśniącym tle. [przypis redakcyjny]
422
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in. [przypis redakcyjny]
423
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
424
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
425
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
426
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
427
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna. [przypis redakcyjny]
428
pieczętować się – używać herbu. [przypis redakcyjny]
429
Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 – ok. 1365) – książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły. [przypis redakcyjny]
430
Ruryk (zm. 879) – wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej). [przypis redakcyjny]
431
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
432
Jarema – ukr. wersja imienia Jeremi. [przypis redakcyjny]
433
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
434
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648. [przypis redakcyjny]
435
pod Smoleńsk – chodzi o zwycięską wyprawę wojsk polskich pod wodzą króla na Smoleńsk w czasie wojny z Rosją. [przypis redakcyjny]
436
przypieczętowany Kurczem – listy zaklejano dawniej woskiem lub lakiem, w którym nadawca odciskał pieczęć z sygnetu ze swoim herbem. [przypis redakcyjny]
437
pro crimine perduelionis (łac.) – za zdradę stanu. [przypis redakcyjny]
438
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
439
Witebszczanin – mieszkaniec Witebska, miasta położonego nad rzeką Dźwiną, w płn.-wsch. części dzisiejszej Białorusi. [przypis redakcyjny]
440
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
441
wataha – tu: oddział tatarski. [przypis redakcyjny]
442
Siedem Mogił (ukr. Semy Mohyły a. Semymohyły) – osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]
443
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
444
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
445
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu. [przypis redakcyjny]
446
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
447
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
448
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy. [przypis redakcyjny]
449
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
450
pałanka a. polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
451
lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
452
gruba – palenisko. [przypis redakcyjny]
453
karacena – zbroja z metalowych łusek, naszytych na skórzany kaftan. [przypis redakcyjny]
454
ryngraf – szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem. [przypis redakcyjny]
455
misiurka – hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych). [przypis redakcyjny]
456
dziryt – rodzaj włóczni. [przypis redakcyjny]
457
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony. [przypis redakcyjny]
458
jatagan – broń sieczna średniej długości, bez jelca, o podwójnie zakrzywionym ostrzu. [przypis redakcyjny]
459
berkut (ukr.) – orzeł przedni. [przypis redakcyjny]