Дьыл-хонук. Онно суохха бадааһын буруй төһө өр иҥээхтиэй. Оҕонньор ханна баар күөдьүйбүт холумтаныгар буору тамныахтарай. Сайаҕас бөҕө, уу чуумпу эһээ барахсан бэйэтэ-бэйэтигэр, кими да чыычылаабакка олороохтуура. Дьон саҥатын иҥэн-тоҥон истэ сатаабатаҕа, хомнооботоҕо. Хата, ыала киһи эрэйдээх өлүөҕүттэн, оҕонньор аны бэйэтин, былыр үйэҕэ халдьаайыга тахсыбыта ырааппыт эмээхсинин аһыйара ордук күүһүрбүтэ. Дьиэлээх киһи, эрдэ бараахтаабыт ойоҕунуун, иккиэн да эдэр дьон этилэр эбээт. Инньэ гынан, икки нэлэмэн тэлгэһэ чахчы иччитэхсийбитэ. Кыыс барахсан хайыай, кинини манаан олоруо дуо, үөрэнэ диэн ааттаан, дьол көрдөһө куораттаабыта. Аппырыыс дьонун дьиэтигэр олорбутун курдук соҕотоҕун хаалбыта, ханна да көһө сатаабатаҕа…
Бу санаатаҕына, Аппырыыс диэн аат киниэхэ иҥмитэ ырааппыт эбит. Арааһа, оҕо ииттэн уолланан, онтулара улаатыыта бадахтаах этэ. Бука, оччолорго үс-түөрт саастаах бэдиктэр буолуохтара ээ, уолларын кытта бииргэ оонньуур оҕолор Хабырыыс Дьөгүөрэбис Маппыайабы, ыык-ээх суох, быһата бэйэлэрин тылларыгар олордон «Аппырыыс Үөрэбис Ыайап» диэн ааттаан күлүү бөҕө буолбуттааҕа. Бастаан утаа Аппырыыс Үөрэбис аатыран, киэҥ эйгэҕэ саҥа биллибит киһи, сыллар аастахтарын аайы, улам эргэрэн диэбиттии, били аата кылгаан, сыччах Аппырыыһа эрэ хаалбыта кытта быдан ырааттаҕа эбээт. Билигин дьон сурукка киирэр аатын билэллэр эрэ, суох эрэ, саарбах.
Ааспыты эргитэ санаан оҕонньор сылаастык, бытыгын аннынан кистээн мүчүҥнээн ылла. Оҕолор барахсаттар аанньал тэҥэ дьон буоллахтара, санаабыттара тастарыгар, көрбүттэрэ харахтарыгар…
– Аппыйыыс эһээ, эйиэхэ кэлбиттэй! Байыаҥ үһү! – хатырыктаах маһы туора миинэн ат гына оонньообут биэстээх бэдиктэр, Мэхээлэптэр улаханнара Миичэ уонна кинилэр аттыларыгар олорор Сиидэрэптэр Баабыллайдара өрө көтөкөччүһэн тиийэн кэллилэр.
– Бай, Миичэ, кимнээҕий ол? – оҕонньор туоһуласта, туруон эрдэттэн ыарырҕаата.
– Эһээ, билбэтим ээ, оннооҕой бу биэйбит кэмпиэттэйэ хайдах эйэ, биһиэнин куйдук буолбатах. Көй эйэ, – дии-дии, хайыы-үйэ эмэн ыраатыннарбыт минньигэһин буордаах илиитинэн ороон, оҕонньор ытыһыгар соҕотохто ууран биэрдэ, төп-төгүрүгүнэн кылап-халап көрдө.
– Ээ, мин да тугун билиэмий, ас курдук ас ини, доҕор. Мэ-мэ, сиэ мантыккын, мин тииһим суох, – диэн оҕонньор уолчааҥҥа төттөрү уунна, мичээрдээн эрэ кэбистэ.
Баабыллай баара Миичэтин иннигэр быһа түстэ, эһээ оҕонньор кыра күрдьэх саҕа кэтит баппаҕайыттан ким хайа иннинэ сып гыннаран, айаҕар укта. Онтон уордайа охсубут уол, доҕорун иэстэһээри эккирэтэн, били мас атын кымньыылаан, сыыры таҥнары дьиэлэрин диэки иккиэн сырса турдулар…
* * *
Аанчык бүгүн бырааска бара сылдьан дьиҥнээхтик биллэ – кини ыарахан буолбут. Кыыс олус диэн үөрдэ. Кырдьыга, маннык эмискэ хат буолуом диэн күүппэтэҕэ да, ыраламматаҕа да эрээри, эдэр баҕайы быраас кыыс эмискэ:
– Мин көрөрбүнэн, ыарахан буолбуккун, 4–5 нэдиэлэни туруорабын, чахчытын УЗИ оҥордоххо билиэхпит. Эҕэрдэлиибин дуу, эрдэ диигин дуу? – диэбитигэр соһуйан олоро биэрбитэ уонна сирэйэ кып-кыһыл буола тэтэрбитэ.
Дьахтар аймах быһа ааспатах эрээри, хаһан да хайгыы-сөбүлүү көрбөт уустук-олуона остуолугар тахсарыгар мааҕын олус кыбыстыбыта билигин тоҕо эрэ ааһан хаалбыта. Арай түөстэригэр, хантан кэлэ охсубута буолла, биир кэм ип-итии хаан кутуллан киирэн өссө эбии долгуппута. Онто сирэйигэр кытта тиийэн кыыс кып-кыһыл буолбута. Сүрэҕэ битигирэччи тэппитэ, тута иһигэр туох эрэ олус күндү, сыаналаах таһаҕастаммыт курдук санаммыта.
– Махтанабын, эҕэрдэҕэр. Суох-суох, эрдэ буолбатах, саамай табыгастаах… – диэбитэ эрээри, Аанчык салгыы ситэри эппэтэҕэ.
Көнтөрүк үрдүк остуолуттан, тымныы тимир үктэлгэ тирэнэн, бэркэ сэрэнэн түспүтэ, тиэтэлинэн таҥнан барбыта.
Халаатын быакаччы курдаммыт быраас кыыс бэрт үөрүйэхтик эрэһиинэ бэрчээккилэрин тыастаахтык турута тыытан устуталаабыта, туох эрэ суурадаһыннаах иһиккэ бырахпыта, ыга хаппахтаабыта: «Ол аата ийэ буолабыт, сотору учуокка туруохпут уонна бииргэ кэтэниэхпит, кэлиэхтээх киһибитин күүтүөхпүт», – диэн уураахтаабыта. Кини истиҥник мичээрдээбитэ уонна кумааҕыга ийэ буолуохтаах эдэр дьахтар тугу толоруохтааҕын, тутуһуохтааҕын сиһилии суруйа олорбута.
Аанчык быраас кыыстан тугу эрэ үчүгэйи бэлэхтэппиттии санаан ылбыта. Ол иһин буолуо, кумааҕыга тиэтэллээхтик сыр-сыр тыаһыыр уруучука төбөтө кытта кини дьылҕатыгар кыттыгастаах курдуга. Мантан ыла кыыс соҕотох бэйэтэ аны иккиэ буолбуттарын туоһулаабыт бастакы суруйуу кини уйулҕатыгар итинник дириҥник хатаммыта.
Көрдөрөн тахсан, сатыы олорор уопсайын диэки хаампыта. Соһуччу сонунтан өмүттүбүтэ дьэ арыый ааһан, арааһы эргитэ санаан барбыта. Дьиктитин, кини киһини өйдүүр буолуоҕуттан соҕотох бэйэтэ сотору баҕайы иккиэ буолуохтара баар ээ. Эс, тоҕо иккиэ эрэ буолуой? Кини, Аанчык таптыыр уолун Толигы кытта үһүөлэр дии, оҕолорун олус күүтүөхтэрэ, таптыахтара. Кыыс буоллаҕына үүт-маас Толя курдук кыраһыабай, ыраас сэбэрэлээх буолуо. Оттон уол буоллун? Оччоҕо, оччоҕо… Аанчык бэйэтин курдук бэрт номоҕон, ис киирбэх да буоллун ээ. Соннук, кыыс булгуччу Толяҕа маарынныан наада эбит, наһаа кэрэ, нарын буола улааттаҕына, дьон бары хайгыы, сөҕө, мичээрдии көрүөхтэрэ турдаҕа. Кинини куруук үөрүү-көтүү арыаллыа, дьоллоох-соргулаах эрэ дьон тулалыа. Оттон уол ийэтин курдук дьүһүннээҕэ саамай сөп, киһиэхэ барытыгар харахха быраҕыллара булгуччу буоллаҕай? Син биир сириллэн туора да көрүллүө суоҕа эбээт.
Итинник баламат санаатыттан иһигэр бэйэтэ да кыбыстан, Аанчык иһийэ-бүгэ охсон, бэйэтиттэн бэйэтэ көҥөнөн, салгыы тугу да ыраламмат буола сатаата. Бэйи, киэһэни күүтүөххэ, Толя үөрэҕэ бүттэр эрэ уһуо суоҕа, булгуччу кэлиэҕэ. Оччоҕо Аанчык сэрэнэн эрээри, эмиэ соһуччу баҕайытык бу сонунун быктарыа. Оо, төһө эрэ үөрэр, уол кинини эмиэ олус таптыырын, күн аайы эппэтэр да, сүрэҕинэн сэрэйбитэ ыраатта. Оччотугар оҕолоноллоро кинилэр иккиэннэрин дьоллоро буоллаҕа…
Кыыс уопсайыгар кэлэн суунна-тараанна, аһаата уонна үлэтигэр барардыы оҥоһунна. Кини бу Оҕо дьиэтигэр үлэлээбитэ хайыы-үйэ сыл аҥаарыттан орто. Хоһугар иккиэлэр эрээри, анарааҥҥы кыыһа уоппускатыгар дойдулаабыта ыраатта, сотору кэлиэхтээх. Ол кэмҥэ Аанчык бэйэтэ олордо. Кырдьыга, соҕотоҕун буолбатах, кэлэ-бара Толик хонуктуур буолбута син ырааттаҕа.
Үлэлиир сирэ ырааҕа суох, субу уопсай кэтэҕэр турар аныгылыы мааны оҥоһуулаах, соторутааҥҥы тутуу дьиэ. Оҕолоро да диэн, эрэйдээхтэр бары быыкаалар, кини бөлөҕөр сүүрбэ биэстэр. Аанчык манна күһүн үлэҕэ киирэригэр үксүлэрэ эмиийдээх эрэ этилэр. Быраҕыллыбыт, сириллибит барахсаттары бытыылкаттан суосканан аһатар кини соруга этэ. Сууларын уларытан, сууннаран-ыраастаан, саҥалыы суулаан оронноругар сытыарар. Кими эрэ эмкэ илдьэр, кими эрэ уйатын туорайыгар ыйаммыт тыаһыыр оонньуурдарын сахсыйан саарата сатыыр. Ол икки ардыгар хайаларын эрэ эмкэ, массаж хоһугар таһар, атыттарын төттөрү аҕалар. Сытар оҕоҕо илиитэ хаһан да киһилии тиийбэт, биир кэм массыына курдук хаба тардан ылар – сүүрэр, ылар – суутун уларытар, ылар – аһатар, ылар – эмиэ төттөрү сытыарар.
Эрэй диэтэҕиҥ, ити хас биирдии хамсаныыта, ол аата үлэтэ, оҕолор эрэйдээхтэр ытабылларынан доҕуһуолланар. Ким эрэ ыҥырар, үҥсэргиир, ардыгар эмиэ да кыыһырар курдук ытыырын Аанчык аны арааран билэр буолбута. Инньэ да гыннар, хайыай? Сүүрбэ биэс кырачааҥҥа соҕотох ийэ буолар наһаа уустук. Дьиҥэр, этэҥҥэтэ буоллар, хас биирдиилэрин төрөппүт ийэ бэйэтэ чөкө, күнү быһа бүөбэйдиир аналлаах этэ. Кини икки илиитэ итиччэ элбэх оҕоҕо, хайдах да гын, син биир тиийбэт. Кып-кыра барахсаттар тот эрэ буолалларын хааччыйар кыахтаах. Сорохтор, сууларын уларытааккын, сонно илиттэхтэринэ да, аныгыскы уочаракка, Аанчык хаһан биир-биир барыларын бүтэриэр диэри, сыталларыгар эрэ тиийэллэр. Дьиҥэр, үлэ ирдэбилигэр этиллэринэн, барыта чааһынан болдьохтоох. Ол эрээри оҕо робот буоллаҕай, эн чааскар кыһаммат. Аһаабытын сыыһын сонно тута ииктээн баран хам аччык буола түһэр, тохтоло суох ытаан бэбээрэр эрэйдээҕи кини, түбүгүн быыһыгар кистээн, булгуччу эбии аһатар. Аһынара оччо. Тыынар тыыннаах эрэйдээх сыыһа-халты түспүтэ эн ханнык да быраабылаҕар баппат. Буолаары буолан төрүү иликтэриттэн тулаайах хаалбыт бу оҕолор…
Аанчык, оҕолорун аһынан, син биир быыкаатык да буоллар быыс булан, ааһан иһэн сууларын анныгар илиитин батары биэрэн, илийбитин-илийбэтэҕин бэрэбиэркэлиир. Инчэҕэй буоллаҕына, тута иккистээн уларыта охсор. Оччоҕо эрэ ытаан мэрбэҥнээбит сирэй, «һуу» гынан, мичээрдииргэ дылы гынар. Онуоха уһуннук ымманыйан туруоҥ баарай, кураанах суоскатын айаҕар угаат, кыыс салгыы сүүрүүнэн кэриэтэ атын дьаһалыгар ыстаннаҕына эрэ барытын кэмигэр толорор, бүтэрэр кыахтанар.
Ити өссө кыра диэн манна баар саастаах сиэстэрэ кини кэлээтин кытта сэрэппитэ. Оҕолор улааталлар, хамсаан, туран-олорон бардахтарына, ирдииллэрин биллэхтэринэ, ытабыллара үксүүр, көрүллэллэрэ эбии уустугурар. Ону да кыыс өйдөөбүтэ. Биирдэ эмэ илиитигэр ылан көтөхтөҕүнэ, иһиллээбиттии ах барар кырачааны, ама, тугу да билбэт диэҥ баарай? Кимнээҕэр бэркэ илиини араараллар, кыратык да чугаһаатаргын, соҕотохто хатааста, силим курдук сыста түһэллэр уонна, туох дииргин күүппүттүү, чуумпура иһийэллэр. Кып-кырачаан тарбахтарынан түөскэр хатана түһэллэр уонна эйэргээбиттии уу-хаар баспыт харахтарынан мичээрдээн муҥнаналлар. Сып-сырдык саһархайдыҥы харах, сороҕо күөх, сороҕо хара… эрээрилэр тоҕо эрэ бары биирдик, көрдөһөр-ааттаһар курдук көрөргө дылылар. Оччоҕо, хайа да бэйэлээх дьахтар, бу кырачаан барахсаны халбарыччы анньар кыаҕыттан ааһара буолуо ээ. «Эрэйдээхтэр ийэлэрин эрэйэллэр ээ, быһыыта» дии санаатаҕына, бэйэтинэн охсон, ийэтэ суох улааппыт оҕо сааһын санаан, уйадыйан ылааччы. Ол иһин ити туһунан санаабат буола сатыырга кини кэнники ыйдарга син мээнэ үөрэннэ.
Манна үксэ ыалдьааччылар сыталлар, ол аата эмтэммэт, эбэтэр уустук ыарыылаах диэн, төрөөттөрүн кытта кинилэртэн ийэлэрэ аккаастаммыттар. Чэгиэн баҕайы кырачааннары ардыгар иһээччи, күүлэй дьон бырахпыт буолаллар. Сорохтору онтон-мантан булаллар. Олору кэтээн көрөллөр, доруобай буоллахтарына, оҕото суох ыалга ииттэрэ биэрэллэр. Онуоха халыҥ уочарат. Сороҕор быыһылаан атын куораттартан, омук дьоно эҥин кытта ылаллар дииллэр. Ол тоҕотун, төһө уустугун, көҥүллэнэрин-көҥүллэммэтин Аанчык билбэт, ыйыта да сатаабат. Иһигэр оҕолоруттан наһаа көҥөнөр, кимиэхэ да биэриэн баҕарбат да, бопсор кыаҕа, биллэн турар, суох. Кини тыын соруга – бу оҕолору күннэтэ көрүү-харайыы, хаста да аһатыы. Онон бүтэр. Ытыыр-ыгылыйар буоллахха, бириэмэҕин таах ыыттаххына, хайа эрэ оҕоҥ аччык хаалар кутталланар буолаахтаатаҕа.
Үлэтин кыһамньылаахтык уонна түргэнник толорорун иһин кыыһы хайгыыллар. Оннооҕор Саҥа Дьылга эҕэрдэни кытта бириэмийэ биэрэн турардаахтар. Эбиитин эһиил үөрэххэ киирэргэ мэктиэлиэхпит диэбиттэрэ.
Онтон Аанчык олус үөрбүтэ, бука, ити эппиттэрин хоту сөбүлэниэ даҕаны. Быйыл учуутал буолбут киһи дуу диэн таах туттарсан көрбүтэ да, баала ситэ хапсыбатаҕа, кыайан киирбэтэҕэ. Дьиҥэр, атын дьоҥҥо итинник кэпсиир эрээри, кини үөрэххэ киирэ сатаабыта иһэ истээх этэ. Биллэн турар, төгүрүк тулаайах кыыһы баала да үгүөрүтэ суоҕун үрдүнэн ылбыттара. Миэстэ кырыымчык, баҕалаах баһаам этэ. Кини үөрэххэ киирбитин истэн, докумуонугар илии баттаан деканаттан тахсан истэҕинэ, биир ытаабыт-соҥообут, кып-кыһыл уостаах, будьурхай баттахтаах дьахтар, арааһа, оҕото хапсыбатах быһыылааҕа:
– Ханнык эрэ илэчиискэлэр бырахпыт оҕолоро тулаайах аатыран куонкуруһа суох быһа киириэхтээх үһү! Оттон мин оҕом, ийэлээҕин-аҕалааҕын, үрүҥ көмүс мэтээллэммитин буруйугар «хапсыа» суохтаах!
Кини оннугар киирбит ити тулаайаххыт, көрөөрүҥ да истээриҥ, икки ыйынан итирикситтии барыа, син биир үөрэҕи ылыа суоҕа, – диэбитин эт кулгааҕынан истибитэ, иэнэ кэдэҥнээбитэ.
Кыыс, паркет муостаҕа хам хатаммыт курдук, биир да хардыыны оҥорор кыаҕа суох туран хаалбыта. Икки хараҕыттан сып-сырдык таммахтар төтөлө суох тохтон барбыттара. Туман быыһынан көрдөҕүнэ, кинини буруйдаабыттыы одуулуур харахтар онтон-мантан, төгүрүччү өттүттэн, «дьэ, хайыыр эбит» диэбиттии, дьөлө үүттүүллэрэ.
– Эһиги… миигиттэн сылтаан үөрэхтэн маттыгыт дуо? Бу мантан атыҥҥа барар кыаххыт суох?! Оччотугар мин барыам! Ылыҥ, киириҥ, үөрэниҥ, киһи буолуҥ. Ол эрээри, миигин сэнээмэҥ, илэчиискэлэр оҕолоро буолбатахпын, эһиги да үөрэҕэ суох син биир киһи буолуом, – диэт, сорунуулаахтык деканакка төттөрү киирбитэ.
– Докумуоммун ылыыһыбын, мин… атын сиргэ барыыһыбын, – диэн сымыйалаан кубарыппыта.
Онуоха дьиктитэ баара, бу икки ардыгар сибилигин үөрэн-көтөн тахсыбыт кыыс баччалаах былдьаһыктаах миэстэттэн тоҕо аккаастаммытын ким да туоһулаһа барбатаҕа, саҥата суох түргэн үлүгэрдик кумааҕытын була охсон утары ууммуттара.
Итинтэн эмиэ соһуйбут-хоргуппут кыыс, сап-салҕалас илиилэринэн били кумааҕылары куду харбаат, тахсар ааны былдьаспыта. Баҕар, ким эмэ хайдах-туох буоллуҥ диэбитэ буоллар, санаата уларыйыа эбитэ дуу. Ханна эрэ санаатын үгэҕэр күүтэ-эрэйэ санаабыта туолбакка, онтон ордук хомойон, синим биир диэт, иннин диэки дьүккүйэн испитэ. Ааҥҥа үмүөрүспүт оҕолору түҥнэри көтө сыһан көрүдүөр устун сүүрбүтэ. Өрөмүөннэнэ турар кураанах аудиторияҕа киирэн уйа-хайа суох ытаабыта дуорааннанан көрүдүөр нөҥүө уһугар иһиллибитэ быһыылааҕа да, кыыска ким да чугаһаабатаҕа. Бачча тухары атаҕастаммыт курдук санаммат буолара да, тыл баар эбит кыһыылаах да, ыарыылаах да. Кимнээх буолан көмүскэтиэй? Ханыыта суох эрэйдээҕи аҥаардастыы атаҕастаатахтара абатын… Кинини туора соторго хантан ылбыт бырааптарай? Кыл түгэнигэр, хаста да өсөһүөх, миэстэтин туран биэриэ суох курдук санаабыта эрээри, оо, ити харахтар… Бука бары кинини тымныытык, хаҕыстык, туохтарын эрэ былдьатан өһүрбүт курдук көрөр элбэх да элбэх сып-сытыы харахтар. Хайдах итинник дьулаан харахтары кытта биэс сыл эллэһэн, тэҥҥэ этэҥҥэ сылдьыахха диэтэххэ, ыарахан этэ. Ол иһин аккаастаммыта.
Дьиҥэр, ити кыһыылаах-абаккалаах түбэлтэ ааспытын да кэнниттэн, холкутуйаат, хайдах эрэ кэмсинээччитэ суох. Хата, туох имнэммитэ буолла, арааһа, дьылҕата харыстаабыт дьүһүнэ буолаахтыа, иннигэр кинини күүтэр туох эрэ улахан алҕастан мүччү туттаран быыһаан ылбыта буолуо дии саныыр. Кыахтаах баҕайытык атын үөрэххэ барыам да диэбитэ баара? Киһи да күлүөх, Аанчык докумуонун туттарарыгар хас да сиргэ туттарсарга холонор албаһы билээхтээбэтэ даҕаны ээ. Букатын да мантан атын үөрэх туһунан санаабакка сылдьыбыт кыыс толкуйа туора-маары сүүрэр кыаҕа суоҕа.
Онон, тиһэҕэр, туга да суох хаалбыт кыыс, ол күн саҥата суох малын хомунан, абитуриеннаан бүппүтэ. Уопсайтан тахсан, аа-дьуо хааман, хайа диэки барарын бэйэтэ да билбэккэ, оптуобус тохтобулугар тиийбитэ. Онно баар кыра киоска түннүгүн аттыгар, быһыыта, бэрт өрдөөҕүтэ сыстыбыт, ардах-хаар үлбүрүйэн, күн уота тобулу көрөн, дэлби саһаран хаалбыт биллэриигэ хараҕа хатаммыта. Дьэ, онто дьыалатын барытын бэрт судургутук быһаарбыта. Кыыс итиннэ этиллибит нүөмэрдээх оптуобуска олорон, олус судургутук оруобуна «Күнчээн» Оҕо дьиэтигэр тиийэн кэлбитэ.
Хата, бу үлэҕэ түбэһэ түһэн абыранна даҕаны. Тулаайаҕын истэн, үгүс кэпсэтиитэ суох тута уопсайга олохтообуттара. Бастакы кэмҥэ бииргэ олорор кыыһа сүбэлээн-амалаан, үлэтин сатыар диэри үөрэтэн абыраабыта. Хаһан да кыһыл оҕону көрбөтөх кыыс маҥнай утаа соһуйбута сонун буолбатах. Баҕалаах барыга үөрэнэрин сиэринэн, дьахтар да буоларын быһыытынан, хаана оонньоотоҕо, оҕону көрөрүн-бүөбэйдиирин бэркэ сөбүлээбитэ. Куттанан чугуҥнаабакка, харса суох, этии-үөрэтии хоту, сүнньүн да сатаан кыаммат, үстүү эрэ киилэлээх кырачааннары бүөбэйдээбитинэн, имигэс бэйэлээхтик туппутунан-хаппытынан барбыта.