Иккис хоруопка доҕорунааҕар арыый аҕа эрээри, эмиэ сүрдээх эдэр нуучча уола, сибилигин утуйбут киһилии, сүр сымнаҕас бэйэлээхтик туттан сытар. Мэктиэтигэр уоһун кытыытыгар көрдөөх мичээр саспыкка дылы. Буспут сэлиэһинэй умнаһыныы сап-саһархай ньалака баттаҕа салгын хамнаатаҕын аайы аргыый ибирдиир. “Ээ, доҕоттоор, кэбис, түксүҥ…” – диэбитинэн сытарыгар имиллибит гимнастеркатын көннөрүнэн аллара тардыалаамахтаабытынан сибилигин сулбу ыстанан туран кэлиэххэ айылаах… Суох, төһө да өйүнэн өйдөөбүт иһин, итиччэ эдэркээн бэйэлээхтэри билигин бу тоҥ иин мэҥиэстиэҕэ диэни киһи итэҕэйиэ суоҕун курдук. Олохторун саҥардыы саҕалаан эрэр ити үтүөкэн уолаттар уонна өлөр өлүү… Суох, суох, суох!.. Томмот эдэр туҥуй сүрэҕэ бу иннигэр көрөр ынырык чахчытын ылыммакка, ону уларытыан баҕаран, санаатыгар, түөһүн муҥунан кыланарга дылы гынна. Кини халтаһатын сабыан иккэрдигэр бу барыта уларыйа охсуо, түүл буолан сүтэн хаалыа диэбиттии хараҕын симэн ылла. Суох, барыта чахчы. Барыта… Уолаттар… Иин… Ханнык хара санаалаах хааннаах илиитин көтөхпүтэ буолуой бу барахсаттарга?.. Көрсүбүт киһи уун-утары ол сидьиҥниин кыргыһыы хонуутугар!.. Үйэттэн үйэ тухары мөлтөөбөт-ахсаабат сүлүһүннээх өс-саас буоллун киниэхэ, кини курдуктарга бүүс-бүтүннүүлэригэр!..
– Табаарыстар…
Томмот уу чуумпуга дуорайбыт бүтэҥи саҥа диэки көрө түстэ. Саха сирин Ревкомун бэрэссэдээтэлэ Платон Алексеевич Ойуунускай, боростуой тимир кылдьыылаах ачыкы нөҥүө санаарҕабыллаахтык, уйаҕастык көрбүт, кубархай иҥнээх, суптугур сэҥийэлээх, намчы, куйа көрүҥнээх хатыҥыр киһи, иин чугаһыгар чөмөхтөһөн турар дьонтон инники тахсыбыта. Кини, ити тылы этэн баран, хоруоптарга сэргэстэһэ сытар сахалаах нуучча уолун диэки умса көрөн чочумча саҥата суох турбахтаата.
– Табаарыстар… – диэтэ кини иккиһин иһиллэр-иһиллибэттик, бүтэҥитик, онтон кыратык сөтөллөн баран, төбөтүн өрө көтөхтө, знамяларын санньыппыт дьон кэккэлэрин эргиччи көрдө. Уонна, куолаһа улам чөллөрүйэн, саҥаран барда: – Доҕоттор! Кыһыл Аармыйа байыастара! Гражданнар итиэннэ гражданкалар! Бүгүн биһиги манна уһуктубат уһун ууларын утуйбут икки бойобуой доҕорбутун аны хаһан да төннүбэт тиһэх айаннарыгар атаарар кутурҕаннаах миитиҥҥэ муһуннубут. Саха хамначчытын уола Хабырыыс Хаптааһап сэбиэскэй былааһы сүрэҕинэн-быарынан ылынан, өйдөөн, бу былааһы көмүскээри илиитигэр саа-саадах туппута. Ол сылдьан уодаһыннаах өстөөх сибиньиэс буулдьатын аһылыга буолла. Оттон кини доҕоро – Петроград оробуочайын уола Миша Иванов Нева өрүс кытылыттан Сибиири устатын тухары өрөбөлүүссүйэ өстөөхтөрүн урусхаллаһан ыраах Саха сиригэр кэлэн олоҕо быһынна. Бу саха дьадаҥытын самныбат саргытын, кэрэ кэскилин туһугар сырдык тыыннарын толук биэрбит кыһыл хотойдор хоруоптарын иннигэр туран, мин өрөспүүбүлүкэ өрөпкүөмүн, саха норуотун бүтүннүүтүн аатыттан үйэ-саас тухары умнуллубат улуу махталынан сүгүрүйэбин…
Ойуунускай төбөтүн тоҥхотто. Бу түгэҥҥэ тула турар дьон бүтүннүү кинини кытта бииргэ сүһүөхтээх бэйэлэрэ сүгүрүйэн, хоолдьуктаах бэйэлэрэ хоҥкуйан турдулар.
– Бу сытаахтыыллар сахалаах нуучча уолаттара барахсаттар. Убай-быраат кэриэтэ сэргэстэһэн, – Ревком бэрэссэдээтэлэ эмискэ көнө түстэ. – Кэбис, “кэриэтэ” диэн этэр сыыһа. Кинилэр чахчы бырааттыылар. Төһө да биир ийэттэн-аҕаттан төрөөбөтөхтөрүн, тус-туспа омук ыччаттара буолбуттарын иһин, кинилэр идея, өй-санаа, охсуһуу өттүнэн дьиҥнээх бырааттыылар. Ол ханнык баҕарар эт-хаан бырааттыылааҕар ордук бигэ, ордук эрэллээх бырааттаһыы. Бу бары норуоттар баттаммыттара өрөбөлүссүөннэй кыргыһыы уотугар уһаарыллыбыт бырааттаһыылара, кинилэр үгүс ньургун уолаттарын, кыргыттарын кыа хааннарынан ситиһиллибит доҕордоһуулара туохха даҕаны хотторуон сатаммат! Халыҥ хаһалаахтар, суон сааллаахтар, төһө даҕаны кыыллыйдаллар, өрөгөйдөөх Өктөөп өрөбөлүүссүйэтиттэн көҥүлүн туппут, автономиятын бэлэхтэппит саха норуотун хаһан даҕаны эргэ батталлаах олоххо төттөрү эргилиннэриэхтэрэ суоҕа! Саха сиригэр сэбиэскэй былаас үйэттэн-үйэ тухары үүнэ-күүһүрэ, торолуйа-туругура туруо!.. Быралыйар бырастыы буоллун…
Араатар тиһэх тылларын оркестр сыналҕана сапта…
Ойуунускайы үрдүк уҥуохтаах, модьу-таҕа көрүҥнээх байыаннай, Саха сирин сэриилэрин командующайа солбуйда. “Байкалов… Байкалов… Карл Карлович…” – диэн сибигинэһии дьон кэккэлэрин саба сүүрдэ. Байкалов өссө 1905 сыллааҕы нуучча бастакы революциятыгар кыттыбыт кырдьаҕас хомуньуус үһү. Омугунан латыш. Урукку араспаанньата Некундэ диэн эбит. Кини Сибииргэ Колчак армияларын утары кыргыһыыларга аатыран ити билиҥҥи араспаанньатын ылыммыт диэн кэпсииллэр…
Байкалов байыаннай маҥан бараан сонун кириэстии түспүт саппыйаан курдар халыҥ таһаатын синньэтэн, нүксүгүр соҕус уҥуоҕун көннөрөн көрдөрөллөр. Кини бөдөҥ сурааһыннардаах үрдүк муруннаах, кэтит сүүстээх улахан төбөтө мрамор таастан кыһыллан оҥоһуллубукка дылы.
Командующай Кыһыл Армия урут урусхаллаабыт үрүҥ генерала Пепеляев, эмиэ сэрии хомунан, омук империалистарыттан көмөлөһүннэрэн, илин Аянтан Саха сирин диэки салаллан иһэрин туһунан эттэ.
– Биһигини иннибитигэр кырыктаах охсуһуу күүтэр. Бу охсуһуу бастакы сиэртибэлэрин – күндү бойобуой доҕотторбутун кытта бүгүн биһиги быраһаайдаһабыт, – командующай тимири тимиргэ охсон эрэрдии кытаанах чаҕаан куолаһа тымныы салгыҥҥа сатарда. – Бу кутурҕаннаах мүнүүтэҕэ кинилэр аһаҕас хоруоптарын иннигэр туран андаҕайабыт: Саха сиригэр сэбиэскэй былааһы самнары үктээн, кыһыл Россияны кыайаары иһэр Пепеляев генерал суолугар биһиги, Кыһыл Армия байыастара, саха норуотун кытта бииргэ илии илииттэн ылсыһан, сарын сарынтан даҕайсан, тулхадыйбат ньыгыл таас хайа буолан туруохпут! Үрүҥнэр сэриилэрин үнтү сынньыахпыт! Ол туһугар биһиги, өлбүт доҕотторбут курдук, олохпутун даҕаны биэрэрбитин кэрэйиэхпит суоҕа! Андаҕайабыт!..
– Андаҕайабыт!.. Андаҕайабыт!.. Андаҕайабыт!.. – сүүһүнэн ыстаал ыстыык өрө кыырайда.
Ити кэнниттэн тылы Россия Коммунистическай (большевик) партиятын обкомун секретара Максим Кирович Аммосов ылла. Бу киэҥ эрилкэй харахтаах, сэргэх, сырдык сирэйдээх, эрчимнээх, сытыы туттуулаах, намыһах соҕус, бэйэтигэр сөрү-сөп эттээх-сииннээх киһи, көрө түстэххэ, хайдах эрэ эдэр хотойу санатара. Бу билигин даҕаны, төһө да ыар кутурҕаны көхсүгэр сүгэн турдар, кини тыл этээри, уҥуоргу мырааны одуулуурдуу күөрэччи туттубут төбөтүттэн чигдигэ бигэтик тирэммит хаатыҥкатын тумсугар тиийэ – бүтүн бэйэтэ бүтүннүүтэ уоттаах охсуһуу төлөнүнэн, кэнэҕэски кыайыы сардаҥатынан куустаран турарга дылы. Аммосовтаах Ойуунускай саха дьадаҥылара саамай киэн туттар, ытыктыыр, таптыыр дьонноро этилэр. Кинилэр ааттара саха дьонун сүрэҕэр “сэбиэскэй”, “бассабыык”, “хомуньуус” диэн тыллары кытта дьүөрэлэһэн киирэрэ. Кинилэр ааттара ити тыллардыын биир өйдөбүллээх курдуктара.
Максим Кирович инники атыллаата уонна чуор, дьэҥкэ куолаһынан саҥаран барда. Кини Коммунистическай партия кыра омуктары социальнай, экономическай уонна колониальнай батталтан босхолоон, кинилэргэ чэлгийэ үүнүү, барҕара сайдыы киэҥ эркээйилээх суолун тэлэйбитин аҕынна.
– Чэрдээх илиилээх үлэһит аймах дьолун иһин дьиҥнээхтик охсуһар аан дойдуга суос-соҕотох партия – Коммунистическай партия баар, – диэтэ кини. – Бары норуоттар чулуу дьонноро кини кыайыылаах кыһыл знамятын анныгар түмсэллэр. Ол иһин даҕаны биһиги бүгүн тиһэх суолларыгар атаарар күндү дьоннорбут бэйэлэрин олохторун, охсуһууларын бу улуу партияны кытта ситимнээбиттэрэ. Миша Иванов большевик партиятын чилиэнин билиэтин сүрэҕин аттыгар укта сылдьара. Хабырыыс Хаптааһап партия эрэллээх солбуура – комсомол чилиэнэ этэ. Бүгүҥҥүтэ аата-суола биллэ илик, мүччү туттаран куоппут, оттон сарсын пролетарскай батастан бэйэтэ умсар дьылҕалаах өстөөх илиититтэн сырдык тыыннара быстыбытын да иһин, кинилэр охсуспут охсуһуулара хайаан да кыайар, өрөгөйдүүр аналлаах. Бу хаарыаннаах доҕотторбутунуун арахсар аһыылаах чааспытыгар биһиги этиэх кэриҥнээхпит: саха норуотун кэскилэ эрэллээх илиигэ баар. Кини бэйэтин дьылҕатын улуу Ленин сирдьиттээх Коммунистическай партияҕа итэҕэйдэ. Маннык норуоту хаһан даҕаны ким даҕаны кыайыан сатаммат. Ол эрээри үлэһит норуот былааһа туругуруута күүс-уох, өй-санаа муҥутуурдук түмүллүүтүнэн, элбэх эрэйинэн, үгүс сиэртибэнэн ситиһиллэрин өйдүөххэ наада. Билигин биһиги республикабытыгар үрүҥ генерал Пепеляев сэриилэрэ тоҕо ааҥнаан иһэллэр. Ол бандьыыттары утары бука бары хахай хааннанан турунарбыт, бары кыахпытын бүтүннүүтүн түмэрбит эрэйиллэр. Доҕотторбут өлүүлэрэ бүгүн биһиэхэ ити туһунан өссө биирдэ этэр. Сэргэх, дьэбир, хорсун буолуоҕуҥ! Бары күүһү – үрүҥ генерал Пепеляев армиятын үнтүрүтүүгэ!..
Оркестр эмиэ кутурҕаннаах мелодияны сыналытта.
Томмот хараҕын сиик туман бүрүйдэ: иннигэр баар барытын сурааһыннара тэнийэн, сүтэн бардылар. Ону доҕотторугар көрдөрүмээри, кыбыстан, кини бэргэһэтин көннөрүммүтэ буолла…
Валерий Аргыылап колонналар кэтэхтэригэр үөмэх дьон быыһыгар турда. Оһо сороломмут уһун курумуулаах, хара суппуун сонноох, түүкэрийбит быыһык бэргэһэлээх, эргэ саалынан сирэйин тууна бааммыт. Таҥаһыттан көрөн, ким даҕаны бу учительскай семинарияны бүтэрбит, мааны баай ыччат сылдьар диэ суох. Тулатыгар симсиһэр дьонтон тугунан да уратыламмат.
Хоруоптары ииҥҥэ түһэрэр сүпсүлгэн саҕаланна. Бэтэрээҥҥи хоруобу көтөҕөөрү иҥнэри соҕус туппуттарыгар Валерий “дьик” гына түстэ: саха уола моонньугар эриммит кыһыл саал былаата хоруоптан быкта. “Кини… Кинилэр эбит”, – диэн санаат, сымыһаҕын быһа ытырда. Суолга кутулла түспүттэригэр ити кыһылы туһаайан баран тардыбыта… Валерий, кимиэхэ да көстүбэтэрбин диэбиттии, атаҕын тумсун көрөн ньыкыллан турда. Сымыйанан уоһун хамнатан “Көмүү маршын” ылласпыта буолла. Эмискэ күргүөмнээх саа тыаһа дьыбардаах салгыҥҥа ньиргийдэ. Валерий соһуйан хаптас гыммытын бэйэтэ да билбэккэ хаалла. Кини, аттыгар турааччылары тоҕо силэйэн, дьон кэтэҕэр түстэ.
Көмүү бүттэ. Ханнык эрэ эрчимнээх ырыа ньиргийдэ. Байыаннай чаастар тэҥҥэ хардыылаан кычырҕатан аастылар. Педагогическай техникум колоннатыгар Валерий балтын Кыычаны көрдө. Кини колонналары кэннилэриттэн батыста. Куорат киинигэр тиийэн колонналар тарҕастылар. Кыыча знамяны туппут куобах бэргэһэлээх уоллуун сэргэстэһэн Полевой уулусса диэки аа-дьуо хаамса турдулар. Балтыбын ситэн соҕотохтуу көрсүөм диэн чугаһаан кэлбит Валерий тохтуу түстэ. “Бэрт иллээхтик сэһэргэһэллэр быһыылаах. Ити уол чахчы комсомолец буолуо. Дэлэҕэ знамяны туппатаҕа чахчы, – кини уоллаах кыыһы өһүөннээхтик кэннилэриттэн одуулаһан хаалла. – Кэбис-кэбис… Аргыылап оҕонньор, истэн абыран: комсомол күтүөттэнииһиккин!..”
Валерий алҕаһаабыта: Томмоттоох Кыыча иллээхтик сэһэргэһиэхтээҕэр биир да тылынан бырахсыбакка истилэр. Бу түгэҥҥэ ханнык да тыл дьүөрэтэ суох буолуох айылаах.
Халлаан боруоран, уулуссаны сэлэлиир мас дьиэлэр улаатан багдаһан бардылар. Оһохтор турбаларыттан хойуу буруолар хордоҕой сир бэһинии хоростулар. Түннүктэр утуу-субуу кылахачыстылар.
Кыыча, бэйэтэ бэйэтигэр этэрдии, аргыый ботугураата:
– Ийэлээхтэрэ буолуо… Ийэлэрэ эрэйдээхтэр…
Томмот саҥарбата. Арай техникумугар чугаһаан иһэн тыл ыһыгынна:
– Ити бандьыыты мин хабарҕатын хайа тутуом этэ!..
Олбуор ааныгар тохтоотулар.
– Бу түүн биһиги патрульга барабыт. Эн дьиэлиигин дуо?
Кыыча тугу да хардарбата.
Томмот, олбуор иһигэр киирээт, төннөн таҕыста. Ханна барарын булбатахтыы өссө да хамнаабакка турар кыыска ыкса чугаһаата.
– Кыыча, били… тугу… хайыыгыный?
Кыыс уолу бастаан сүүһүн аннынан көрөн кэбистэ, онтон төбөтүн күөрэччи бырахта.
– Сөп, Томмот! Суруй!
– Маладьыас, Кыыча!
Уол, илиитинэн далбаатаат, олбуор иһигэр сүр сылбырҕатык дьылыс гынна.
5
Валерий Аргыылап түһээн түгэҕэ хараара дьуоҕарар дириҥ да дириҥ ииҥҥэ түһэн иһэн уһугунна. Арааһа, хаһыытаата быһыылаах. Сүрэҕэ тэтиҥ сэбирдэҕинии сэлибирээбит. Көлөһүн тахсыбыт. Сынньана түһээри сыппыта баара утуйан хаалбыт. Утуйан да аанньа утуйбат буолла: биир кэм ынырык түүлү түһүүр. Наар өлөр-тиллэр быһылааныгар сылдьар буолар. Күнүскүтүн курдук.
Киэһэрбит. Валерий туран, остуолу харбыалаан испиискэ булан, кыраһыын лаампаны уматта. Хоһун ааныгар чугаһаан иһиллээтэ. Дьиэ иһэ иччитэххэ дылы: им-ньим. Ити гынан баран баччаҕа дьиэлээхтэр бары баар буолааччылар. Бу олорор үгэстэрэ эбитэ дуу биитэр кини баарын сөбүлээбэттэрин биллэрэр дьүһүннэрэ эбитэ дуу – Валерий кэлбитэ син ыраатта эрээри, ону чопчутун билигин даҕаны билэ илик. Чэ хайа да үөдэн буоллуннар. Кинилэр сөбүлүүллэригэр-сөбүлээбэттэригэр кыһаллан бэрт. Мэһэйдээбэтиннэр эрэ…
Бу Валерий аҕатын эмиэ ыкса үөлээннээҕэ, куоракка хас да олбуордаах, Көстүүнэйгэ лааппылаах Бөрө атыыһыт дьиэтэ. Бөрө диэн, биллэн турар, бэйэтигэр этиллибэт, бэркэ өһүргэнэр сахалыы аата. Мааны аата Испирдиэҥкэ Матаахап.
Испирдиэҥкэ олбуордарын, лааппытын сэбиэскэйдэргэ былдьатан, үлэһитэ-хамначчыта мэлийэн, бу аппа уҥуордааҕы саамай мара дьиэтигэр көһөн олорор. Валерий урут кинини байан-тайан, атыыһыттаан эргитэн-урбатан күннээн сырыттаҕына дьулайа көрөрө. Аннынан саныыр, сэниир дьонноругар кини оччотооҕуга кырдьык да торҕон бөрө быһыылааҕа. Эчи бу саҥата улаханын, көрөрө-истэрэ кытаанаҕын, дьарыйара суостааҕын! Ол бэйэтэ билигин барҕа баайыттан ытыһын соттон, эстэн-быстан, кимтэн эмэ сырбатыллыам, тэбиллиэм диэн дьиксинэн кыпсыччы туттан куймукучуйа сылдьар күрдьүк ытыгар кубулуйбут. Көрсүбүт киһитин барытын ньыла көтөр, биир кэм мичээрдээбитэ буолан ырдьайар идэлэммит. Ити эрээри кини иһигэр өс-саас бөҕө саамай өһөхтөөҕүн сөҥөрдөн сылдьарын, кэмэ кэллэҕинэ мичээрдээн аллайбыт айаҕар аһыҥастаах аһыытын ардьас гыннара түһүөҕүн Валерий бэркэ билэр.
Хаптаһын быыстаах сэргэ хоско орон кыычырҕаата.
– Испирдиэн, кэлбиккин дуу? Киирэ түс эрэ, – Валерий истиэнэни тоҥсуйда.
Киһи ынчыктыыр, ыҥыранар саҥата иһилиннэ. Өтөр буолан баран лэппэччи кыргыллыбыт кыырыктыйбыт баттахтаах, быллаҕар эттээх сирэйигэр муннун аннынан уонна сэҥийэтигэр абына-табына бытыктаах, орто уҥуохтаах эрээри кыччыы сатаабыттыы нүксүччү туттубут эт лахса кырдьа барбыт киһи киирдэ. Остуол аттыттан олоппоһу ылан, халааҥка оһоххо өйөнөн, табаҕа былыр үйэҕэ бүтэн нэһиилэ буруолуур алтан бүүрүктээх удьурҕай хамсатын оборон суубурҕата олордо.
Матаахап дьэбидийбит сирэйин көрөн баран, Валерий сонньуйбутун кыайан туттуммата: бу уулуссаҕа таҕыстаҕына мичээрдээн мылаарыйар Испирдиэҥкэттэн адьас атын, хаҕыс, хабыр, дьэбир Испирдиэҥкэ олорор. Испирдиэҥкэ да буолбатах, аччыктаабыт, торҕон Бөрө илэ бэйэтэ. Дьэ сатабыллаах күтүр! Сарсыарда сонун кытта бииргэ адьас атын элэккэй дьүһүнү кэтэн тахсар. Киэһэ үлэтиттэн кэлэригэр онтукатын сонун кытта дьиэтин ааныгар устан кэбиһэр.
– Туохтан ырбыыҥ атта бу? – Испирдиэҥкэ, сөбүлээбэтэхтии, сүүһүн аннынан көрдө.
– Ээ, суох, көннөрү… Хайа, тугу биллиҥ-көрдүҥ?
– Киһи үөрүөҕүн тугу да көрбөтүм… Оскуола уу баһааччытын хараҕын дала диэхтээн биллэр ини…
Оҕонньор тугу эмэни билбитин да иһин мэлдьи кэриэлийээччи. Куруутун Ревком дьаһалынан, кытаанах сорудах быһыытынан оскуола уу баһааччыта буоларынан хаххаланааччы. Кэриэлийдэр да, кэлин кэпсээнэ син дэлэйээччи. Ол иһин Валерий, тиэтэтэ барбакка, эмиэ хамсатыгар табах уурунан тарта.
Ити эрээри бу сырыыга оҕонньор Валерийы кытта тоҥуй соҕустук тутунна, сэһэргэһэригэр айаҕа соччо аһыллыбата. Ол кини майгытыттан, үөрэммит үгэһиттэн эрэ тутулуктаах буолбатах этэ. Испирдиэҥкэ ааспыт биэс-түөрт сыл устатыгар урукку олоҕо эргийэрин көһүтэ сатаата да, тоҕо эрэ кэлэн быстыбата. Кини курдук баай-тойот, үптээх-астаах аймах күнэ сотору-сотору быгыах курдук гынан иһэн төттөрү түһэн хаалар. Ол оннугар күн бэҕэһээҥҥэ диэри баккыта суох сылдьыбыт батараактар, быстыбыттар-ойдубуттар күннэрэ күөрэйдэр күөрэйэн иһэр. Испирдиэҥкэ билигин ити сорох акаары тойооскуларга уһуну-киэҥи өйдөөбөт, элэс-мэлэс туттубут ааргы кэриэтэ көһүннэр даҕаны, дьиҥэ кинилэри үгүстэрин уон төгүл бүктүүр саһыл мэйии. Айа кылын көрөн үктүүр барахсан. Оннук буолан даҕаны бу дьалхааннаах күннэри-дьыллары этэҥҥэ туораатаҕа, баччааҥҥа диэри тыыннаах кэллэҕэ дии. Кини үгүс атастара-доҕотторо чыкаалар обургулар тимир илиилэриттэн Дьокуускай таһынааҕы бэс алардар буордарын кытта буор буолбуттара ыраатта. Бэрт сылбырҕалара, сатабыллаахтара эрэ мүччү туттаран илин күрээбиттэрэ. Испирдиэҥкэ иннэ-кэннэ чахчылаахтык көстүбэт, тугунан туолуйан тахсара биллибэт түөрэккэй суолга киирэн биэрэр санаата суоҕа. Онон ол-бу саарбах саагыбардарга эҥиҥҥэ кыттыбатаҕа. Ити да гыннар кыайыы-хотуу быйаҥын үллэстиһэр кэм кэллэр, кини, таҥара көмөтүнэн, өлүүтүттэн син матыа суох этэ. Хата аһара харамматаҕына баһыыба. Дьэ ол иһин кини бу хааннаах хапсыһыы кэмигэр ойоҕоско туран хаалар санаалааҕа. Ону баара…