Можа, Міхась меў на ўвазе, што іх нельга назваць людзьмі?
Дарэмна. Гэта вяршкі нашага грамадства. Найлепшыя з лепшых. Садовыя таварыствы каля Дабрацічаў называюцца Ветеран, Защитник Отечества і Радуга. Мая баба, апошні магіканін старых Дабрацічаў, заўсёды размаўляе з дачнікамі – небяспечнымі прыдуркамі, якія кіруюць светам – вельмі пачціва, асаблівым голасам. Бабе дзевяноста сем, і калі які чарговы маёр ці падпалкоўнік у адстаўцы ў палінялых, выцягнутых на дупе і каленях сініх штанах падыходзіць пад наш плот, яна кожны раз прапануе яму напіцца і выносіць конаўку, заўсёды запэцканую курыным гаўном.
Баба наша ўбогая духам. З тых, для каго будзе валадарства нябеснае. Калі б яна не пераадолела спакусу гадоў дваццаць таму і скончыла б жыццё самагубствам, як была хацела, то, безумоўна, гэтага валадарства яна б не пабачыла, а так – няма праблемаў. Пабачыць.
У эпоху дачаў у Дабрацічах з’явіліся платы і агароджы вакол хатаў. Раней іх не трэ было. Калі што, хапала проста галінкі на клямцы – знака таго, што дома нікога няма, і гаспадары просяць у хату без іх не заходзіць. Цяпер жа тут абносяць загарадкай ды зачыняюць на замок усё, што лягчэй за тону і не распалена да белага. Раней сцерагліся толькі цыганоў, а цяпер – кожны кожнага.
Але час вярнуцца ў той чэрвеньскі вечар, калі ўзброены хлопец адчыніў нашую брамку і зайшоў у двор.
Вэлкам у нашу паліфанію
Сусвет трымаецца на маёй бабулі. Гэта яна сядзіць цяпер супраць мяне за чорным ад часу сталом; на стол, на картоплю ў патэльні, у кубкі з квасам час ад часу злятаюць з высокага бар’яка сухія хваінкі, па-нашаму – шыпата. Мы вячэраем разам, як вячэралі не раз на працягу апошніх пяцідзесяці год. Калі-нікалі разам з намі вячэралі і іншыя людзі: мама, тата, Улянця, мая дачушка, дзеці Улянці… Але цяпер Улянця ў Нарвегіі, нешта там даводзіць вучоным нашчадкам вікінгаў наконт вандровак іх няўрымслівых продкаў, яе дзеці, Ліна ды Казік, у Менску, і мы зноў сядзім удзвюх.
Прачухаў у горад сямігадзінны цягнік, забраў дачнікаў, у Дабрацічах сціхлі і вецер, і галасы. Толькі свае, насельнікі пяці хат, крыюцца цяпер пад векавымі дубамі, вячэраюць ці парадкуюць птушак ды жывёл.
Тым больш дзіўна было бачыць у гэты ціхі дабрацінскі час хлопца з кабурой на баку, які, нязмушана паглядаючы вакол, крочыў па тым, што можна было б назваць дабрацінскай вуліцай (старыя каляіны ў пяску, трохі зарослыя аўсяніцай), а каля нашага дома павярнуў да брамкі.
Што яму тут трэба? Адкуль ён?
Малады, чарнявы, твар адкрыты. І з кабурой на баку. Не бандыт, відаць адразу – хіба што я нічога не разумею ў людзях. Тады хто?
Гэта зараз жа высветлілася.
– Здравствуйте. Я ваш участковый, Рудковский Андрей Ильич. Можно к вам?
Бабуля паглядзела на яго з цікавасцю:
– А чого тобі, хлопчэ, трэба? – спыталася яна, калі той падышоў бліжэй.
– Можно у вас воды вывернуть попить? Жарко, страх.
Бабуля матнула галавой у мой бок, і я падала хлопцу чысты кубак. «Вывернуўшы», як сам трапна выразіўся, вядро вады, ён з асалодай напіўся, спаласнуў кубак.
– Тут у вас неподалёку на шоссе найдено тело мужчины. Вы чтонибудь об этом знаете? – спытаўся ён, гледзячы на мяне.
– Ніц не чулы, – адказала бабуля. – А шо то за він?
Бабуля патрабавальна разглядала хлопца праз свае тоўстыя акуляры. Той непрыкметна ўздыхнуў і пачаў расказваць.
Але стоп. На якой мове мне перадаваць тое, што тут у нас адбылося? Вырашыць гэта зусім не проста. Дабрацінцы гавораць па-ўкраінску – але іх мала; па-беларуску гаворыць дырэктар ТАА «Агравіталіка+» Віталь Іванавіч Чарота, пераселены сюды пасля Чарнобыля зпад Чачэрска – калі-нікалі на беларускай лапочаце і вы, мае чытачы; а пануе тут расейская мова. Чарота, або ўчастковы міліцыянер, або доктарка, або абласная газета, або баптысцкі прэсвітар могуць часам утачыць які-небудзь смачны ўкраінізм; малады поп і ягоная пападдзя – ніколі.
Паўкраінску гаворыць і зямля, але гэта вельмі і вельмі рэдка.
Вецер шуміць па-за межамі якіх бы то ні было моваў.
Так што вэлкам у нашу паліфанію.
Дык вось што расказаў малады ўчастковы.
Наша дабрацінскае агенцтва навінаў і галоўны ньюсмэйкер Лёніха – або тётя Маша, як называў яе участковы – адзначылася і на гэты раз. Учора, адвозячы на дачы малако, яна заўважыла на адхоне ля шашы такога Сівага – тыповага п’янтоса з дачнікаў, знаёмага многім. Ён ляжаў у трохі ненатуральнай нават для яго позе. Падышоўшы бліжэй і пабачыўшы, што ён мёртвы, Лёніха адразу вярнулася дамоў і па тэлефоне выклікала міліцыю, якая ў хуткім часе прыехала і высветліла, што памянёны Сівы быў пасланы ў магазін у Прылукі трыумвіратам такіх самых тыповых фігур, з якімі ён спажываў на сваёй дачы алкаголь, з прычыны заканчэння апошняга. Падобна было, што яго збіла машына. Усё гэта было запратакалявана яшчэ ўчора, а сённяшні візіт міліцыі ў Дабрацічы датычыўся таго факта, што ўдава Сівага заявіла аб прапажы ровара, на якім, нібыта, Сівы выправіўся ў апошнюю ў жыцці паездку – а ровара таго, калі прыехала міліцыя, каля яго не выявілася.
– Нет, ничего нам об этом не известно, Лёниха вчера к нам не приходила, – пацвердзіла я.
– Что ж, спасибо за воду. Вкусная. Пойду я, может, тётя Маша уже вернулась.
Хлопец нетаропка пайшоў, і неўзабаве ад Лёнішынай хаты, якая стаіць за асінавым гайком, данёсся лямант – Лёніха глухая на старасці год, бы даўбешка, таму ўчастковаму прыйшлося добратакі напружваць голас, каб дакрычацца.
– А хто? А што? – дапытваўся ўчастковы.
– Верыш, нікога не было! Верыш, не бачыла! Не, нікога там паблізу не было! Не бачыла ровара! – час ад часу даносіў да нас вецер адказы цёткі Мані.
Строга кажучы, гэты эпізод з участковым не меў да таго, што адбылося потым, непасрэднага дачынення. Ён не быў тым каменьчыкам, які зрушыў лавіну. Каменьчык гэты рэпнуўся недзе ў іншым месцы і ў іншы час. Але ён быў першай незвычайнасцю, першай неспадзяванкай, першай рысачкай у шэрагу дзіўнасцяў. Пасля яе неспадзяванкі пасыпаліся, пасыпаліся і вельмі хутка ператварыліся ў лавіну.
Каханне і ўдача Геніка Уругвайца
Магчыма, гэты самы каменьчык зрушыў Генік Гадун Уругваец. Генік Гадун Уругваец, сухі і прыгожы, аматар партвейну і поткі, на што часцяком ў полі скардзіцца бабам яго жонка Каця. Цесля, пчаляр і майстра, статны і здатны, у старых нагавіцах і зазвычай босы, ён настолькі шчыльна знітаваны з зямлёй, што, цалкам магчыма, менавіта ён зрушыў лавіну… Калі так, то адбылося гэта наступным ранкам.
Трава на падвор’і зжухла, сонца смаліць штодзень мацней, і нават сосны шумяць у абсалютна высахлым паветры інакш, чым звычайна. Хаця ўвогуле гэтыя высачэзныя дрэвы маюць такі выгляд, быццам ненажэрная спякота іх не датычыцца. Канечне, з такімі каранямі – ледзьве не да магмы – можна не звяртаць увагі на спёку! Тут, пад намі, уся зямля прасякнута спляценнямі магутных каранёў. Падземны жывы свет. Нябачная частка агульнага божага цуду.
Бабуля папусціла кіём па курыцы. Кій – яе неад’емная частка. Сімвал і стымул у першапачатковым значэнні гэтых словаў. Кіем па курыцы, паленам па кату, калком па карове – яе манера. Што праўда, яна ніколі не трапляе. Курыца, узмахнуўшы для прыліку крыламі, адскочыла ад ганка, куды была кіравалася.
– Коб тэбэ дэ! – крычыць баба; бабін звычайны праклён, значэння якога я не ведаю.
Я падаю бабе кій. Яна ўмываецца каля дабітага рукамыйніка. Акуляры паклала на палічку, кій прыпёрла да бар’яка. Худая, паменшала ростам, амаль сляпая, з рукамі, якія не адмываюцца ад закарэлай у дробных трэшчынках зямлі. Твар яе, раней моцны і грубы, ссох. Унукі, якія наязджаюць да дабрацінцаў летам, клічуць яе ведзьмай. Няпэўнымі рухамі яна палівае ваду на вочы, а рукі брудныя, не адмываюцца.
Успамін: я ляжу на ложку, мяне курчыць і вывяртае. Дзіцячая інфекцыя. Хвароба брудных рук (зямлі, якая набілася ў дробныя трэшчынкі скуры). Бабуля лаецца ўвесь час, пакуль не прыязджаюць з горада бацькі: мая хвароба замінае ёй ісці на поле. Дастаецца ўсім: маме, яе неразумнай і нявартай дачцэ, якая папёрлася ў горад і кінула на яе, бабулю, гэтых агімолкаў,[5] нам з Улянкай як цэламу, што перашкаджае ёй, Макрыні, жыць, і кожнай з нас у прыватнасці як такой. Дупы ім падціраеш, а яны табе на старасці вады не пададуць, – прарочыць яна. Адзінае, што яна робіць для мяне – падсоўвае тазік, калі мяне рве, і з праклёнамі яго выносіць. Як толькі ў хаце з’яўляюцца бацькі, яна адразу пакідае нас і бяжыць у поле. Яна не прызнае ні таблетак, ні дактароў. Яна выгадавала мяне, дзяўчынку з бруднымі рукамі, а я сваю дзяўчынку сваімі чыстымі рукамі – не змагла.
– Баба, а дзе наш кошык на паданкі?[6] – пытаюся я.
Выдатна ведаю, дзе стаіць той кошык. Калі мне будзе дзевяноста сем, мая ўнучка не будзе пытацца пра штонебудзь толькі дзеля таго, каб пачуць мой голас. І кожны дзень, гатуючы ежу, не будзе даваць каштаваць стравы на соль. Бо ў мяне не будзе унучкі.
Бабуля з трыумфам – што б тут рабілася без мяне?! – вынесла кошык.
– Схадзіць мне ў садок? – пытаюся я, зноў наперад ведаючы адказ.
– Не трэба, я сама. Лепш за лісічкамі прабяжыся, супу на вячэру наварыш.
Баба шукае сабе работу. Збіраць яблыкі, палоць грады… Я потым саджаю назад вырваныя разам з пласкухой цыбулінкі, моркву, крыжанкі.
– Там на, там на горі, там женці жнуть? – чуецца раптам зза плота з пытальнай інтанацыяй.
Дзядзька Генік Уругваец, не ўтрымаўшыся на нагах, ухапіўся за плот, трохі пакачаўся, потым махнуў рукой, скарыўся, лёг і расцягнуўся на зямлі, схітрыўшыся яшчэ акуратна падлажыць пад галаву кепку.
– Мені, мені з жінкой. Не возиться? – працягваў ён дапытвацца ў неба, пакуль мы з бабуляй ішлі да яго.
У яго выдатны, аксамітны голас, худы твар, карычневыя рукі.
– Геніку, уставай! – бабуля пхнула яго сваім кіем. – Шчэ і сонца не зышло, а ты ўжэ набраўся!
– Як сонечко зійде, кохання відийде! – парыраваў Генік.
Мянушка да Геніка перайшла ад дзеда, які на досвітку найноўшай гісторыі ездзіў па шчасце ў Уругвай. Цяпер усе яго нашчадкі Уругвайцы. У дзяцінстве я нават думала, што гэта іх сапраўднае прозвішча, і толькі потым даведалася, што і яны, як і ўсе ў Дабрацічах, Гадуны.
Так, у нас ва ўсіх тут адзін корань – з адным прозвішчам, адно да аднаго падобныя, грубыя целам, з шышкатымі галовамі і высечанымі сякерай з дрэва тварамі: таўставатае пераноссе, пукаты лоб, шырокія сківіцы і няроўныя зубы. Але ніхто не скажа на дабрацінцаў, што непрыгожыя – жыццёвая сіла дае нам нешта большае, чымся банальную саладжавую прыгажосць.
Але цяпер жыццёвая сіла Геніка Гадуна Уругвайца цалкам сышла ў зямлю пад уздзеяннем алкаголю. І ён быў здольны толькі на мастацкую дэкламацыю.
– Ой, ліпш би я була кохання не знала! – засведчыў ён, павярнуўся на бок і заплюшчыў вочы.
Мы пераглянуліся з бабуляй.
– Трэба Кацьцы наказаць, хай забярэ, – прапанавала я.
– Не дапрэ, ён цяжкі. Вынесі кажух, каб не ляжаў на зямлі, – распарадзілася баба.
Але кажуха выносіць не прыйшлося – Міхась Яраш, якога ў Дабрацічах больш зналі як Мішыка Ярошышына, з граблямі на плячах і ў майцы з надпісам «Ірмошынай – нізачот» вяртаўся з сенакосу і збочыў да нас.
– Я яго давяду, – сказаў ён, зразумеўшы абставіны. – Граблі тут у вас пакіну. Я, тым больш, і збіраўся да вас зайсці – хацеў спытацца, – звярнуўся ён да мяне, – як у Word’зе зрабіць праверку ўкраінскай артаграфіі?
Мішык жыве тут паблізу. Хутка, пэўна, пад яго хату будуць прыязджаць экскурсіі цэлымі аўтобусамі. А пакуль што яго амаль штодня наведваюць адзіночныя экскурсанты – барадатыя задуменныя тыпусы, якіх яго практычная бабуля, Ярашыха, выкарыстоўвае для нарыхтоўкі сена і іншых пільных гаспадарчых прац. Але сёння ён вяртаўся з сенакосу адзін.
– Элементарна. Заходзь потым, пакажу.
Мішык бесцырымонна падхапіў дзядзьку Геніка пад пахі, паставіў на ногі, страсянуў і прапанаваў:
– Ходзьма, дзядзька. Цётка Каця чакае. Чарачку табе наліе.
Генік іранічна ўзняў брыво, але даўся давесці сябе дадому.
– Праўда, цётка Каця замест чарачкі дубца дала, – пасмейваўся Міхась, калі вярнуўся. – Гэта яго ў венеролагаў так начаставалі, ён ім лёх перакрыў. Так што цётка замкнула Геніка ў хаце і пабегла высвятляць адносіны… Дык што там з праверкай артаграфіі?
Мы прайшлі ў мой пакой, дзе на вялікім непісьмовым стале стаяў кампутар і ляжала гурба тэчак і папер – меркавалася, што я тут буду працаваць, але спадзяванні, як выявілася, былі марнымі – мне не было калі носа абцерці, не тое што працаваць на кампутары…
Я ўключыла ноўтбук і паказала Мішыку патрэбную яму аперацыю.
Затрызвоніў тэлефон, і я пабегла на кухню. Уляна званіла з Нарвегіі, і мы вельмі коратка пагаварылі.
– Што там у вас чуваць? – спыталася яна. – Ды заплаці ты нарэшце за мабільны – нашто ён табе наогул, калі заўсёды заблакаваны? Як баба?
– Усё добра! Не хвалюйся, разбірайся там з вікінгамі!
– Я папазаўтра прыеду, ужо купіла білет. Сустракаць не трэба. Што прывезці?
– Дажджу, бо ў нас тут Сахара!
Мішык у чаканні мяне бязмэтна перагортваў опцыі Word’а.
– Улянка прыязджае? – спытаўся ён.
Улянка – археолаг, і ў Нарвегіі ўдзельнічае ў нейкай канферэнцыі. Здаецца, тэма яе даклада – «Археалагічныя пацверджанні прысутнасці вікінгаў на тэрыторыі Полацкага княства ў ХIII стагоддзі». А можа, і не такая. Можа, я нешта наблытала. Я не моцная ў навуцы, хаця таксама гісторык па адукацыі.
– Ага, праз тры дні.
І тут я стала сведкам, як паэты твораць, забываючы пра ўсё і адыходзячы некуды ў свой свет: у Міхася раптам сталі вельмі далёкімі вочы, і ён зноў запытаўся пра артаграфію, пра якую я яму ўсё расталкавала вось толькі што. Мне вельмі спадабалася назіраць, як спее ў паэце чарговы верш. А можа, ён мае нейкія пачуцці да Улі? Вось як на яго уздзейнічала паведамленне пра яе прыезд! Цярпліва паказала ўсё зноў.
У сенцах загрукала бабуля: прынесла з садка паданкі, Міхась прачнуўся ад сваёй задуменнасці і пайшоў дадому. Потым вярнуўся па забытыя граблі.
А дзень гарэў і ярыўся. Па пяску стала немагчыма хадзіць босай. Абвяла лістота на бэзе. Чысцячы ў халадку лісічкі, я ляніва (а пры такой спякоце немагчыма інакш) думала пра прыезд Улі, пра тое, што яна ўзрадуецца, пабачыўшы бабу дзейнай і моцнай. Узрадуецца, пабачыўшы мяне. Яна, я ведала, зірне на мяне хутка, пытальна, скоса, і прасвеціць наскрозь. Яна адзіная ведае, якія насамрэч адносіны ў нас з Антосем. Яна лепшая за мяне. Яна – маё адлюстраванне, але лепшае, чыстае і некульгавае. Калі яна нараджала, мне балела. Калі я сядзела ў турме, яна ссохла. Ручай яе жыцця бруіцца побач з маім, але воды не мяшаюцца.
Я выскачыла замуж яшчэ студэнткай (Бог ты мой, калі ж прамінула жыццё!?). Муж заняўся бізнэсам, у нас з’явілася кватэра ў Менску, зачараванае кола на кухні і ў гасцёўні круціла мяне, пакуль я не пачула дыягназ: «У вас никогда не будет детей». Сямнаццаць год таму.
«У вашых апавяданнях спрэс крайнасці, – сказаў мне нядаўна Дынько. – Француз прыязджае вывучаць нашых дачнікаў, і яго забіваюць на сметніку! Ці праўдападобна гэта?» Ці праўдападобна, калі саладжавыя пахі смажанага, і прахалодны пах бялізны ў шафе, і свет таршэра вечарам, і нашмараваныя лісты манстэры – усё раптам, у імгненне губляе сэнс ад гэтых шасці словаў: смоква бясплодная, зярняты на камені – і твар Антона, апушчаны долу разгублены твар.
А потым – цуд, і нараджэнне маёй дзяўчынкі.
А потым – смерць.
Доктарка, якая ўпершыню паставіла маёй дачушцы гэты дыягназ – рак, працавала ў 2-й бальніцы. Не помню, як я выйшла адтуль. Недзе на Старажоўскай мне стала немагчыма дыхаць, я прывалілася да зярністае сцяны старога будынка, мяне званітавала, перад вачыма сцямнела, і я скурчылася на каналізацыйнай рашотцы ля гастранома. Снег не быў халодным, а прыйшла я ў змыслы ад таго, што нада мной заліваўся брэхам сабачка (дакладней, залівалася брэхам, бо гэта была яна), а жанчына трапала мяне за плячук:
– Што з вамі? Што з вамі?
Гэта была Марыя Вайцяшонак[7] са сваёй Мурзай. Праз два гады яна зноў вырвала мяне з бяспамяцтва, калі дапамагла ўладкавацца ў Навінкі, прайсці курс лячэння залежнасці ад наркотыкаў.
Калі мы браліся з Антосем, абое ў найбольш магчымай для нас ступені адчувалі тое, што называюць каханнем: душы нашыя былі максімальна ўзаемаадкрытыя, і нас страшэнна цягнула адно да аднаго. Потым вострая стадыя кахання перайшла ў такое шчыльнае сяброўства, што яно здавалася непарушным. Але парушылася. Жонка-наркаманка – гэта цяжка вытрымаць, нават калі хочаш. А ён жа і не вельмі хацеў.