Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры - Бахаревич Ольгерд Иванович

Альгерд Бахарэвіч

Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры

À Julie

* * *

Жанр гэтай кнігі, назву якой даў радок Пімена Панчанкі, насамрэч вызначыць даволі складана. “Бэзавы і чорны” – вялікае эсэ пра вобраз Парыжу ў беларускай літаратуры, ад ХІХ стагодзьдзя да нашых дзён. Пры ахвоце яго можна ўспрымаць таксама як гід (а хутчэй, антыгід) па Парыжы для тых, каму цікава зьвязаць прыгожае пісьменства з канкрэтнымі месцамі францускай сталіцы. Часам аповед нагадвае раман, часам – падарожны дзёньнік. Адзін з разьдзелаў кнігі – гэта паўнавартаснае апавяданьне пад назвай “Магіла Нестара Махно”. У гэтай эстэцкай кнізе багата асабістага, балючага, суб’ектыўнага – усяго таго, чым жывіцца літаратура ва ўсе часы, а таксама шмат арыгінальных цытатаў. Сярод аўтараў, творы якіх згаданыя ў “Бэзавым і чорным”: Дунін-Марцінкевіч і Акудовіч, Шамякін і Янка Маўр, Адам Глобус і Кастусь Акула, Хадановіч і Быкаў, Вальжына Морт і Куляшоў… А таксама такія беларускія пісьменьнікі, як Джойс, Кафка, Набокаў і Гайнэ.

* * *

1. Шпага. Менск. Імпэрыя

На Раство 1979 году савецкае тэлебачаньне зрабіла народу шыкоўны падарунак – трохсэрыйны фільм “Д’Артаньян і тры мушкетэры”, зьняты знакамітай Адэскай кінастудыяй. Тэлевізія ведала, штó пакласьці пад ялінку лянівым бязбожным падлеткам і іхным працавітым бацькам. Кіно зрабілася культавым – гэткім і застаецца для ўсіх добрых людзей, якія жылі ў імпэрыі зла.

Пакласьці пад ялінку?.. Так, ялінкі ўжо стаялі ў сваіх цесных ганаровых кутах, побач з тэлевізарам і сэрвантам, які таксама ўвесь час нешта паказваў. Маму, тату, наша няхітрае жыцьцё, нашу фамільную парцаляну – і тую самую ялінку. Так, ялінкі даўно стаялі ва ўсіх кватэрах, і на кожнай падрыгвалі і паблісквалі цацкі, як падвескі Ганны Аўстрыйскай. Але што да самога Раства, тут трэба быць асьцярожным. Ні пра якае Раство, а пагатоў заходняе, буржуазна-каталіцкае, у нас тады нават ня згадвалі. У сюжэце і пэрсанажах неверагоднай Каляднай гісторыі пра Збаўцу я разьбяруся толькі гадоў празь дзесяць, а да гэтага буду проста абыякава прапускаць у кніжках словы “Раство”, “Хрыстос”, “пакутнік”, “цуд”. Яны будуць падавацца адзнакамі загранічнага кніжнага стылю: хрэн ведае, да чаго яны і што значаць, але гучыць прыгожа. Галоўнае, каб не заміналі інтрызе.

Ялінкі стаялі і чакалі Новага году. А з экрана прывабна бомкала Адэская кінастудыя, надзімаючы ў душы нейкія дзіўныя ветразі, папярэджваючы, што зараз пачнецца фільм, і калі ты прапусьціш цітры, будзеш сам вінаваты. Напэўна, я быў занадта малы, каб пабачыць прэм’еру – але фільм паўтаралі кожны год, і кожны Новы год мала чым адрозьніваўся ад папярэдняга. Усе ялінкі на адзін твар, як гвардзейцы кардынала. Думаю, упершыню я па-сапраўднаму паглядзеў таго “Д’Артаньяна” ў 1981-м. І адразу пайшоў майстраваць сабе шпагу.

Шпагі былі даўгія, з алюмінію, сьветла-шэрага і гнуткага. Дзе яго бралі, ня памятаю, але шпага была ў кожнага хлопчыка – калі, вядома, ён сапраўдны мужчына і мушкетэр. Дзяржальны, або, па-простаму, ручкі ў шпагаў былі вітыя, мудрагеліста закручаныя, важкія, дужа прыемна было выхопліваць такую шпагу і трымаць у руцэ. У тыя гады ўсе раптам пачалі размаўляць на францускі манер і зьвяртацца адзін да аднаго на “вы”: “Зашчышчайцесь, мэсье” – і выпад, і ўкол у бок, і выцеклыя вочы: па адным-два на кожны раён. Культавы фільм патрабаваў ахвярапрынашэньняў. “Я вызываю вас на дуэль!” – і алюміневы клінок утыкаецца ў паветра, і так хочацца пабачыць чужую кроў, што зусім ня думаеш пра сваю. Паўсюдна зьвінелі алюміневыя дуэлі, забароненыя, але таму яшчэ больш няўрымсьлівыя. Абмяркоўвалі д’Артаньяна – і досыць крытычна: “Ён жа амаль не фэхтуе, ён усіх нагамі і кулакамі мочыць!” Затое перамагае – і гэта быў жалезны аргумэнт нашых алюміневых двубояў. Адмовіцца ад дуэлі азначала прызнаць сябе пераможаным. Страх быў толькі адзін: за сваю зробленую з такой любоўю шпагу. Яе маглі адняць старшаклясьнікі – і зламаць на тваіх вачах, паглуміўшыся над тваім рамантычным выглядам, а то і надаваць табе гэтай шпагай па галаве, проста так, у імя выхаваньня. Але фільм казаў, што перамога зла можа быць толькі часовай. Напэўна, Рональд Рэйган думаў пра імпэрыю, дзе мы жылі, тое самае. Ён меў рацыю, а мы – свае сьмешныя шпагі. Ён меў жуйку, а мы сьпявалі пра “черный пруд, где ліліі цветут”, хаця чым ліліі адрозьніваюцца ад рамонкаў, а “пруд” ад басэйна, уяўлялі сабе досыць цьмяна.

Кожная пекная дзяўчынка – Мілэдзі або Канстанцыя, кожны дарослы – кардынал, а кожны школьны адмарозак – тупы гвардзеец. “Д’Артаньян” вучыў абараняць справядлівасьць нават там, дзе цябе пра гэта ня просяць, заступацца за дзяўчат і бачыць у іх калі ўжо ня belles Dames sans merci, дык прынамсі ня менш чым каралеваў. Фільм вучыў не баяцца ні бога, ні чорта, ні кляснага кіраўніка, вучыў, што найлепшымі дабрадзейнасьцямі для мужчыны ёсьць адвага, віно, сяброўства, вернасьць і пачуцьцё гумару. Часам мне і цяпер здаецца, што гэта ня самы горшы джэнтльмэнскі набор. А часам я са смуткам думаю, што ўсе гэтыя важныя і дужа рамантычныя рэчы зазналі ў нас з часам такую трансфармацыю, што лепш бы нас ім ніколі не вучылі. Адвага ператварылася ў скандальнасьць, віно – у хранічны алькагалізм, сяброўства – у неабходнасьць трываць надакучлівых занудаў, “зладзеяў і пасквілянтаў”, ад якіх ня ведаеш, як пазбавіцца, вернасьць – у панылы кансэрватызм, гумар – у дэпрэсіўную клаўнаду і злыя жарты з таго, хто слабейшы. Зрэшты, у іншых бывае і горш: вакол усё больш баязьлівых канфармістаў, якія ня ўмеюць ні любіць, ні ненавідзець, глушаць сабе мазгі расейскімі тэленавінамі і ў якіх жартам завецца пошлы анэкдоцік. І гэта мужчыны, якія глядзелі “Д’Артаньяна”?..

Дый з самім д’Артаньянам нешта здарылася. Ён пастарэў і з задавальненьнем прадаўся кардыналу: невыносна брыдка глядзець на пасівелага мушкетэра, вернападданыя вочы якога ажно ільсьняцца ад прыступу любові да самага подлага, дробнага і гнюснага са шпіёнаў – звычайнага масьё Пуціна, расейскага забойцу і хлуса, якому Мішэль Баярскі з такой рабскай адданасьцю кінуўся дапамагаць у ягоных прапагандысцкіх гульнях. Мішэля Баярскага, які скрыпіць, як пацёртае сядло пад царскай задніцай, пра тое, што “мы, деятелі культуры, целіком поддержіваем…”, які забаўляе садыстаў і бласлаўляе жорсткую і дурную вайну. Вось куды занёс верны конь былога мушкетэра.

Мы ляжым з табой на канапе і спрачаемся, за фіранкамі кардынальскага колеру парыскі парк Villemin і дзіцячая пляцоўка, і мы чуем адтуль крыкі дзяцей, далёкіх нашчадкаў д’Артаньяна, Атоса, Партоса, Араміса, Канстанцыі і Мілэдзі, і нават самога Рышэльё. Гэта rue des Récollets, скрыжаваньне з rue du Faubourg Saint-Martin, і на фоне муру, уздоўж якога мы кожны дзень ходзім на шпацыр, цалкам можна здымаць новую экранізацыю гісторыі трох мушкетэраў. Надыходзіць вечар, і ты кажаш мне спачатку пра рамантыку, а потым і пра рамантызм, і пра тое, што гэта ўсё дзевятнаццатае стагодзьдзе: вось так ставіцца да жыцьця, да жанчын, да самога сябе. Так, твая праўда: немагчыма лічыцца з гэтымі дабрадзейнасьцямі – сапраўды, чаму гэта жанчына мусіць лепятаць: “Я не сказала “да”, мілорд…” і пакорліва слухаць уладна-юрлівае: “Вы не сказалі “нет”. Чаму яна ня можа гаварыць як чалавек? Але прабач, інакш я не магу, алюміневая шпага тырчыць у маіх грудзях, і наогул, гэта проста зімовы Парыж вінаваты, халодныя чорна-белыя прывіды Парыжу дзевятнаццатага стагодзьдзя, бо менавіта там тоўсты Дзюма-бацька напісаў свае раманы пра нязгасную славу вялікага гасконца.

Сапраўды, “Д’Артаньян”, савецкі фільм, зрабіўся для майго пакаленьня першым падарожжам у Парыж. Раманы Дзюма былі заскладаныя для шасьцігадовага дзіцяці, іх я прачытаю пазьней, і іншыя кнігі пра Парыж таксама, менавіта кіно ўпершыню пачаставала мяне парыскім паветрам і парыскім небам.

“Д’Артаньяна” здымалі пераважна ў Таліне і Львове. Талін і Львоў і зрабіліся нашым першым Парыжам. Савецкае кіно можна назваць цалкам пасьпяховай аўтаркіяй, у яго ўсё было сваё: свае немцы, свае парыжы, свае віктарыянскія лёнданы, афрыканскія калёніі, ўол-стрыты і свае індзейцы. Пры пільнай неабходнасьці (напрыклад, каб знайсьці нармальнага чалавечаскага Гітлера) немцаў можна было выпісваць з ГДР, а індзейцаў і афрыканцаў вэрбаваць сярод студэнтаў. А вось Парыж з Францыі выпісаць было немагчыма – нават у залатыя часы савецка-францускай дружбы (якая, здаецца, працягваецца дагэтуль, нягледзячы на ўсю новую геапалітыку). Таму Талін і Львоў – неблагі выбар для мастацтва, якое мусіць дарыць ілюзіі і класьці іх пад калядныя ялінкі самых бязбожных дзяцей на сьвеце. Яны – як Юнгвальд і Хількевіч (а менавіта так, толькі праз дэфіс, пішацца прозьвішча рэжысэра): акупаваныя кіношнікамі, выканалі нехаця задачу і вярнуліся на свае месцы, чакаць свабоды. Цяпер Мішэля Баярскага ў Львоў ужо ня пусьцяць. Ды і ў Таліне радыя яму ня будуць. Мушкетэр атрымаў сваё.

У тыя часы, калі я сядзеў на дыване, еў марозіва і ва ўсе вочы глядзеў на д’Артаньянавы перамогі, я не бываў яшчэ ні ў водным горадзе, апрача роднага Менску і сонечнага Сімфэропалю. Потым гарадоў у маім жыцьці было шмат, і кожны зь іх меў у сабе нешта парыскае. Да Таліну мы з табой пакуль не дабраліся, а вось Львоў наведвалі, і не аднойчы, мы чыталі там сваё і слухалі чужое, мы адчувалі сябе жыхарамі культуры. Мы блукалі там па сваіх і чужых парыжах – як і ўсе тыя Вечныя Жыды самых розных нацыянальнасьцяў, што займаюцца літаратурай і возяць свае парыжы з сабой, і так да сканчэньня дзён. “Пріятно вспомніть в час рассвета слова забытого поэта” – нечым падобным толькі і застаецца займацца ў гэтую няўважлівую эпоху…

Беларускі Львоў, як і Талін, заслугоўвае сваіх, асобных кніг – і старонак у іх будзе нашмат болей, як і рэальных фактаў, і дакладных адлюстраваньняў. Што да Парыжу, дык ён жыве ў сьвядомасьці беларускага чалавека незалежна ад таго, хадзіў гэты чалавек па парыскіх вуліцах або бачыў іх толькі ў кіно. Як і аднойчы пражытае савецкае мінулае, поўнае д’артаньянаў і штырліцаў, шэрлакаў голмсаў і гамлетаў, усіх гэтых подозрітельных іностранцев, трымае савецкага абывацеля за шкірку, не даючы яму праваліцца ў бездань сучаснасьці, якую ён ня ведае, ня хоча і баіцца.

Мы нараджаемся з Парыжам, бо гэта сталіца сьвету – вось адно з самых моцных адчуваньняў, калі ты трапляеш сюды і не згубіў па дарозе сюды ўсе прачытаныя табой кнігі. І няхай гэта ўмоўны Парыж, прывідны Парыж з тэкстаў, якія ты насамрэч ніколі ня будзеш перачытваць. Умоўны Парыж – сталіца таго ўмоўнага сьвету, у якім жыве чалавек, што есьць марозіва масавай культуры, седзячы перад тэлевізарам у чаканьні сьвята. Парыж задае канон, ён нават не пачатак усіх вядомых культурных дарог, ён – тая непазьбежная, галоўная дарога, на якую немагчыма ня выйсьці ў сваіх блуканьнях. У пэўны момант, заўжды нечаканы.

Нават чытаючы якога-небудзь Мо Яня, бачыш паміж радкоў у яго, “горад сьвятла”, Парыж… Чуеш ягоны пракляты голас, і скурай адчуваеш, як шмат кітайскі пісьменьнік (а зь ім і японскія, карэйскія, аўстралійскія, афрыканскія) вучыўся ў парыжанаў, як ён зачытваўся францускай літаратурай. Як марыў некалі напісаць ня горш, чым розныя вялікія бальзакі з мапасанамі.

У культуры свае мапы і свае вымярэньні. Старажытны рымлянін нараджаўся ў Рыме, нават калі ніколі ў жыцьці яго ня бачыў. Парыж мае права пра нас ня ведаць, а мы думаем, што ведаем пра яго ўсё. Так і апраўдваецца сталічны статус. Таму Менск – гэта сталіца РБ, а Парыж – прывідная сталіца прывіднага каралеўства: але сьвет чамусьці лепш абазнаны ў прывідах, чым у беларусах. Можа, таму ў РБ так ня любяць беларускую літаратуру.

Кожны пісьменьнік піша пра Парыж, нават калі нічога пра яго ня ведае і нават тады, калі апісвае сваю родную вёску. Парыж – гэта слова, якое вымушае калі-небудзь яго ўжыць, як ні старайся склеіць вусны ўласнай мовай. І беларуская мова ня здолела супрацьстаяць спакусе. Парыскай спакусе, якая заўжды патрабуе гульні і ніколі ня просіць цябе паказаць пашпарт. Няма нічога весялейшага і рызыкоўнейшага, як блуканьні з мапай Парыжу па беларускай літаратуры і яе ваколіцах, па сваіх і чужых жыцьцях і словах, бяз сэнсу і мэты, як і належыць эўрапейцам, паэтам і марнатраўцам.

2. Ты. Рэўнасьць. Хімэры

Мы сядзім з табой у рэстарацыі на ўзьбярэжжы Сены, і я цябе раўную. Раўную цябе да твайго мінулага – і рэўнасьць, па сваёй завядзёнцы, прачынаецца ў самы неспрыяльны і недарэчны час. Бо сёньня ў цябе дзень нараджэньня, і я раўную цябе да ўсіх тых людзей, што былі з табой, людзей, якіх ты памятаеш, людзей, якія лічаць, што маюць права памятаць пра цябе – хаця б у гэты дзень. Я раўную цябе да цэлага сьвету, які быццам бы сышоў пад ваду, на самае дно, але працягвае мяне мучыць – бо тая вада памяці празрыстая, і калі на яе глядзець, добра відаць усе абрысы. Рэўнасьць праступае з імглы, набывае цялеснасьць, раніць у самае сэрца. Таму я не гляджу на цябе, я бачу гэтую халодную ваду ў тваіх вачах, калі не адвярнуцца, можна пабачыць усю праўду. І таму я адводжу позірк, увесь час адводжу позірк туды, дзе вузкая вуліца ўцякае ў нетры старога кварталу, вузкая цёмная вуліца, поўная турыстаў і крамаў, там усё непатрэбнае, незнаёмае, ананімнае, а мне так патрэбная зараз невядомасьць, мне пазарэз патрэбнае адчуваньне, што я нічога ня ведаю ні пра цябе, ні пра сябе, ні пра гэты горад, у якім цяпер для мяне жыве ўвесь боль сьвету.

Але мая рэўнасьць сьведчыць, што я ведаю ўсё, яна пераконвае, што я вельмі абазнаны, яна цягне перагнуцца цераз стол і паглядзець у твае вочы: глыбока-глыбока, каб пераканацца, што ўсё гэта праўда. У рэўнасьці ёсьць свая радасьць.

Рэўнасьць па-француску – jalousie, і жалюзі называюцца тым самым словам. Гэта па-майстэрску скарыстаў Роб-Грые ў сваім рамане: мужчына падглядвае скрозь шчыліны жалюзі за жанчынай – так і нараджаецца рэўнасьць, у вузкіх шчылінах, у водсьветах, у пыле, у прымружаных вачах, у халодным шаленстве, якое ніхто не пабачыць. Нябачнасьць і хованкі – улюбёныя гульні рэўнасьці. Але я табе ўдзячны, злы на цябе, паранены і ўдзячны – бо я адчуваю сябе жывым. З табой я зноў адчуваю сябе жывым.

Рэўнасьць заўжды беспадстаўная – і таму мае сэнс. Яна – вуглякіслы газ каханьня. Яе трэба выдыхаць зь сябе, вось і ўсё. Але безь яе каханьне задыхнецца. Рэўнасьць – прага валодаць ня рэччу, але чалавекам; не чалавекам як рэччу, а чалавекам як чалавекам, прага стаць ім, жыць ягоным жыцьцём, увесь час перамешваючы яго са сваім, каб урэшце ты сам ня мог разабрацца, дзе чыё. Прага валодаць ім з усім ягоным мінулым і будучым. Я пэўны, што Божая Маці раўнавала сваё дзіця – з таго самага моманту, як адчула, што яно ёй не належыць. Што яе скарысталі як сурагатную маці суворыя мужчыны, што вырашылі ўратаваць чалавецтва. Рэўнасьць наогул – самае чалавечае з пачуцьцяў.

За мостам – Нотр-Дам, за рогам – Shakespeare and Company, нашая ўлюбёная парыская кнігарня. Гэта першая паездка ў Парыж, якую прыдумала ты: танны гатэль недалёка ад Паўночнага вакзалу, тры дні рэўнасьці, любові і сьмерці. Бо не марнавалі час на парыскую папсу, на паляндвічку парыскіх славутасьцяў. Кнігарні, арабы, вакзал, скульптуры, якія караскаюцца па Нотр-Даме, і Пэр-Ляшэз, на якім мы прабавілі паўдня – такім запомніўся нам Парыж той зімы. Быццам пабачаны студзеньскай раніцай скрозь жалюзі гатэльнага вакна.