Што ж, “польскія фашысты” даўно перасталі трэціраваць беларускіх пісьменьнікаў. Яны даглядаюць іх, выхоўваюць і апякаюць, і замест Бастыліі прапануюць ім прэміі і паездкі ў Варшаву і Кракаў. Дый сама Бастылія польскага фашызму ўцякла ад палякаў у Літоўскую рэспубліку, дзе не зусім добра ўяўляюць, што рабіць з такім шчасьцем. Можна, вядома, пасадзіць туды якога-небудзь літаратара – каб зрабіць зь яго новага Вальтэра. Або дэ Сада. А лепш аддаць назад у Парыж – замкнуўшы праведзенае беларускай літаратурай кола. Якое сама яна замкнуць, здаецца, ня ў стане…
Ні Бастыліі, ні польскіх фашыстаў даўно няма, а беларускія графаманы з асалодай пішуць слова “Бастылія”: “Бастыён Бастыліі бастуе!” – давялося прачытаць нядаўна ў вершы маладога паэта, які так і пырскае літровымі алітэрацыямі. Быццам у яго пад бокам сваёй роднай турмы няма. Паўтараць штампы і баяцца пісаць пра сваё – таксама астрог, пісьменьніцкі. Што ж, турма памерла – хай жыве турма.
Беларускія графаманы – таксама людзі і любяць Караткевіча. Караткевіч у Лукішках не сядзеў і ў Парыжы не бываў, але сваю Бастылію мае. Магчыма, і не адну.
З чым увогуле можна зрыфмаваць Бастылію? Думай, паэце, думай. Вядома, з “Ідыліяй” Дуніна-Марцінкевіча: пан Лятальскі Бастыліі не засьпеў, але ў кафэшантанах на парэштках былой турмы патанчыў удосталь (у п’есе ёсьць на гэта намёкі). З чым яшчэ? “Адылі я…”… “У тыле я…” Думай!
Караткевіч у пошуках рыфмы ня стаў ні штудыраваць Вэргілія, ні наогул ламаць сабе галаву. Ён прастадушна зрыфмаваў Бастылію з Кастыліяй. А мог бы і з Бразыліяй. Ды нават з Паўднёвай Радэзіяй. Караткевічу можна, яго ўсе любяць – у адрозьненьне ад дэ Сада.
Гаворка пра верш “Баляда плахі” – Караткевіч піша ў ім пра людзей (“расьпятых хлапчынак”), якія ў розных кутках плянэты цярпяць за свае перакананьні. Іх вешаюць і на бамбукавых, і на сасновых, і на магноліевых крыжах (Караткевіч па-мужыцку, па-цясьлярску зь любоўю пералічвае матэрыял), іх сякуць і душаць, і зямля, “сьвятая калодніца”, прымае іх да сябе. А “збавіцель ня помніць іх”, таму і раю для іх няма, і катам іхным няма суду. Але яны самі сабе езусы-хрыстусы і самі сабе чэ гевары – і змагаюцца да канца:
“У чырвонай ад сонца Кастыліі,Ў парнай сэльве і ў зорных ільдахКожны дзень яны бураць Бастылію:Чалавечы свой, просты жах”.Бастылія чалавечага жаху – вось чым абярнулася ў беларускай літаратуры тая мужыцкая Парыжа. Турма з двайнымі, трайнымі мурамі: жах экзыстэнцыі і жах палітычнай несвабоды, ды яшчэ жах пераадоленьня самога сябе: гэта вельмі балючы верш. У ім Караткевіч, седзячы ў “турме народаў” займаецца любімай справай: спрабуе выказаць боль сьвету, як ён яго разумее. Ён самы гуманны гуманіст і прастадушны душпастыр беларускай савецкай літаратуры: яму падаецца, што ўвесь боль там, за мурамі.
Парыж зруйнаваў Бастылію і замест яе выгадаваў Сартра. Мусіць жа быць нехта, хто выпусьціць на волю чалавечы жах.
5. Імя. Забавы. Абуховіч
Сартра (па-беларуску) і Камю (па-расейску) я ўпершыню прачытаў недзе ў 1992-м – і прыкладна тады ж з Алега зрабіўся Альгердам. Мой аднакурсьнік, вядомы цяпер журналіст Паўлюк Быкоўскі, які спагадліва назіраў за маімі першымі літаратурнымі высілкамі, неяк выказаўся ў такім духу, што, маўляў, Алег – усё ж не найлепшае імя для беларускага паэта. Вось Альгерд – зусім іншая рэч. Альгерд Бахарэвіч – гучыць велічна, загадкава і патрыятычна. Вядома, усё гэта было сказана паўжартам, але я быў на некалькі гадоў маладзейшы за Паўлюка – і прыняў гэткі перахрост з гордасьцю. Пад такім імем і выйшла мая першая публікацыя: нейкія няздарныя, крывыя вершы ў “Крывавай зьмене”. Мая бабуля пазірала на мяне з чыста вясковым шкадаваньнем: “Дзе ж ты, унучак, сабе такое імя выкапаў… Гольгэрд… У яўрэі падаўся?..”
Ведаў бы я, колькі яшчэ тэкстаў будуць падпісаныя гэтым кніжным, княскім мяном… Новае імя прыжылося намертва і вельмі хутка. Але мяне гэта ўжо не хвалявала.
Бо Сартр мяне проста забіў напавал – а пазьней і Камю. Было такое адчуваньне, што яны напісалі пра мяне: Памятаю адчуваньне гэтага жаху, гэтай чорнай бездані, якая раптам расхінулася перада мной: я не вінаваты ў тым, што нарадзіўся, я мог бы і не нараджацца, а цяпер мушу цягнуць на сабе самога сябе, сваё жыцьцё, і ніхто ня зьніме зь мяне гэтай адказнасьці. Галава і праўда круцілася ажно да ванітаў, і сорамна было глядзець бацькам у вочы, бо я адчуваў, што маё чытаньне нейкім дзіўным чынам прыніжала іх подзьвіг.
Калі б я мог уявіць тады, што аднойчы студзеньскім вечарам мы з табой будзем крочыць цёмнымі, поўнымі такіх цялесных ценяў парыскімі вуліцамі і нечакана на рагу бульвару Saint-Germain і rue Saint-Benoît на нас, як нос “Тытаніка”, зьзяючы бартавымі агнямі, насунецца ярка асьветленая кавярня “La Flore”, а на іншым бульвары раптам са змроку выплыве “La Rotonde”, тая самая, на бульвары Montparnasse, у якую любілі завітваць Мадыльяні, Пікасо і Суцін. А ў “Флёры”, магчыма, выціраў тлустыя рукі Апалінэр, там еў і піў Брэтон, там любіў пісаць Сартр, і Сымона задумвала тут свае рэвалюцыйныя тэксты, і Камю сюды зазіраў, і Лорэнс Дарэл… А можа, і наадварот – якая розьніца? Мы так і не зайшлі ні ў “Флёру” зь яе art deco, ні ў “Ратонду” зь яе прывязанымі да сьценаў равучымі дваццатымі, ні да “Deux Magots”. Паеўшы там, ня зробішся іншым. І папіўшы ня зробішся. Застанешся тым, кім быў.
Хэмінгуэй заўжды падаваўся мне сухім, нецікавым і прэтэнцыёзным: да таго ж адным з тых мача, пра якіх Рамэн Гары напісаў неяк, што яны, зьбіраючыся разам, выкладваюць яйцы на стол. Нават калі гэты стол пісьмовы, дадам я. Яйцы яйцамі, але, дарэчы, менавіта яйкі лічацца асноўнай стравай у той самай “Флёры” яшчэ з другой сусьветнай вайны. Нудны, ванітоўны і бессардэчны Сартр даўно выклікае толькі адно жаданьне: трымацца ад яго чым далей, нават калі ён – усяго толькі бледны цень у акне кавярні. Не, лепш пайсьці сваёй дарогай: у “Ратондзе” і “Флёры” па-парыску дорага, недаравальна шыкоўна і паныла турыстычна, лепш паесьці ў туркаў ці арабаў: і смачней, і значна больш экзыстэнцыйна, яйкі можна паесьці і дома, а яйцы я люблю трымаць пры сабе. З “Чужаніцам” Камю ўсё складаней – да гэтага раману ў мяне і цяпер цёплае пачуцьцё, але і яно ня зробіцца больш цёплым, калі я сяду на нагрэтае ім некалі крэсла.
“La Rotonde”, “La Flore”, “Les Deux Magots” – усяго толькі кропкі. І ўсё ж, калі б я мог уявіць тады… Але я ўяўляў: я ўжо тады ведаў, што мне мала таго, што маю, я хацеў значна больш. Мне патрэбныя былі прастора і паветра: і “Ратонда”, што ўспыхвае ў цемры сваімі лямпамі, усяго толькі працяг гэтых пачатых некалі пошукаў, навобмацак, з завязанымі вачыма, у поўнай цемры. Я заўжды ведаў, што паеду ў Парыж. Яшчэ калі глядзеў свайго д’Артаньяна і майстраваў сабе шпагу з алюміневага дроту.
Па-мойму, да Альгерда Бахарэвіча ты ставішся з пэўным падазрэньнем. Як да нейкай вэнэцыянскай маскі, якую я надзяваю, каб выйсьці на вуліцу і асьляпіць усіх яе бляскам. Табе важнейшы іншы я, той, што наогул ня мае імя. Ты называеш мяне Альгердам, толькі калі вакол ёсьць іншыя людзі.
То бок у пекле. Або ў кавярні.
Альгердаў у Беларусі няшмат. У беларускай культуры яшчэ менш – а тых, чыё жыцьцё было неяк зьвязанае з Парыжам, і наогул вобмаль. Але не згадаць пра Альгерда Абуховіча ў гэтай кніжцы немагчыма: бо тут, у Парыжы, ён жыў, і не адзін год.
Хто такі Альгерд Абуховіч у беларускай літаратуры? Ды бадай ніхто – меншы ніхто за значна больш вядомага Паўлюка Багрыма, але большы ніхто за Янку Лучыну. Паляк па культуры і выхаваньні, ледзьве не напалову італіец (у ім цякла кроў мілянскага роду Бандынэлі), але беларус па самавызначэньні і мове. Аўтар нейкіх няўцямных баек пра курыц, лісаў, Лысак і ваўкоў, ды опусу пра ваўкалака, які поўзаў ракам. Навошта ён усё гэта напісаў, застаецца таямніцай. Значна больш цікава чытаць ягоныя ляканічныя запісы пра самога сябе: дзе бываў, што бачыў, што запомнілася. А пабачыў ён нямала. Адно знаёмства з графам Кавурам чаго вартае. Бо Абуховіч і сам быў графскага роду…
Альгерд Абуховіч нарадзіўся на Случчыне ў першай палове дзевятнаццатага стагодзьдзя – а потым паехаў на Захад. Вучыўся і жыў у Жэнэве, Рыме і Парыжы (прыкладна ў 1860). Ён успамінае польскія патрыятычныя сходкі: у нейкіх брудных бібліятэках, успамінае rue Taranne, дзе з крыкамі і лаянкай эміграцыя разьбіралася, хто больш любіць Айчыну і каго больш любіць яна. І вось ён – самы цудоўны эпізод з парыскага жыцьця Абуховіча:
“…Паміж маладзёжы я быў адзін зь Беларусі, дык злажыўся праект, што я павінен уладзіць трызну Дзядоў. Ахвоча на гэта прыстаў я і выступіў з пачастункам. Былі пячоныя гусі з грыбкамі, а замест крупніку – добра прыпраўленае le vin chaud. Гэта апошняе так гумар успасобіла, а часы былі поўныя самых ясных надзей, што пастанавілі мы зрабіць ваенную муштру, і не зь пяхоты, а кавалерыі. Каждае крэсла сталася жэрабцом, і капітан Ільдэфонс Коссілоўскі (эмігрант) прыняў каманду, а Валер’ян Калінка, пазьнейшы ксёндз і гісторык, гарцаваў наперадзе нас. Суседкі мае думалі, што дом зваліцца, а было гэта на чацьвёртым паверсе. Назаўтра меў я візыту паліцыі, але я ўвесь гэты гармідар вытлумачыў як рэч абрадавую, патрыятычную, і на гэтым выйшла ўсё”.
Вось так забаўляўся ў Парыжы будучы беларускі літаратар. Які ў тых самых успамінах разважае пра францускія дыялекты: раней асноўнай была гаворка Langue d’Oc, а цяпер Langue d’Oїl – так што невядома, які дыялект трэба браць асновай для беларускай мовы. Гэта ягоны адказ на закіды Багушэвіча, што, маўляў, Абуховіч ня ўмее абыходзіцца зь беларускім націскам (насамрэч з рытмам у Абуховіча ўсё значна лепш, чым у аўтара “Дудкі”). Абуховіч цытуе Шатабрыяна, расказвае анэкдоты пра Анры IV і апісвае кальвіністаў Жэнэвы. Жыцьцё, вартае раману. Але Абуховіч ня хоча гарцаваць на крэслах і разьбірацца з унутранай паліцыяй. Ён хоча гаварыць з мужыкамі – і піша, абмакнуўшы пяро ў прывезеную з Парыжу чарніліцу, пра тое, як “ваўкалак стаў ракам”. Абуховічу брыдка. Абуховіч думае пра Парыж.
6. Лётчыкі. Прынцы. Удавы
Антуана дэ Сэнт-Экзюпэры ў савецкай імпэрыі любілі больш, чым якога іншага францускага пісьменьніка. “Плянэта людзей”, “Начны палёт”, ну і, вядома, “Маленькі прынц”. Экзюпэры стаўся для савецкіх людзей такім сымбалем Францыі, якому сама Францыя была непатрэбная – бо радзімай і нацыянальнасьцю гэтага аўтара было неба. Тое, што на зямлі існавалі нейкія там францускія калёніі, было ня так ужо й важна. Не Экзюпэры ж іх заваяваў. Не яму і адказваць.
Пра яго нават у песьнях сьпявалі, груднымі жаночымі галасамі: “І когда летал Экзю-ю-пері-і-і…”… Вось Флябэра, напрыклад, савецкая эстрада абсалютна праігнаравала, хаця на музыку і ён кладзецца ня горш:
“Как страдала Эмма Ба-а-варі-і-і…”
Па інэрцыі, на адным крыле былой савецкай любові Экзюпэры пераляцеў межы часу і апынуўся ў новай рэальнасьці. “Маленькі прынц” застаецца ў постсавецкіх краінах адной з самых папулярных дзіцячых кніжак. Менавіта дзіцячых – хоць Экзюпэры пісаў яе ня толькі для дзяцей. Проста чалавечая дабрыня, гэтае найвышэйшае божышча пісьменьніка-лётчыка, у якое ён так аддана і ахвярна верыў, у нас атаясамліваецца выключна з казкай, з ілюзіяй, няпраўдай. Дарослы чалавек ня можа быць добрым. Інакш ён ідыёт і лузэр. Пра тое, што “ўсе дарослыя былі спачатку дзецьмі”, згадваць не прынята. Гэта самы ганебны факт біяграфіі любога дарослага, які ён усяляк спрабуе схаваць ад кампэтэнтных органаў. Але ж мы ведаем праўду…
У самой Францыі “Сэнт-Экса”, як яго тут па-панібрацку клічуць, ведаюць значна менш. Экзюпэры заняў сваё месца ў гісторыі францускай літаратуры, невялікае, але заслужанае, і на большае не прэтэндуе. Дый дзеля таго, каб гэтае месца атрымаць, ягонаму імені давялося прайсьці празь церні, лазьні і мытні. Дабрыня людзям заведама нецікавая. У дваццатым стагодзьдзі яна спачатку была пастаўленая пад сумнеў, потым дэканструяваная, пасьля высьмеяная, а пазьней абвешчаная найлепшай маскіроўкай для зла. Гісторыя дабрыні наогул скончылася тым, што яна зрабілася пустым гукам. Інтэлектуалы дваццатага стагодзьдзя справядліва баяліся дабрыні а ля Экзюпэры, бо падазрона ставіліся да любых падобных дэклярацый. Цяпер дабрыня зноў уваходзіць у тыя залі, адкуль яе некалі так ганебна выгналі: у дваццаць першым стагодзьдзі філёзафы зноў з трывогай гавораць пра этыку і пра тое, што безь яе нам не ацалець.
Але ў мінулым стагодзьдзі этыка была ня ў модзе. Эстэтыка – вось хто кіраваў розумамі. Экзюпэры трэба было разьвянчаць і выкрыць яго небясьпеку – і толькі потым зь ім зьмірыцца. Падавалася відавочным, што любая экзэма на целе грамадзтва ў вачах паспалітай публікі будзе цікавейшая за Экзюпэры зь ягонымі нуднымі казаньнямі. Такія, як дэ Сад, Рэмбо, Камю, Уэльбэк і Бэгбэдэр, песьняры болю, бруду, гвалту, душэўнай пакуты і сумневу, заўжды будуць больш цікавыя чалавецтву, заўжды будуць выклікаць большы давер за нейкіх там экзюпэры. І ўсё ж нейкі сумнеў прымушае заступіцца за лётчыка. Самалётамі лётаюць усе, але мала хто зь людзей можа імі кіраваць. І вось што цікава: калі раптам высьветліцца, што пілёта ў кабіне няма, што яны, інтэлектуалы і скептыкі, будуць рабіць? З усімі сваімі сумневамі і ўсім сваім інтэлектам? Хто павядзе машыну – і куды? Адзінага, правільнага накірунку ж не існуе.
Але ж і дасталася Экзюпэры ад усіх гэтых прафэсійных сумніўцаў, эстэтаў і крытыкаў-усяго-на-сьвеце. А мы ў Беларусі пра гэта і не падазравалі, мы думалі, са сьвятымі клясыкамі так нельга. Бо героі нацыі недатыкальныя! А французы спакойна білі вокны ў хаце мёртвага лётчыка: біяграфія – налева, літаратура – направа. Толькі так і можа разьвівацца літаратура – скідваючы маленькіх і вялікіх прынцаў з іхных непрыступных тронаў.
“Банальнасьць, якой кіруе ўласны азадак”. “Чалавек-зязюля з рухавіком ад самалёта замест мазгоў”. Гэтак вызначыў сутнасьць пісьменьніка Экзюпэры Жан-Франсуа Рэвэль. У Беларусі ў гэтага Рэвеля абавязкова запыталіся б: на што ён марнуе свой талент? А ў Парыжы на яго ніхто нават не пакрыўдзіўся. Лібэртэ.
“Найвялікшы падман нашых часоў”. “Вянок пустых ідэй, героіка-гуманістычныя бразготкі”. Гэта ўжо іншы крытык спрабуе знайсьці вызначэньні для Экзюпэры. А вось і трэці:
“Цярпець не магу маленькіх прынцаў. Прынцаў наогул, але перадусім маленькіх, зь іх бялявымі локанамі, чароўнымі капрызамі, галасамі-флейтамі і прыгожымі сьмерцямі”.
І нарэшце чацьверты: “Ці можа чытач уратаваць Антуана дэ Сэнт-Экзюпэры ад Сэнт-Экса?”
То бок лётчык ён быў адважны, ніхто не спрачаецца. Але літаратар пасрэдны.
Беларуская паэтка Эдзі Агняцьвет ратаваць Антуана дэ Сэнт-Экзюпэры ад беларускага савецкага чытача ня стала. У 1969 яна пераклала “Маленькага прынца” на нашу маленькую мову, а Ніна Мацяш зрабіла тое самае ў 1989. Французы, здаецца, яшчэ і сёньня не здагадваюцца пра гэтую падзею. Яны ня надта любяць маленькія мовы: зь іх бялявымі суфіксамі, іх капрызьлівымі граматыкамі, іхнымі нікому не вядомымі пісьменьнікамі і прыгожымі адраджэньнямі…
Мяркуючы па ўсім, Антуан дэ Сэнт-Экзюпэры бываў у нашай краіне. Праездам. У 1935 годзе ён як журналіст “Paris-Soir” выправіўся на два тыдні ў Маскву. Палётаў там на знакамітым савецкім самалёце-камікадзэ “Максім Горкі”, еў ікру, гаварыў зь людзьмі – сьледчымі НКВД і іх будучымі ахвярамі, бачыў заводы, школы, Булгакава з келіхам каньяку. Едучы цягніком у Маскву зь іншымі францускімі журналістамі, ён ня мог абмінуць Беларусь і яе сталіцу, заходнюю браму імпэрыі. “Gare de l’Est”-Бэрлін-Варшава-Негарэлае-Менск – і далей на ўсход: так у тыя часы дабіраліся да камуністычнага Рыму францускія прагрэсіўныя рэпарцёры і іншыя госьці нашага піянэрлягеру.