Нельга пражыць гісторыю за адзін дзень, няважна: у капусьце ці ў штоніках з варожае скуры. Перш чым сказаць: “жыве вечна”, няблага было трохі памучыцца пытаньнем, што такое вечнасьць і што такое жыцьцё. І не знайсьці адказу.
Пра рэўнасьць да будучага
Мы – людзі зь мінулым: ты і я. Спрабуючы зразумець, хто ты, паволі ідучы да цябе па разорах таго, што было да мяне – непазьбежна натыкаешся на процьму знаёмых і незнаёмых людзей. Менск – вялікая вёска, з кім ні пагаворыш, абавязкова знойдзеш агульных прыяцеляў. Нехта з кімсьці вучыўся, працаваў, спаў, бухаў, сядзеў… На ваду глядзеў. Нехта нешта пра некага абавязкова чуў – хоцькі-няхоцькі. А так – вёска: ну хіба што хаты тут над галавою, зорак паменей і ваколіцы вечна ў імгле.
А ў ёй мільгаюць яны – людзі з твайго мінулага, у якім мне так хочацца разабрацца. Рукацца зь імі? Раздражняцца? Раз зірнуць – і забыць? Прыняць з распасьцёртымі? Раўнаваць? Давядзецца зрабіць усё гэта разам. Асабліва апошняе.
Рэўнасьць да мінулага непазьбежная. Да мінулага тых, каго любіш. Да чужога. Да ўласнага. Некалі ў мяне была дзяўчына, у якой я быў першы. То бок ніякіх яе успамінаў, якія выдумаў бы я сам. Але нават у яе было столькі мінулага, што яго хапіла б на тое, каб закатаць на зіму і паставіць у цёмнае і прахалоднае месца. Мінулае мае ўласьцівасьць выбухаць у самы неспрыяльны момант. Мінулае насьцігае, калі ты думаеш, што ўжо даўно сьпіш.
Калі ты дачытаў да гэтага месца – значыць, і ў цябе ёсьць чужое мінулае. І ты да яго раўнуеш. Гэта бог сказаў: дзяліцца, а чалавек сказаў: сам ня гам і другім ня дам.
Можна раўнаваць да мінулага, якога ў цябе не было. І, як і належыць добраму, палітычна і граматычна карэктнаму мінуламу, ужо ніколі ня будзе. Я сустракаў людзей, якія ўздыхаюць па пяцідзясятых: па часах Элвіса і стылягаў; ім таксама хацелася б вось так, з кокам, у дудачках, Саўка энд Грышка… Па шасьцідзясятых – калі сьвет быў крышку прыгажэйшы і нашмат больш музычны. Па саракавых – ужо ж яны задалі б перцу і немцу, і маскалю, ужо ж яны б зь Філістовічам… Ага, ёсьць і такія.
Хаця саракавыя – гэта, на шчасьце, ня толькі вайна, гэта яшчэ і кіно, і музыка, і літаратура, дый сьвет не сканчаецца ў Эўропе. А яшчэ ўздыхаюць па Парыжы трыццатых, па дваццатых, па тых часах, калі жанчыны насілі такія фрызуры і такія сукенкі, што іх запаміналі адразу і назаўсёды; калі мужчынамі можна было ганарыцца, не рызыкуючы ўляпацца ў гей-скандал; калі сьвет яшчэ пахнуў – пякуча і соладка, і не шукаў сродкаў супраць поту; калі тых, каго цяпер называюць старымі майстрамі, можна было пабачыць проста так на вуліцы – і не пазнаць. Сумуюць па Нашай-Нянашай Вільні – пасядзець бы на Антокалі годзе так у 1929; па панскай Польшчы, згадваючы Пясэцкага і Аляхновіча, па першым джазе, па часах “лясных братоў” – нават па Аўстра-Вугоршчыне часоў імпэратара Франца-Іосіфа. І што такое настальгія па савецкай імпэрыі пэўнай часткі не зусім полава сьпелага насельніцтва, што такое ўсе гэтыя маечкі “Born in USSR“, што такое ўсе гэтыя калярадзкія стужачкі, гераічныя фільмецы і дурацкія песенькі – калі ня рэўнасьць да непражытага мінулага?
А можна пайсьці і далей. Параўнаваць трошкі да таго даўно вымерлага сьвету, у якім кожная рэч была непаўторным творам: ад тэлефону да матыкі, да сьвету, яшчэ не сапсаванага літаратурай. Дзе мятлік нічога не сымбалізаваў, а лётаў сабе і крэсьліў у паветры знакі быцьця, і дзе бедную гусь ні з чым не рыфмавалі, а елі, выціраючы тлустыя пальцы проста аб штаны.
Не прыкідвайся, што ты не такі і хочаш жыць тут і цяпер. Тут і цяпер здольны любы дурань. Ты іх ня любіш, ты апрануты ў сёньня, як у зьмірыцельную кашулю. Дый хто будзе раўнаваць да цяпершчыны. Хіба што палітыкі. Але рэўнасьць цяперашніх нацыяў да свайго і чужога мінулага – усе гэтыя бязглуздыя войны за ня намі падзеленую спадчыну – не кранаюць. Рэўнасьці трэба хрыбет асобнага ўзятага чалавека, каб зайграць на ім свае маршы. А дзе ляжыць хрыбет нацыі? Трохі сьмешныя ўсе гэтыя крыўды на літоўцаў: нам няма чаго дзяліць ні зь імі, ні з палякамі. А рэўнасьць усё адно ёсьць. Дробная, гідкая. Толькі на Антокаль 1929-га зь ёй не патрапіш. І нават да Наваградку 2013-га на яе сьлізкай сьпіне не даедзеш.
Рэўнасьць – гэта ўмоўны лад. А мінулае – пэрфэкт, дасканаласьць, якая адбылася.
За такое асабістае мінулае, якое ўжо ніколі не пражывеш і да якога часам так моцна раўнуеш, можна запраста аддаць кавалак свайго жыцьця. Прызнаньне за прызнаньне: асабіста мне хацелася б апынуцца ў Бэрліне годзе так у 1922-м. Выправіцца на шпацыр, праехацца ў мэтро, пасядзець у кавярнях і на начных вакзалах. Палову жыцьця аддаў бы. Ну, ня цалкам, вядома. Часткамі. Па месяцы, па тыдні – на білет у адзін канец неяк набралося б.
Або – у Менску 60-х. Пакінуўшы машыну часу ў кабеты з пажоўклага фотаздымка. Зьліцца з натоўпам, не падаваць выгляду, сесьці ў трамвай, трапіць пад грузавік… Застацца.
Рэўнасьць да мінулага – гэта мастацтва, на якое здольны кожны, такое самае бессэнсоўнае і вялікае хараство. Яна нічога не стварае, яна інтымная і балючая, яе лепш трымаць пры сабе. Калі яна і натхняе нас на ўчынкі – дык не на тыя, якімі варта было б ганарыцца. Яна заганяе нас у кут: калі я раўную цябе да твайго мінулага, калі я наогул раўную да мінулага – значыць, яно яшчэ ня скончылася. Значыць, давядзецца глядзець на цябе з учора. Але ўчора ніякай цябе яшчэ не было.
Значна лепш раўнаваць да будучага. Менавіта гэтае пачуцьцё гоніць час наперад і стварае нагоды: інфармацыйныя і проста выпіць за штосьці.
Цяжка ўявіць сабе, што некалі сьвет будзе існаваць безь цябе. Што цябе не запросяць, безь цябе абыдуцца. Рэўнасьць пячэ вочы, рэўнасьць вымушае думаць пра вечнасьць і ўскокваць у апошнія вагоны – без увагі на тое, што іх адчэпяць на наступнай жа станцыі. Думаць пра вечнасьць і займацца такімі небясьпечнымі скокамі – справа пісьменьнікаў. Вось жа, ня так даўно адразу некалькі аўтараў пакінулі праўладны саюз (пакінем рытарычным пытаньне, што яны там наагул рабілі). Раўнуючы да мінулага, ты па-за законамі. Прыраўнаваўшы да будучыні, ты апынаешся ў магічным коле этыкі. Хочацца даказаць часу, што ты лепей. Хочацца застацца.
Я пішу гэтыя радкі ў цудоўнай хаце на Глыбоччыне, у месцы, дзе пакуль што ніхто не пераймаецца рэўнасьцю да мінулага. Рэўнасьць да такіх рэчаў жыве ў гарадах – або ў непамерна вялікіх вёсках, дзе ваколіцы заўжды захінутыя імглой, так што не разьбярэш, дзе мяжа: паміж мінулым і будучым, паміж тваім учора і нашым заўтра. Пішу і спрабую ўявіць сабе, як зьменіцца тут усё, калі рэўнасьць да будучыні дабярэцца сюды, і што будзе з намі, і што з табой, і што мне рабіць зь імі, тваімі беспакойнымі жоўтымі мятлікамі.
Фрыкі for free
Гэта быў малады яшчэ чалавек з дрэннымі, быццам гаспадарчым мылам нашмараванымі зубамі, у нязьменна брудным спартовым касьцюме – і я яму вельмі зайздросьціў.
Дзень пры дні ён стаяў на прыпынку “Енісейская”, выцягнуўшы галаву і ўглядаючыся ў плынь машынаў – і, пабачыўшы здалёк свой улюбёны дзевяноста трэці аўтобус, вітаў яго радасным брэхам. Пры гэтым ён падымаў да грудзей рукі і складваў іх такім чынам, што выходзілі дзьве цалкам сымпатычныя лапы. І вось так, нецярпліва пераступаючы на мысках тонкіх ног, памахваючы ўяўным хвастом, брэшучы і ажно павіскваючы ад задавальненьня, ён стаяў на самым краі ходніка, рызыкуючы сустрэцца ілбом з бакавым люстэркам – пакуль дзевяноста трэці паволі пад’яжджаў і адчыняў дзьверы.
Кіроўцы пляваліся, але нічога не маглі зрабіць з чалавекам-сабакам. Бо той шторазу сумленна плаціў за праезд. Прабіўшы талёнчык, маладзён уладкоўваўся каля іхных пракураных кабінаў, у той самай высакароднай паставе, і аддана глядзеў скрозь шкло на разьюшаных стырнавых – пёс-рыцар дзевяностых, гатовы ахвяраваць усім дзеля сваёй веры і любові, найлепшы сябра чалавека, чатырохногі рамантык невядомай пароды.
Цёткі і дзядзькі зь Енісейскай называлі яго “Верны”. Ласкавая, калі падумаць, мянушка. Яму падабалася. Неўзабаве ён некуды зьнік. Ці то навечна застаўся ў бакавым люстэрку якога-небудзь ікаруса, ці то яго палічылі за пагрозу для грамадзтва і ізалявалі – ці то проста ён пераблытаў аўтобусы, заехаў не туды і так і ня здолеў вярнуцца на Енісейскую. Ён ніколі не зрабіў нікому нічога благога. Сьмяшыў дзяцей і дарослых, яго шкадавалі. Самае страшнае, што магло зь ім здарыцца – гэта здароўе. Ці перажыў бы ён у гэтым выпадку яшчэ раз гэткае самае ўзрушэньне?
Я сапраўды яму зайздросьціў. Так зайздросьцяць толькі кумірам і старэйшым братам. Бо ён мог вось так, а я не. Ну, хіба што скарыстаўшы якія-небудзь стымулятары. Дый тое для мяне гэта ўсё роўна была б Такая Гульня – а для яго гэта быў сэнс існаваньня.
А вось да некаторых пасажыраў гамбурскага мэтро зайздрасьці было ўжо паменей. Напрыклад, да той дзяўчыны студэнцкага ўзросту, якая звычайна выходзіла на станцыі Дамтор. Яна магла вывучаць што заўгодна: матэматыку, расейскі мат або этнасацыяльную марматалёгію, у ейнай торбе заўжды было напхана з тузін самых розных кніжак. А яшчэ там, паміж кніжак, над хвалямі сінеючага шаліка, побач з сырой моркаўкай, ляжала непрыкметная такая плястыкавая скрыначка. Дзяўчына садзілася ля акна, абгрызала зубамі пазгногці і акуратна скаладвала іх у скрыначку. Калі пазногцяў набіралася дастаткова, яна брала жменьку-другую, клала іх у рот і пачынала задуменна жаваць.
Пазногці храбусьцелі. Я азіраўся. Сьвет поўніўся небясьпекай і вусьцішшу. Пасівелы смуглявы чалавек бегаў па вагоне, з канца ў канец, і зазіраў кожнаму з нас у вочы, хапаўся за галаву, твар ягоны скажала грымаса самага сапраўднага болю. Магчыма, мы яму не падабаліся. Магчыма, ён не пазнаваў нас. Магчыма, ён нас ненавідзеў. Чаму? За што? Нічога не прадвяшчала бяды, быў сонечны дзень, вайна была далёка на поўдні, эўра цьвіў і пахнуў і цягнік рухаўся паводле раскладу. Урэшце неспакойныя перамяшчэньні гэтага небаракі давялі да гістэрыкі нейкую пэнсіянэрку, і яна пачала крычаць. Ёй не хацелася жыць там, дзе перамяшчэньні ў прасторы немагчыма патлумачыць. Ёй хацелася зараз жа выйсьці з вагону. Яна крычала так, быццам яе гвалцілі. Побач загаварыў сам з сабой чалавек, падобны да мэнэджара сярэдняга зьвяна ў ня самай пасьпяховай кампаніі. Над блакітнай кашуляй жвава рухаўся вялікі кадык – быццам нейкая істота намагалася вырвацца на волю і не пралазіла ў глотку. Гэта заўважыла дама ў капелюшы і раптам яе званітавала проста на калені. “Блядзь”, – прамовіла яна на чыстай расейскай мове. Дзяўчына са скрыначкай пачала жаваць яшчэ хутчэй. Моркаўка ў яе торбе гарэла так ярка, быццам яе сарвалі проста з рэклямнага шчыта. Калі не заплюшчыць вочы – зараз нешта здарыцца. Мы ўсе адчувалі сябе замкнёнымі ў клетцы чужога вар’яцтва. Але калі дзьверы адчыніліся, ніхто ня выйшаў. Пакуль чужое вар’яцтва не псуе раскладу – яго можна трываць. Яно непазьбежнае. Яго чакаеш, падсьвядома, а часам нават зь нейкай надзеяй. Бо мусіць жа існаваць нейкае апраўданьне.
Сьвет цяпер такі, казала мая бабуля. Нялюдзкі. Людзі зьяжджаюць з глузду, бо сам глузд зьмяніўся. Ён цяпер як родны горад, куды вяртаешся і нічога больш не пазнаеш. Цяжка не загаварыць самому з сабой, калі на кожным кроку бачыш людзей, якія робяць тое самае – і якая розьніца, што ў іхных вушах схаваныя гэтыя дурацкія слухаўкі, а ў тваіх – не. Хіба ім ёсьць з кім гаварыць, апрача сябе?
У суседнім пад’езьдзе жыве кабета гадоў сямідзесяці, якая ледзьве ня кожны дзень высоўваецца ў акно і сварыцца з кімсьці, ясным, звонкім, зусім не старэчым голасам. З кім – ведае толькі яна сама. Пазаўчора ляйтматывам яе нараканьняў было: “ня буду я піць твае таблеткі!”. Учора: “ты была главой банды ў 240 чалавек”. Вуліца, поўная незнаёмых людзей, і чалавечы твар у акне – пакрыўджаны, злосны, нешчасьлівы. Побач зь ёй заўжды сядзіць прыгожы сабака і ўхвальна рыкае. Душа Вернага, якая знайшла сабе нарэшце прыдатнае цела.
Мусіць, ня я адзін памятаю тую неверагодную, з цагляным загарам мадам, якая разгульвала гадоў дзесяць таму па Менску ў балетнай “пачцы”. У тыя часы я быў знаёмы з адной жанчынай, вязьнем нацыстоўскіх канцлягераў, якая любіла паказваць журналістам шнары на сьпіне і сьцёгнах – яна задзірала сукенку і дэманстравала іх бязь ценю сораму, і паспрабаваў бы хто адвярнуцца – ніхто ж не забыты і нішто не забыта: так нас выхоўвалі…
Варта падумаць пра ўсіх гэтых людзей, як яны зьлятаюцца да цябе, як пчолы на мёд. Яны побач, абсалютна бясплатна і ледзь ня кожны дзень. А як інакш, калі ўсё навокал так прывідна і хістка?
У кілямэтры ад нашага дому – стары менскі аэрапорт. Галоўны ўваход зачынены, але кавярня працуе. Паперка на дзьвярах папярэджвае пра дрэс-код і абяцае фэйс-кантроль. Старасьвецкае акно на ўсю сьцяну, якое наводзіць на думкі пра вітражныя хрыстовы страсьці, сходы, па якіх магла б падымацца Маргарыта на воляндавым балі. Савецкая ляпніна, асалавелая лапезнасьць ва ўсім, паўзмрок, накрухмаленыя сурвэткі, высокія сталінскія столі, строга сымэтрычна расстаўленыя сталы – і ніводнага наведніка. Прасторная заля – абсалютна пустая. Вазачкі з марозівам, падобныя да высахлага фантану ўнізе перад аэрапортам.
А людзі ў вас бываюць? – пытаемся мы афіцыянтку.
Яшчэ ня вечар, – адказвае яна злавесна. Хаця даўно ўжо вечар і нават прыцемкі. Са сцэны пачынае стагнаць нейкае архаічнае тэхна. І ты пачынаеш дадумваць: вясёлых камандзіровачных, якія шумелі тут некалі, закусваючы катлетамі па-кіеўску. Шэратварых чыноўнікаў, што змагаюцца з боязьзю пералётаў уседаступным каньяком. Дзяцей, якім так хочацца паглядзець на іхны Ту, а іх трымаюць тут і таму яны штохвіліны просяцца ў туалет. Круглых афіцыянтачак, якія коцяцца бачком паўз шчасьлівыя твары падарожных. Здаецца, ты чуеш рэха іх галасоў, “шуткі-смех-веселье”, гэта ты ладзіш ім фэйс-кантроль і вызначаеш дрэс-код няіснай ужо эпохі. І “вар’яцтва душу ахінае, закалыхвае і спавівае”…
Я зайздрошчу волі вар’ятаў. Я амаль люблю таго дзівака, які ляжаў учора пад акном у траве і маліўся сваім багам – голасна, як паўночнакарэйскае радыё. Я памятаю Пісьменьніка – лысага, з кругамі пад вачыма, ён сядзеў у тралейбусе і ўвесь час нешта пісаў асадкай, ён сьпісваў адзін нататнік за другім і складваў іх у партфэль; аднойчы я зазірнуў яму праз плячо: ён проста выводзіў на паперы бясконцую хвалістую лінію, падобную да нечай кардыяграмы.
Яны Іншыя – але Іншыя без напругі. Ім ня трэба ладзіць пікетаў, парадаў і паралімпійскіх конкурсаў, каб выказаць сваю іншасьць. За іх ніхто не заступіцца – але ніхто і не аспрэчыць іхнае права на існаваньне. Вар’яцтва больш ня выклік. З аднаго боку, яго, вар’яцтва прыкметна паболела, зь іншага – яно практычна разьвіталася з тым, што цяпер называюць мастацтвам. Ні Мамонаў часоў “Гукаў Му”, ні хаця б Вася Шугалей сёньня ўжо немагчымыя. У мастацтва цяпер ідуць здаровыя розумам – Эўропа, фонды, гранты, фэстывалі, выставы і гэтыя, як іх… пэрформансы, узаконеная форма шызафрэніі. Хворых нешта не відаць. Усё цяжэй быць сярод іх сваім – ну хіба што ў вёсцы, дзе суседзі глядзяць на цябе рыхтык як ты на сваіх сталічных бажаволкаў.
Тры акорды
Хтосьці ня любіць вараную цыбулю, іншыя не чыталі Арнольда Ф. Пімбэра (і не зьбіраюцца, і не прачытаюць, бо я толькі што яго выдумаў) – а я вось ніколі не разумеў, што такое бардаўская песьня і ў чым сэнс яе існаваньня. Іншымі словамі, калі чалавек у душы сокал – дык чаму ён абавязкова яшчэ і завоюш пад гітару? Бардаўская песьня – гукі, якія ніяк ня робяцца музыкай, і словы, якія ніяк ня стануцца літаратурай. І калі гэта ўсё-ткі літаратура – навошта ёй тыя тры акорды-падпоркі? Добра, часам пяць: але калі і гэта ўжо музыка – што тады такое Бартак і Стравінскі? Нашто харошаму вершу ўбогі матыў і струнны перабор – калі ён сам па сабе мỳзыка? І нашто тым тром акордам выкшталцоная паэзія? Аem, deem, eem, як казалі ў старажытным Рыме, а там слоў на вецер не кідалі.