“Глядзі, глядзі! Тут польскія назвы закрэсьленыя!” – крыкнуў Лёччык. “Пункт адпраўленьня – Брэслаў!” – прапанавала Лёся. “І ў Данцыг!” – сувора папярэдзіў яе Лёччык. “Окэй”.
І яны пачалі вадзіць па мапе пальцамі, уголас чытаючы назвы. Гэтая справа заняла ў іх з паўгадзіны. Потым Лёччык заўважыў, што Лёся сьпіць у яго на плячы. Ён зірнуў у акно і пабачыў ваўка.
Сказаўшы шчыра, гэта быў не зусім воўк. Іхную машыну абганяў вялікі джып, і ў джыпе, за сьпінамі двух дарослых, сядзеў сабака і глядзеў на Лёччыка, быццам спрабаваў яго запомніць. Сабака, шэра-руды, каржакаваты, зь цягліцамі, што хадзілі ходырам па баках напятай шыі, з ашыйнікам, які колка блішчэў на імклівым шасэйным сонцы, і вушамі, якія стаялі тарчма. Вочы ў сабакі былі разумныя-разумныя. – а побач з сабакам сядзеў хлопчык у майцы без рукавоў і паказваў Лёччыку нехарошыя знакі. Усё гэта працягвалася мо якую хвіліну, джып няўхільна абганяў іх на гэтай шырокай дарозе, якая паступова ўздымалася да высокага празрыстага неба, цягнучы за сабой жоўтыя, як Каціны валасы, навакольныя палі. І тады Лёччык зрабіў вачыма кароткі рух, быццам падміргнуў сабаку, але не заплюшчваючы вока, а толькі скасавурыўшы яго – і сабака таргануўся маланкава ды схапіў хлопчыка зубамі за голае плячо. Зларадны рот раскрыўся так шырока, як мог, хлопчыка нібыта вывернулі да самых гляндаў, перад вачыма ў Лёччыка зрабілася чырвона, як калі загараеш пузам дагары – а далей ён нічога ня бачыў, джып абагнаў іх, рвануўся наперад, і тут жа нацягнутая струна хуткасьці лопнула, джып завіхляў і спыніўся ля ўзбочыны.
А іхная кампанія усё так жа ляцела наперад. Бацька нічога не заўважыў – ён пазіраў на Кацю, а яна адказвала яму нейкімі дзіўнымі позіркамі, і Лёччык падумаў, што гэтым дваім наперадзе цяпер дужа хочацца, каб і ён таксама праваліўся ў сон. Іх жа ажно трасе абаіх, думаў сказаць Лёсі Лёччык, аднак яна спала, а будзіць яе не хацелася. Двое дарослых пагойдваліся на пярэдніх сядзеньнях, ап’янелыя ад хуткасьці і небясьпекі. А п’яным нельга садзіцца за стырно. Лёччыку карцела ўсё гэта сказаць – ды ён зразумеў, што і сам даўно ўжо дрэмле.
“Не забудзь павярнуць”, – сказала бацьку Каця і аблізала вусны.
І тады яны збочылі на лясную дарогу – і тут Лёся прачнулася. Паглядзела на мокрую пляму, якая расплылася на Лёччыкавай футболцы, неўразумела паўзіралася ў акно.
“А дзе авадзень? Той, тоўсты?”
І праўда, яго даўно не было чуваць. “Падох, – сказала Каця. – Задуха”.
А сама не дазваляе адчыняць вокны. І бацька яе слухаецца.
Асфальт неўзабаве скончыўся. А потым пачалася сапраўдная гайданка. Можна было падумаць, што яны вярнуліся ў тое месца, адкуль пачыналі сваё падарожжа. Але лягер быў цяпер далёка. Немагчыма было сказаць, у якім баку. Хаця Лёччык ведаў, што варта яму захацець, і ён яго адшукае. Проста падыме галаву так высока, як можа – і тады пабачыць. Акіне позіркам усю краіну, усе вёскі, мястэчкі і гарады, і рана ці позна натрапіць вачыма на браму з пратубэранцамі. Месца, дзе іх лячылі ад чагосьці – і ня іхнай справай было ведаць, ад чаго.
За гэтай брамаю, пэўне, ужо заўважылі іхную адсутнасьць. Конкурс адмянілі, і важатыя знайшлі дзірку ў сятчастай агароджы. Ходзяць па лесе, крычаць, перакідваюцца рэхам, як мячыкам, мацаюць вачыма кару на дрэвах, прымятую траву, дасьледуюць павуціньне. Абяцаюць, што ня будуць нікога прывязваць, калі яны зь Лёсяй адгукнуцца. Ня трэба было яму забіваць таго авадня. Трэба было пасадзіць у нейкую скрыначку – і ён дакладна паказаў бы ім дарогу назад. Аднак, што праўда, ніякай скрыначкі ў Лёччыка не было. Толькі футболка, парваная на плячы, шорты і басаножкі. І на Лёсі тое самае. Амаль аднолькавае адзеньне. Толькі ў Лёсі шорты белыя, а ў яго – сінія. Сінія, сінія, здымі… Не здыму. І больш нічога. Сьпякотнае стаяла лета.
І тут машына заглухла і спынілася.
Усе паглядзелі на бацьку – а ён, здаецца, быў толькі рады.
“Ня ведаю, – сказаў ён у адказ на запытальна ўзьнятыя Каціны бровы. – Я ж казаў, я нічога не разумею ў машынах”.
“Да месца яшчэ кілямэтраў сто”, – сказала Каця.
“Ніхто ня бачыў, як мы сюды павярнулі, – сказаў бацька, гледзячы проста перад сабой, і паклаў руку ёй на калена. – Абсалютна пустая шаша. Я знарок прасачыў. Ніводнай машыны”.
“Але што мы… – пачала Каця. – Ну, ладна”.
Ладна – гэта на Языку. Лёччык і Лёся ведалі гэтае слова. Яны пераглянуліся. Машына стаяла, выдзяляючы ў паветра амаль што бачную цеплыню, унутры яе нешта ціха пацоквала, яна неяк на дзіва лёгка ўпісалася ў навакольны краявід, загарадзіўшы сабой вузкую лясную дарогу: гальлё калыхалася над самым дахам, і шышкі глядзелі ім у вокны, а на капот села нейкая птушка, і ўспырхнула, як толькі ўздрыгнулі дворнікі, зь якіх пасыпалася ігліца. Бацька адчыніў вокны. У машыну, якая ўсё яшчэ пахла незнаёмай Лёччыку, чужой, трывожнай раніцай, адразу ж запоўз водар нагрэтага сонцам лесу. Запоўз, заняў сабой увесь салён. Гэта быў іншы лес. Зусім іншы лес, чым той, які яны месяцамі бачылі зь Лёсяй празь сетку.
Яны выйшлі, задаволена крэкчучы. Лёся пацерла сабе азадак.
“Ну што, давайце я вас абдыму, мае любыя!” – сказаў бацька, але Лёччык і Лёся бачылі, што ён думае зусім не пра іх. Таму яны не варухнуліся, а бацька, так і не абняўшы іх, паказаў на сьцежку, што вілася ў гушчары: вузкі праход пад нізка навіслым гальлём, як пад апушчанымі сьцягамі:
“Глядзіце, колькі чарніцаў. Налятай!”
Лёччык і Лёся недаверліва нахіліліся да зямлі. І чарнічнік павёў іх па сьцежцы, а адтуль на ўзгорак, у сапраўднае чарнічнае каралеўства. Чарніцы, чмурыцы, чарнадур. “Прапаную Тардэсільяскую дамову”, – пасьпешліва сказаў Лёччык, засунуўшы ў рот першыя ягады з гэтай зялёнай, сіняй, чорнай, залатой, загадкавай Індыі.
“Згодная, – кіўнула Лёся. – Усход ад гэтага мэрыдыяну мой!” І яны ўпалі на калені, раскрыўшы раты, і папаўзьлі кожнае ў свой бок.
…Маю сястру зьелі ваўкі, сказаў Лёччык апошні раз і адплюшчыў вочы. І тут жа страшная зялёная сіла зьбіла яго з ног, і ён паваліўся тварам у мох, а яна біла яго пяткамі і пальцамі ззаду сьціскала горла. Здымі, прахрыпеў ён.
“Гэта цябе зьелі, зьелі і выплюнулі, – сказала Лёся, цяжка дыхаючы, але паслабляючы нарэшце хватку. – Ты ўвесь у ваўчынай сьліне. І ў страўнікавым соку. Напаўператраўлены, абгрызены, мокры. Фу!”
“Сама ты мокрая! Ты вечна мокрая!” – прамармытаў Лёччык. Здаровая якая сястра, як наваліцца – дык адчуваньне, быццам жыўцом цябе закопваюць. Гэта ўсё лягер. Вітаміны. Сьвежае паветра.
“Паглядзі, што ты мне тут панапісвала!” – закрычаў ён, а лес узяў ягоныя словы і панёс кудысьці, быццам Лёччык нічога не казаў. Аддай мне голас, лес. Аддай мне лес, голас.
“Што? Дзе?”
“Вось, тут”, – і ён паказаў на сваю футболку. На ёй і праўда густа сінелі адбіткі Лёсіных пальцаў, носа і нават вуснаў. Нібыта і праўда яна нешта напісала на белай тканіне футболкі зь дзіркай на плячы. Нейкі даўгі сказ незразумелымі, таямнічымі знакамі.
“Так ужо і не зразумелымі, – прамовіла Лёся, прыглядаючыся. – Глядзі, вось тут у мяне атрымалася “б”. А гэта можна прыняць за лацінскае “s”. Гатычным шрыфтам. А тут ужо нейкая глаголіца…”
“Трэба будзе расшыфраваць, – сказаў Лёччык. – Здаецца, мяне зараз званітуе”.
“Ташніт, – засьмяялася Лёся. – На Языку гэта называецца: у цібя ташніт”.
“Не ў цібя, а цібе, – няўпэўнена сказаў Лёччык. – Але я таксама напішу штосьці ў цябе на майцы. Бо ты вось якая чыстая…”
“Ні халеры ня чыстая, – сказала Лёся. – Але пішы, браце мой ташніт, пішы”.
І ён расьціснуў у пальцах жменю чарнічын, з роспаччу думаючы, што іх зусім не паменела на гэтым узгорку пасьля іхнага ўварваньня, расьцёр іх, так што пальцы зрабіліся аж чорныя, сеў перад ёй і пачаў пісаць на Лёсінай футболцы, проста на грудзях і жываце.
“Пра ваўкоў пішаш? – спытала абыякава Лёся, адкінуўшыся на сьпіну і заплюшчыўшы вочы. – Як жа ў жываце цяпер бурчыць…”
“Ага, – сказаў заклапочаны працаю Лёччык, не падымаючы вачэй. – Усё”.
Ён працягнуў ёй руку, і яны падняліся. Пахла блізкім балотам, смачна, як абедам на лягернай кухні. Недзе там, дзе віліся камары, снуючы ў паветры сваё воблака, быў шлях да машыны. Яны прайшлі скрозь камароў, нібы скрозь дым, прыплюшчыўшы вочы, потым пастаялі крыху пад сонечным промнем, які біў проста з найбліжэйшага куста, затым стомлена пацягнуліся па сьцяжыне і выйшлі нарэшце зноў на дарогу, да машыны.
Каця і бацька ўсё яшчэ былі там. Каця прыціскалася шчакой да шкла бакавых дзьвярэй, і рука яе шукала за сьпінай бацьку, а той не даваў сябе знайсьці, прыціскаўся носам да Кацінай патыліцы, набіраў сабе ў ноздры яе жоўтыя валасы, і казаў ёй нешта. Яны былі цяпер як адзін чалавек. І месца для Лёсі і Лёччыка паміж імі не было.
“Я не разумею, што ён кажа”, – сказаў Лёччык.
“А я разумею, – адгукнулася Лёся. – Чакай, я зараз”.
Яна пракралася да машыны, дзьверы якой былі адчыненыя, падпаўзла на каленях з таго боку, дзе не было ні бацькі, ні Каці, і хутка вярнулася да Лёччыка з кніжкай у руках. “Атлас аўтамабільных дарог Эўропы” 1939 году. Маленькі скарб. Лёччык паглядзеў на сястру з ухвалай.
“Ведаеш што, Лёччык, – сказала Лёся. – Хадзем са мной у Брэмэн”.
“Хадзем, – сказаў ён. – Толькі трэба пашукаць нейкага мяса. Мы з табой будзем ісьці доўга. Вельмі доўга. Да Брэмэну ведаеш колькі адсюль?”
“Зараз скажу, – Лёся задумалася. – Кілямэтраў пад тышчу. А ты на чым будзеш граць, калі мы прыйдзем?”
“На костцы, – сказаў Лёччык. – Ведаеш, бываюць такія косткі, у жывёлаў і ў людзей, зь дзірачкамі, у якія можна дзьмуць, як у жалейку?”
“Так, – пацьвердзіла Лёся. – А я буду біць у ба”.
“Біць у ра”, – сказаў Лёччык.
“Біць у бан”, – сказала Лёся.
Яны ўзяліся за рукі і вярнуліся да іхнага чарнічніку. Было такое ўражаньне, што за гэтыя хвіліны ягадаў тут вырасла яшчэ больш. Высока падымаючы ногі, каб іх не засмактала ў сінюю багну, яны пайшлі ў адваротны ад камароў бок, туды, дзе канчаўся чарнічны сьвет. І неўзабаве іх ужо не было ні на ўзгорку, ні пад ім, ні на мапе, ні пад ёй. І вось ужо двум дарослым людзям, мужчыну з пунсовым тварам і жанчыне з кароткімі жоўтымі валасамі, толькі і засталося, што выпытваць у камарынага воблака, куды ўцякла законна здабытая кроў.
“Лёч-чык! Лё-ся-а-а!”
“У іх галасы, як у Важатых, – сказаў Лёччык, паскараючы крок. – Асабліва ў гэтай, з жоўтымі валасамі”.
І тады Лёся засьмяялася. Яна даўно не сьмяялася. І лес засьмяяўся разам зь ёй.
2. У трактарыста было шэсьць пальцаў
У трактарыста было шэсьць пальцаў. Ці то на правай руцэ, ці то на левай, бацька ўжо ня памятаў. Пяць нармальных, як ва ўсіх людзей, з бліскучымі, чорнымі пазногцямі, цьвёрдымі, як алмаз – а за валасатым мезенцам рос яшчэ адзін, маленькі, худы, сінявата-бледны, які тырчаў убок, і пазногаць на ім быў зусім малюсенькі, белы, дагледжаны. Бацька ня мог адвесьці позірку ад гэтага дадатковага, бонуснага пальца. Па ўсім было відаць, што трактарыст ня можа ім варушыць. Бескарысны, прыгожы, жаноцкі палец. Вырас на руцэ ў чалавека, як пустазельле. Можа, і ня палец зусім, а нейкі нарост. Бацька намагаўся не глядзець на той шосты палец – і ўсё роўна глядзеў, як загіпнатызаваны.
Трактар зьявіўся перад імі на дарозе, як здань. Намаляваўся ў паветры і спыніўся проста перад іхнай машынай. Трактарыст не выходзіў з кабіны, глядзеў на іх з Кацяй, чакаў. Да трактара быў прычэплены даўгі пусты кодаб, у якім, відаць, трактарыст вазіў бярвеньне. Бацька кінуўся да кабіны, замахаў рукамі – і толькі тады трактарыст нехаця зьлез, безь ніякай цікавасьці выслухаў таропкія бацькавы тлумачэньні, палез назад, пачаў размотваць трос. Трактарыст не глядзеў на бацьку, толькі на Кацю, нядобра так паглядаў, насьмешліва, а бацька глядзеў на палец і нічога ня мог з сабой зрабіць. Седзячы на пні, Каця ўтаропілася ў лес, і яму гэта не падабалася. Бацьку хацелася расказаць ёй пра палец. І так і карцела спытаць у трактарыста, як яму жывецца з такім атожылкам на руцэ.
Калі б трактарыст жыў у горадзе, ён мог бы запісацца на апэрацыю. Лішні палец адрэзалі б, на руцэ застаўся б шнар. Але ніхто не глядзеў бы табе на рукі, быццам ты цуд прыроды. Езьдзяць жа і такія трактарысты ў сталіцу. Ходзяць па праспэкце, тоўпяцца на рэчавых рынках, фатаграфуюцца каля помнікаў, заказваюць два па сто і піва ў самых пошлых шынках. Пахнуць недамытай акуратнасьцю. Чаму ён не абрэжа гэты абрубак? Задорага? Баіцца хірургаў? А ты не баішся? А ты лёг бы пад ножык? Адкладае на потым, на заўтра, на канец жыцьця? Ці – ганарыцца ўпотай? Бо трэба ж хаця б чымсьці быць непадобным да іншых? Карцінкай у шкле кабіны: ва ўсіх там бабы голыя, а ў яго – партрэт каратыста з чорным поясам?
А можа, ён ужо наважыўся. І заўтра, колючы дровы, прыме сто грам, закусіць цёплым, намазаным сонцам памідорам, пакладзе палец на бервяно, адвядзе вочы і – усё. Толькі мянушка застанецца.
“Што? – сказаў трактарыст, папляваўшы на далоні. – Панясьлісь?”
Трактарыст закурыў, стоячы на падножцы, трактар запыхкаў, загуў, аб’ехаў машыну, ломячы кусты. На тое, каб падчапіць іх, разьвярнуць і дацягнуць да бліжэйшае вёскі, пайшла цэлая гадзіна. Пра дзяцей, пра тое, як ён і Каця некалькі гадзін блукалі па лесе і, забыўшыся на асьцярожнасьць, сарвалі сабе галасы, пра тое, як заблудзілі і ім самім давялося шукаць машыну, бацька трактарысту нічога не сказаў. І вясковы майстар, які за некалькі хвілін вярнуў іхную зьдзічэлую, запыленую машыну ў прытомнасьць, таксама не выклікаў у бацькі даверу. Ён ужо нікому ня верыў, апрача Каці. А Каця маўчала і хмурыла бровы. Жоўтавалосая, з чорнымі насупленымі бровамі і тонкім носам, яна чагосьці баялася, і гэта было так непадобна на ўчорашні вечар, калі яны апошні раз абмяркоўвалі ўсе падрабязнасьці і магчымыя пасткі, і на раніцу, калі яны выехалі з гораду, халодныя і ўпэўненыя, як жалеза. І на ноч, калі Каця была такой пяшчотнай, як ніколі. Ён сьціснуў зубы, каб не даваць волю сьлязам. Каця моўчкі заплаціла майстру і трактарысту, і яны зноў выехалі на шашу, якая зьдзекліва павітала іх ужо знаёмымі знакамі і ўказальнікамі.
“Колькі ты ім дала?”
“Якая розьніца”.
Да хутару, схаванага ў балотах і не пазначанага ні на воднай мапе, куды ён зьбіраўся прывезьці дзяцей, адсюль і праўда заставалася кілямэтраў пад дзевяноста. Але хутар на сёньня адмяняўся – які быў сэнс туды ехаць: бязь Лёччыка, бязь Лёсі, без таго, дзеля чаго яму хацелася дзейнічаць, жыць, змагацца. Блуканьне ў лесе змарыла іх з Кацяй так, што яны пачалі засынаць, добра яшчэ, што ў яго неўпрыкмет абгарэла шыя, і ён ня мог дакрануцца ёй да сядзеньня.
За вокнамі цямнела. Дзень зрабіўся карацейшы. У гэты час плянавалася ня толькі даўно быць на хутары, але і распаліць вогнішча, пакарміць дзяцей, абняць іх і сьпяваць усім разам, седзячы на беразе возера, якуюнебудзь іхную любімую песьню. І каб галава ляжала на Каціных каленях, і каб зоркі над галавой, а галасы Лёччыка і Лёсі зусім блізка, над вухам. А далей… Далей ён пакуль не прыдумаў.
“Захварэў мой мілы коцік, Наракае на жывоцік…”
Або гэтую – пра Уліса: “будуць сакатаці, што сыночку даці”… Бацька пачаў напяваць сабе пад нос, чакаючы, што Каця падхопіць. Не падхапіла. Стамілася. Дзень быў цяжкі.
На ўдалечыні яшчэ сьветлае, фальшыва-бадзёрае неба выпаўз месяц. Паехаў за імі, не адстаючы, але трымаючы дыстанцыю. Адзінокая фара. Месяц – гэта матацыкл. Напэўна, такі мае на падворку той лясны чалавек з шостым пальцам. Месяц – начны, нябесны матацыкліст, які едзе ў туман і зьнікае за паваротам на Новы Дзень. Як добра ён прыдумаў. Месяц…
У ягоным суправаджэньні яны дабраліся да мястэчка, праехалі, асьцярожна намацаўшы фарамі, мост. Вуліца 17 верасьня. Плошча Леніна – якога нідзе не было відаць. Касьцёл, царква, Дом культуры. Аўтастанцыя, на якой стаяў самотны мікрааўтобус. Тоўсты мужык, які круціўся побач, правёў іх поглядам і працягваў цярпліва выглядаць у раньніх прыцемках магчымых пасажыраў.