“Нож тырчаў у яго з кішэні, – сказаў Лёччык. – А вось тут у яго была кроў. Праўда? Лёся, праўда?”
Яна не адказвала. Глядзела, як чалавек п’е ваду. А вады меней ня робіцца.
“Мы ня будзем яго пераварочваць на сьпіну”, – сказала Лёся.
“А я хачу перавярнуць”, – сказаў Лёччык.
“А мы ня будзем”, – сказала Лёся пагрозьліва. І паказала яму свае адрослыя кіпцюры.
“Аддай мне мой нож”, – прамовіў Лёччык, азіраючыся.
“Гэта ня твой, – сказала Лёся. – Можаш завастрыць ім сваю палку, а потым пакладзі, дзе ўзяў”.
“А калі не пакладу?” – Лёччык крыкнуў гэта, амаль з сапраўднай злосьцю.
“Тады… – Лёся задумалася. – Падай! На зямлю! Падай, дэбіл!”
Ён паваліўся побач зь ёй – і вельмі своечасова. Рыхтык дзьве вавёркі, склаўшы пярэднія лапы, яны назіралі, як на лясной дарозе, што схавалася за мэтр ад іх, зьявіўся трактар, які цягнуў за сабой доўгі кодаб, нагружаны бярвеньнем. Праваліўшыся ў мох і чарнічныя кусты, яны ўявілі сябе грыбамі – і гэта дапамагло, трактарыст іх не заўважыў. Ён глядзеў проста перад сабой, на лясную дарогу, якую бачыў толькі ён, і нячутна варушыў вуснамі. Трактар марудна праплыў міма таго месца, дзе ляжалі Лёччык і Лёся, падрыгваючы, быццам вялікая рыбіна ў туманным возеры, прагрымела даўгое бярвеньне, вылаяліся вялікія колы, падганяючы наперад малыя. Трактар ехаў паўзь іх цэлую вечнасьць. Грукат рабіўся ўсё гучнейшы. Можна было падумаць, ён едзе проста панад імі. Быццам яны сядзяць у яміне. Ваўчынай яміне.
“А дзе ты знойдзеш тую костку?” – спытала Лёся, калі яны прабіраліся праз гушчар. Камароў рабілася ўсё болей, як і сонца, а вось сілы ў нагах і руках – усё меней. Ясная рэч, гэта таму, што яны прымаюць вітаміны, падумала Лёся. Падумаўшы пра вітаміны, яна ледзь не падавілася – з рота пацёк сок, а можа, сьліна. Зямля іх больш ня клікала – але і слухалася ўсё больш неахвотна. Лёччык дык наогул неяк дзіўна кульгаў.
“Костку, на якой я буду граць? – перапытаў Лёччык. – Ну, бяруць жа іх недзе. Недзе ж яны растуць”.
Лёся задумалася. Нешта падказвала ёй, што ў адказе Лёччыка ня ўсё было ў парадку. Штосьці не супадала. Дзе бяруць косткі? Дзе яны растуць? І калі?
“Той чалавек зьбіраў грыбы? – раптам спытаў у яе Лёччык. – Напэўна, яго нехта ўдарыў нажом у сьпіну. Нехта знаёмы”.
“Чаму ты так вырашыў?”
“Таму што ў сьпіну. Я б ніколі ня стаў сьпінай да незнаёмага. І ты б ня стала. У лягеры толькі Толік мог стаць сьпінай да таго, каго ён ня ведаў”.
“Так, – Лёся спынілася, і ў яе закружылася галава. – Той чалавек быў грыбнік. І цалкам магчыма, ён ведаў усё пра грыбы і пра косткі. Але гэта апошняе, што мы пра яго сёньня скажам. Больш нічога. Яго не было. Ясна?”
“Лёся! – сказаў Лёччык, выслухаўшы яе зь вельмі сур’ёзным выглядам. – Па-мойму, у цібя ташніт”.
І тады яе і праўда званітавала. Яны нахіліліся і пачалі разглядваць, што зь яе вылілася. Лёся была вельмі ўражаная. Бо тое, што зь яе выйшла, было ўсіх колераў вясёлкі. Такой вясёлкі, якую Лёся некалі малявала ў школе. Вясёлкі ўсіх колераў яе дзіцячай палітры. “Такой радугі, как у Сіські, не бывает!” – крычалі ёй блізьняты з самай пярэдняй парты. А ёй хацелася сказаць, што яны проста дурніцы і што тым, хто гаворыць на Языку, ніколі не пабачыць ні такой вясёлкі, як у яе, і такіх песьняў ніколі ні прасьпяваць, і такога таты ніколі не займець. Яна хацела адхвастаць іх гэтымі словамі па чырвоных, як у матрошак, шчоках. Але гаварыць было нельга. Яны мусілі ведаць, што яна не гаворыць. І яна малявала далей – дарогі, масты, мапы, яліны, і пагранічны атрад, які ідзе скрозь зарасьнікі, і двух дзяцей, што пазіраюць на яго, схаваўшыся за лапамі ялінаў.
“А ты ведаеш, што пагранічны сабака ня вые?” – сказала яна аднойчы, калі бацька забраў яе ля школьнай брамы і яны пайшлі піць малочны кактэйль.
Бацька тады паглядзеў на яе так дзіўна, але вельмі хутка зьдзіў зьмяніўся разуменьнем.
“Ведаю”.
І яна супакоілася.
Цяпер, калі яе званітавала, ёй стала так лёгка, што яна падхапіла Лёччыка за руку і пацягнула яго за сабой. І, здавалася, за некалькі скачкоў яны прайшлі калючы лясок – і нечакана апынуліся на беразе возера.
Доўгага возера, якое выцягнулася сярод лесу, як зьмяя. Зьмяя са сьлізкай, роўнай, прыемнай на дотык луской.
“Човен”, – сказаў Лёччык.
“Човен”, – сказала Лёся.
Гэта і праўда быў човен, з адным вяслом, якое ўладкавалася ў ім, як пяро ў чарніліцы. А сам човен ляжаў на беразе, зусім блізка каля багністай ціны – як быццам выплыў з глыбіні паляжаць на сонцы. Чорны човен, на дне якога калыхалася поўная неба, малькоў і адбіткаў вада. Лёччык ухапіўся за край чоўна, упёрся босымі пяткамі ў пясок, паднатужыўся – і разам з чоўнам вылецеў у адкрыты космас возера. Быццам усё жыцьцё гэтым займаўся. Лёся дагнала іх і, ледзь не перакуліўшы, запоўніла човен сваімі каленкамі.
“А ты пэўная, што нам у той бок? – спытаў Лёччык, спрытна ўпраўляючыся з доўгім вяслом. – На той бераг?”
Лёся падумала, што ёй трэба сказаць яму праўду. Бо ён жа яе брат, ну і наогул – заслужыў.
“У возера няма таго берагу, – сказала яна. – Гэта ж не рака, Лёччык. У возера кожны бераг – той”.
Яна пабачыла, што ён зразумеў. І ёй зрабілася так прыемна. Пацалаваць яго, ці што?
“Лёччык, хочаш, я цябе пацалую?”
“Не хачу”, – сказаў Лёччык, павярнуўшы да сонца сваю дурацкую ўсьмешку.
“Тады давай сьпяваць”.
Гэтая ідэя была Лёччыку дадушы. Не згаворваючыся, яны зацягнулі песьню, якую раней ніколі не сьпявалі. Але аднекуль жа яны яе ведалі. Гэта таму, што мы брат і сястра, падумала Лёся. Яна была шчасьлівая, бо тут, у лесе, на ўсё вельмі хутка знаходзіўся адказ.
Па шчырасьці, першым зацягнуў Лёччык. А яна падхапіла. Бо словы ёй былі знаёмыя, а музыка плыла за іхным чоўнам – толькі пасьпявай падглядваць, падпяваць, пераймаць.
“Я-а-ак я толькі…” – пракрычаў Лёччык, расьцягнуўшы на ўвесь прастор гэтае галасістае першае “як”, а “я толькі” былі прамоўленыя хутка, рашуча. І павёў далей, махаючы вяслом у такт, выкідваючы наперад рукі:
“На-ра-дзіў-ся…”
“Ска-а-азаў бацька…” – зацягнула разам зь ім Лёся, і далей яны ў адзін голас прагудзелі:
“Кеп-ска-бу-дзе…”
І цяпер ужо яны працягвалі ва ўнісон, так, што далятала да берагу, які паўсюль быў той, і таму ім няважна было, дзе прычальваць:
“Ды-ы-ык жа ж і не…
Па-мы-ліў-ся…”
“Зьдзе-е-кавалісь!!!” – пракрычала ім сонца, пракрычала замест іх глыбіня, прасьвістаў пранізьліва вецер, які жыў на самай сярэдзіне возера.
“Бог-і-лю-дзі”, – скончылі за імі Лёччык і Лёся, адплёўваючыся ад камароў, якія цэлымі плямёнамі заляталі ў іхныя гасьцінна разяўленыя раты.
Проста песьня была такая. Шырокая. Азёрная. Іхная песьня. А яшчэ той бераг быў ужо зусім блізка. Лёся саскочыла ў ваду і акунулася па самую шыю. А потым схапіла Лёччыка і пацягнула за сабой. Ён зьдзіўлена азірнуўся і пайшоў на дно. Давялося лавіць яго за ногі, а потым самой лавіць нагамі пясок пад вадой. Пад пяткамі было холадна – тоўстыя, ледзяныя падводныя струмені абхоплівалі ногі, хацелі пасадзіць сабе на калені, абняць, пацягаць за лыткі…
А на тым беразе пачало вечарэць. Лес папераджальна патушыў агеньчыкі, зачыніў праходы, паставіў на сыгналізацыю сплеценыя дрэвы, накінуў на сябе павуціньне і прыціхнуў. Для іх быў пакінуты толькі адзін ход – лясная сьцяжына, якая сям-там яшчэ асьвятлялася далёкім, ашчадным, усё больш бясьсільным сьвяцілам. Было сонца, а стала сьвяціла – таму што сьвяціла гэта мінулы час, падумала Лёся. Пасьвяціла – і хопіць.
Гэтая адзіная сьцяжына вывела іх да балота, але Лёся адразу ж заўважыла, паднесла палец да вуснаў і паказала Лёччыку: на ўскраі балота нешта цямнела. Яны абышлі балота і апынуліся твар у твар з самай незвычайнай хацінаю, якую ім даводзілася бачыць.
Першай яе сакрэт зразумела Лёся.
“Глядзі! – сказала яна ціха. – Чытай!”
Хатку і праўда можна было прачытаць, як кнігу. А можна – разглядваць, як выставу карцін. Яе сьцены былі складзеныя з кардонных скрынак рознага памеру і колеру.
“Слодыч, – сказаў Лёччык. – Камунарка…”
Але тут былі ня толькі слодыч і камунарка. Тут быў зэфір у шакалядзе і без, тут былі скрынкі з-пад пончыкаў і бэрлінэраў, упакоўкі ад мармэляду і халвы, тут былі “Сладости мучные” – Лёччык, які ганарыўся, што добра ўмее чытаць на Языку, прачытаў: Сладості мучітельные, і Лёся падумала, што гэта гучыць нават смачней. Уяўляць, што хавалася ў гэтых скрынках, было сапраўды пакутліва-прыемна.
“Я галодны”, – сказаў Лёччык. І бессаромна паглядзеў на Лёсю.
“Што? – павярнулася яна да яго. – Гавары мне ў іншае вуха. Я чамусьці гэтым ня чую”.
“У якое?”
“У гэтае. Запомні. Гэта важна”.
“Мая сястра глухая, – сказаў Лёччык. – Толькі ня трэба мяне душыць, добра?”
Але Лёся зноў не дачула.
Дах хаткі быў зроблены з бляшанак ад рагачоўскай і глыбоцкай згушчонкі, і Лёся падумала, як, напэўна, весела сядзець у такім дамку ў дажджлівы дзень і слухаць, як кроплі граюць табе сваю звонкую песьню. На вокнах хаткі замест шкла быў нацягнуты цэляфан фірмовай крамы “Ласунак”, а зусім маленькая, шырынёй у крок, вэранда цалкам была складзеная са скрыняў, у якіх, калі верыць надпісам, захоўваліся ўкраінскія цукеркі “Шалена бджілка”, цудоўныя хрусткія напалітанкі і вафэльныя торцікі фірмы “Рашэн”.
Толькі вось бяда. Уся гэтая тара была пустая. Дастаткова было лёгенька пастукаць па скрынках, каб пачуць, што зьмесьціва іхнае даўно было зьедзенае. І ні Лёччыку, ні Лёсі тут ніхто не пакінуў ні кавалачка.
“Паглядзі, дзе мы апынуліся”, – папрасіў Лёччык, і Лёся машынальна разгарнула “Атлас”.
“Мы яшчэ ня трапілі на мапу, – сказала яна. – Нам яшчэ ісьці і ісьці. Я думаю, што яны не маглі тут усё зьесьці. Яны проста аднесьлі прысмакі ўсярэдзіну, каб дождж не папсаваў”.
“Думаеш, нам можна туды ўвайсьці?” – адгукнуўся Лёччык, з сумневам углядаючыся ў цэляфан на вокнах.
“Можна”, – пачулі яны скрыпучы голас, і павярнулі галовы туды, адкуль ён пачуўся – да зусім ужо цёмнага лесу.
5. Замяніўшы адно слова на іншае, ты нічым не рызыкуеш
Замяніўшы адно слова на іншае, ты нічым не рызыкуеш, падумаў доктар. Вядома, большасьць з гэтым не пагадзілася б. Асабліва так званыя паэты. Людзі звыклі лічыць, што слова мусіць быць дакладным. Людзі вераць у стыль і сэнсавыя адценьні. А самі ня могуць правільна вымавіць тое, што падаецца ім такім важным.
Яму падабалася думаць пра гэта пасьля абеду, бо менавіта пасьля абеду сумневы зьнікалі, заставаліся адны пацьверджаньні. Ежа надае людзям упэўненасьці ў сабе. У адрозьненьне ад словаў. Словы маюць значэньне толькі ў межах адной мовы, дый тое не заўжды. Насамрэч важна толькі тое, як ты вымаўляеш гукі. Ці правільна ты карыстаешся інструмэнтамі, дадзенымі табе для таго, каб гаварыць. А самі словы – гэта ўмоўнасьць. На месцы кожнага слова магло быць іншае. Падстаўляй, прыбірай, ці нават зусім скасоўвай. Часам ён так і робіць. І нічога не зьмяняецца – кабінэт ня робіцца большым, белыя сьцены не набываюць чырвонага адценьня, гэтая незаплянаваная муха не пачынае чытаць вершаў, стол не падымаецца і не вісіць над галавой, і ягоная асыстэнтка, якая ўпарта называла сябе мэдсястрой, не прасоўвае ў дзьверы сьвінячую галаву замест сваёй, кучаравай і вечна такой бліскучай. Лак для валасоў. Яна занадта часта ім карыстаецца.
“Вам чаёчку приготовить? – сказала асыстэнтка. – Как всегда?”
“Нет, спасибо, не нужно, – прамовіў ён. – Закройте дверь. Хотя постойте…”
Ён паглядзеў на яе зь цікаўнасьцю.
“Как вы сказали?”
“Что сказала?” – спалохалася яна, прыгладжваючы валасы. Цяпер у яе і рукі бліскучыя. Мокрыя, бліскучыя рукі, якімі яна будзе насыпаць гарбату і браць кубак.
“Повторите! Ну вот это, про чай… Да зайдите же сюда и закройте дверь”.
“Я просто спросила, вы чаю хотите?..” – разгублена сказала асыстэнтка, прычыняючы за сабой дзьверы.
“Нет. Вы не так сказали. Повторите вот это, про чаёчек”.
“Чаю не хотите?” – прамармытала асыстэнтка, хаваючы вочы. Доктар падняўся з-за стала, рашуча прайшоў туды, дзе яны хаваліся – гэтыя дзьве адтуліны, густа намазаныя нечым і таксама бліскучыя. Вочы адскочылі, але ён уважліва паглядзеў на яе вусны, і вочы паслухмяна вярнуліся. Зірнулі на яго. Зусім неглыбокія. З такімі можна працаваць.
“Повторите”, – мякка, але ўладна сказаў доктар і ўзяў яе за падбародзьдзе.
“Чаёчку не хотите?”
“Ещё раз”.
“Чаёчку не хотите?”
“Еще”.
“Чаёчку не хотите?”
“Повторите это тринадцать раз подряд”.
Яна паглядзела на яго так бездапаможна, што доктару зрабілася брыдка. Яна нічым не адрозьніваецца ад жывёлы. Толькі языком. Толькі тым, што ёй, празь нейкі капрыз прыроды, быў дадзены язык. Язык зь вялікай літары. Вялікі і магутны, надзея і апора. Чаму ёй? Чым яна заслужыла? Чым гэтая жывёліна заслужыла такі дарунак – які яна марнуе, кожны дзень марнуе, псуе, ня ўмеючы нават правільна ім карыстацца?
У сьвеце так шмат несправядлівасьці. Выправіць якую могуць толькі дактары. Не палітыкі, не мастакі, ня грошы. Толькі дактары.
“Я сказал, повторите это тринадцать раз подряд”.
І яна пачала паўтараць. Было відаць, што яна пры гэтым лічыць у галаве: адзін, два, тры, чатыры… Старанна лічыць. Баіцца зьбіцца. Жывёліна. Доктар не лічыў. Яму было абсалютна бяз розьніцы, колькі разоў яна гэта скажа. Ён чуў, а яна не. Вось што было важна.
“Прекрасно, – сказаў доктар ухвальна, калі яна спынілася. – Вы же тоже проходили курс у меня, не правда ли?”
“Да. Пять лет назад”.
“Вы молодец, – усьміхнуўся ён. – Знаете, принесите мне чаю… Это была хорошая мысль. Только вот сначала…”
Яна спынілася на парозе.
“Повторите это, про чаёчек, еще тридцаць раз. Станьте вот сюда. Смотрите мне в глаза. И повторяйте. Ну, начинаем”.
Яна маўчала. Ён адвярнуўся і потым рэзка пракрычаў ёй у твар:
“Ну, пошла! Кому сказал?!”
“Чаёчку не хотите… Чаёчку не хотите…” – залапатала мэдсястра, а ён глядзеў ёй у рот, дзе мільгалі жоўтым касьцяным бляскам зубы і з напругаю працаваў ледзь бачны язык.
“Вы неправильно произносите “чь”, – казаў ён ласкава, пакуль яна аднастайна паўтарала свой прысуд. – Вы ленитесь. Вы не хотите дать языку сделать свое дело. Отпустите его на волю. Или ему снова что-то мешает? А? Откройте рот!” – сказаў доктар у поўнай цішыні. Яе парушала толькі гэтая чортава муха.
“Так и есть, – сказаў доктар і пацокаў языком. – У вас снова опухоль. Еще совсем маленькая. Кость увеличилась. Пока что обойдемся без хирургии. Просто повторяйте это, про чаёк, и старайтесь следить за собой. Да не здесь!” – крыкнуў ён, калі яна пачала зноў паўтараць практыкаваньне. – “У себя в корпусе, или, не знаю, в туалете. Мне уже хватило на сегодня ваших чаёчкаў… Принесите мне чаю, наконец. Сколько можно меня дразнить? И перестаньне брызгать на себя этим вонючим лаком! Вы всех мух ко мне переселите, они вьются за вами, как дети!”
Асыстэнтка ўцягнула галаву ў плечы і пабегла да дзьвярэй.
“Пошла! Пошла!” – прыкрыкнуў на яе доктар. А як інакш – калі ёй падабаецца. Цяпер яна будзе некалькі начэй запар прапаноўваць яму чаёчку ў сьне. Доктар ведаў, што яна ў яго закаханая. Часам ён думаў, што цікава было б праверыць, з навуковага гледзішча: як уплывае гэтая чортава костка, а насамрэч – пухліна, на сэксуальнае жыцьцё. Ня можа не ўплываць. Занадта добрае яна абрала сабе месцазнаходжаньне. Як, зрэшты, і любая брыда, якая замінае жыць чалавеку.
Любое слова можна замяніць на любое слова. І нічога ня зьменіцца. Можна было б прымусіць яе паўтарыць дзьвесьце разоў “Доктар, я хачу ад вас дзяцей”, і нічога не зьмянілася б. Замест чаёчку было б гэтае “хачу” – якое клятая пухліна ператварыла б у першабытны, зьвярыны рык, у нейкае чвяканьне – замест тонкай мэлёдыі. Як шкада, што абсалютны слых нельга выдаваць гэтым стварэньням у выглядзе звычайных пігулак. У якім сьвеце яны жылі б… Тады можна было б зачыняць гэты брудны лягер, які часам, асабліва зімой, нагадвае яму могілкі, а ўлетку – склад. Зьняць эмблему, прыбраць агароджу, пагрузіць усё абсталяваньне на грузавікі, а самому ехаць побач на ровары, па лясной дарозе, робячы выгляд, што ён тут ні пры чым, што ён і ня доктар зусім, а так, селянін.