9. Двор
З дворнікамі ў сваім двары я вітаюся. Большасць жыхароў нашага вялікага прахаднога прывакзальнага двара з імі не гаворыць. Я б таксама не вітаўся, каб яны самі не давалі «добры дзень». Пачала вітацца цётка з чырвонымі валасамі, а за цёткаю і ўсе астатнія. А вось з дваровымі алкаголікамі не гавару. Нават калі яны і загаворваюць у мой бок, я моўчкі іду далей.
У маім квартале пяць бараў, дык з барнымі п’яніцамі я перакідваюся словам-другім. А з тымі, хто закуску вышуквае ў кантэйнерах са смеццем, я не магу гаварыць, бо гідка. Мне лягчэй пагаварыць з сарокаю ці варонаю, што грабецца ў сметніцы, чым са смярдзючымі парэшткамі паўчалавекаў. І з тутэйшымі сабакамі ды катамі я таксама размаўляю лагодным голасам. Зазвычай я ім кажу адно слова: «харошы-харошы-харошы». Жывёлы і птушкі любяць такое слова, прынамсі ў нашым двары яны яго шануюць.
З кім-кім, а з чужымі дзецьмі я ніколі не вітаўся. Гуляюць сабе на пляцоўцы і хай гуляюць, нашто ім перашкаджаць. Чужыя дзеці хутка растуць, і пераканаўся я ў гэтым шматкроць у сваім жа двары. Была сярод іх адна дзяўчынка чарнавокая. Дзяўчынка як дзяўчынка, крыху няскладная, а так выглядае на звычайную. Толькі яна не зусім звычайная, бо спачатку яна гуляла ў пясочніцы з раўналеткамі, а потым яны падраслі. Раўналеткі сышлі з пясочніцы, а дзяўчынка засталася. Яна засталася гуляцца сярод меншых за сябе, але і меншыя выраслі, а дзяўчынка зноўку засталася ў пясочніцы. Яна стала падобнай да вялікай вароны сярод вераб’ёў. Яе нязграбнасць і вуглаватасць павялічыліся, нейкая неахайнасць з’явілася ў вопратцы. Скажу шчыра, яе прысутнасць пад высокімі дваровымі таполямі пачала мяне раздражняць. Напэўна, яна раздражняла не толькі мяне, але і бацькоў малых дзяцей, бо апошнім часам дзяўчынка хоць і гуляла ў тых жа пясочніцах, але гуляла адна і з самага краю дзіцячай пляцоўкі.
Калі я заўважыў, што дзецям не дазваляюць сябраваць з дзіўнаватай дзяўчынкаю, мне нават стала яе шкада, бо яшчэ які год-два – і яна пачне гуляць з дваровымі алкаголікамі, пачне пасмоктваць піва і папіваць таннае віно, будзе пакурваць кепскія цыгарэты і сіпатым голасам выпрошваць у мінакоў грошы ці прапаноўваць пад’езны сэкс за капейкі. Такое ў прывакзальных дварах на кожным кроку. «Мужчына, вы так смачна пахнеце, вы такі прыгожы… Можна я зраблю вам мінет за дзесятку… Ну давайце за пяцёрку… Вырадак! Яму шкада цыгарэты для беднай дзяўчыны!!!» Цыгарэты мне не шкада, я проста не люблю п’яных і брудных прастытутак. Не скажу, што вельмі люблю цвярозых і напарфумленых, але смярдзючых і дурных зусім не люблю.
Намаляваўшы такую змрочную карціну пра няскладную і касавокую Дваравічку, я перастаў раздражняцца, а таму і не заўважыў, калі яна прапала. Няма і няма, і Бог з ёю. Дваровае жыццё цякло далей у сваёй шматаблічнай завядзёнцы. П’яніцы п’юць, дзеці смяюцца, галубы разгульваюць па шапаткой апалай лістоце і зусім не баяцца міліцыянтаў, што ўтрох шпацыруюць па перыметры нашага добра праветранага двара.
Двор, як двор, дзень, як дзень. Тут пайшоў снег, узяў і пасыпаўся, такі звычайны і будзённы снег. Двор пасвятлеў і нават узрадаваўся. Не ведаю, як каму, а мне мой двор сказаў, што ён любіць першы снег. Я яму веру. Чаму не верыць? Хто з нас не любіць чысты снег? Я прайшоў праз белы двор і выйшаў у белы горад. Ідучы праз вакзальны натоўп, я раптам убачыў нашую Дваравічку. На ёй была новая шапачка з белым кутасом і новенькі кароткі кажушок ды белыя рукавічкі. Дваравічка пазнала мяне і павіталася. На душы на якое імгненне пасвяжэла. Так, на адно-адзінае імгненне мне стала добра, і я падумаў, што не ўсё так кепска ў нашым двары і на нашым свеце.
Снег сыпаўся і сыпаўся, цяпер ён быў ужо не такі белы і не такі чысты, бо снег пачаў падаць разам з дажджом. Мне зрабілася кепска, бо я зразумеў, што нічым не змагу дапамагчы нашай Дваравічцы. Я нават сліваю ў шакаладзе не змагу яе пачаставаць. Ну каму трэба зацукраваная сліва ў шакаладзе з рук чужога чалавека, нават калі ты з ім жывеш у адным двары, нават калі ты адзін раз даў яму «добры дзень», нават калі ты разумова непаўнавартасны?
10. Рок
Рок-канцэрт у касцёле! Хто мог падумаць? Каму не хапала рок-музыкі пад касцёльнымі скляпеннямі? Мне!
Задумаў я той канцэрт трыццаць гадоў назад, седзячы пад скляпеннямі, у касцёле Успення Дзевы Марыі. Тады мала хто бачыў у паўразбураным баракальным будынку касцёл. Для мясцовых уладаў горада Мсціслаўля гэта быў помнік архітэктуры, у якім збіраюцца адчыняць мастацкі музей. Для тамтэйшых гандляроў ён быў складам для гародніны, пограбам, дзе квасілася капуста і ладзілася засолка агуркоў. Старадаўнія сцены пасівелі ад солі. Перамалёўваючы анёлаў з музычнымі інструментамі, я думаў пра рок-музыкаў. А калі сваім калегам-рэстаўратарам я прапанаваў замест музея зрабіць канцэртна-танцавальную залу, яны не зразумелі мяне. Не час. Тады быў час высяляць гандляроў салёнымі памідорамі з касцёльных сутарэнняў, час рабіць дакументацыю на аднаўленне будынка з ягонымі вежамі, калонамі і сценапісам. Але менавіта ў той час я задумаў свой рок-канцэрт у касцёле.
Сто семдзесят пяць гадоў назад пабачыў свет раман «Сабор Парыжскай Божай Маці». Пачынаецца твор з развагі пра слова АNАГКН – РОК па-грэчаску. Слова «рок» нарадзіла раман-сабор, так перакананы аўтар – Віктор Гюго. Нам застаецца паверыць яму, паверыць і прыняць той факт, што з таго часу кніга стала саборам.
Хвалі ўсёзнішчальных войнаў і людажэрных рэвалюцыяў пракаціліся па свеце. Раз’ятраныя натоўпы паўвар’ятаў руйнавалі цэрквы і разбівалі званы, палілі абразы. У запале сваёй рэвалюцыйнасці і ваяўнічасці вылюдкі ладзілі на плошчах і спальванне кніжак. Палымнелі саборы і гарэлі кнігі, рэчаіснасць курчылася ў агні. Зямля прагна піла чалавечую кроў. Ап’янеўшы ад вогненасці і крывавасці, зямля засынала.
Маё пакаленне прыйшло ў свет, дзе халодныя руіны сабораў пазіралі на людзей чорнымі прагаламі павыбіваных вокнаў. Мы глядзелі на саборы, а саборы глядзелі на нас і не бачылі нас. Трэба было зайсці ў руіны і запаліць там свечку, ці хоць бы лямпачку павесіць. А пад той лямпачкай трэба было заспяваць. Мы заспявалі рок. Мы аднавілі саборы. Мы выйшлі на плошчы і стадыёны. Мы стварылі новыя дзяржавы, лепшыя за папярэднія. Мы пражылі жыццё са сваёй песняю.
У свет прыйшлі новыя пакаленні. Шмат найлепшых з маіх раўналеткаў адплыло ў вечную цішыню. Нашы дзеці ходзяць у адноўленыя саборы, а нашых унукаў ужо ніхто не спяшаецца хрысціць. І цяпер мне прапанавалі правесці рок-канцэрт у касцёле. Канцэрт прысвечаны памяці аднаго з найлепшых маіх паплечнікаў, паэта Анатоля Сыса. Гэта – рок.
Былі запрошаны найлепшыя з нашых рокераў: Лявон, Кася, Руся, Хаменка і Памідораў. Чаму так мала? Каб не хапіла! Песняў было не шмат. Зноў жа ж, каб не хапіла, каб усе востра адчулі, як не хапае нам паэзіі, шчырасці, праўды, песні, музыкі і свабоды.
Канцэрт праходзіў цяжка.
Складанасці пачаліся з-за журналістаў, якія прызвычаіліся зарабляць свае трыцацць рублёў, пішучы пра забароненыя ўладаю мерапрыемствы. «А ці не забароняць ваш рок-канцэрт?» – «А ці не прыйдуць міліцыянты ў касцёл?» – «А ці адпавядае паэзія вальнадумца Сыса касцёлу?» – «А ці прагучаць пад хрысціянскімі скляпеннямі ягоныя вершы накшталт такога: які ж тады Бог, калі служкі – звяры?» «А праўда, што вершы Сыса выкінулі са школьнай праграмы за тое, што ён уваходзіў у суполку “Тутэйшыя”?» Правакатараў з іх гнюснымі пытаннямі я пасылаў да чорта. Абрыдлі яны мне. Я іх пасылаў, а яны лезлі і лезлі. Яны вырасталі проста з-пад зямлі, і нават, калі я ўжо ішоў на сцэну, недарэчныя пытанні ўсё яшчэ ляцелі мне ў спіну.
Складанасці з недарэчнымі пытаннямі журналістаў зусім і не складанасці ў параўнанні з капрызамі і паводзінамі рокераў.
Кася не хацела спяваць першай. Я настойваў, бо толькі адзін радок мог задаць патрэбную танальнасць усяму рок-канцэрту, радок «Надта хочацца ў вырай, мая белая лебедзь!». Настаяў. Кася пагадзілася – з адной умоваю, што мы пачакаем, калі ўсе рассядуцца, бо для гэтага радка патрэбна поўная цішыня. Таму і канцэрт пачаўся са спазненнем.
Капрызы Русі ляжалі ў іншай плоскасці, ёй не падабалася, што вакол яе круцяцца жанатыя мужчыны. Заляцанні і нават простая ўвага жанатых мужчын яе раздражняла. Раздражнёная рок-спявачка – рэч небяспечная. З ёй трэба абыходзіцца тактоўна і асцярожна, а дзе ўзяць тактоўнасць, калі ўсе навокал узбуджаныя і нервовыя?
Лявон не зрабіў песню на словы Сыса. «Я спрабаваў, а ў мяне нічога не выйшла! І што, калі песні не будзе? Я ж прыйшоў, я буду спяваць… У нас жа не дзяржаўнае мерапрыемства з зацверджаным сцэнарам?..» Добра, што мы былі ў касцёле, дзе нельга лаяцца. Добра, што Кася згадала песню, якую некалі даўно яна спявала разам з Лявонам. Добра, што Лявон сеў у кутку і аднавіў тую песню. Майстра.
У Хаменкі было жаданне праспяваць не тры песні, а шэсць. Алег ніяк не мог зразумець, чаму гэта я не хачу паслухаць шэсць ягоных кампазіцый. Не ведаю, ці зразумеў ён мяне, ці проста пагадзіўся.
Ну а Памідораў не прыйшоў на рэпетыцыю. Ён нават на канцэрт ледзь не спазніўся. Прыехаў злы і засмучаны. Нешта нейкае не склалася ў ягоным побыце. Але ж у кожнага з нас нешта нейкае заўсёды не складаецца. Ды трэба ўсё адно спяваць сваю песню і расказваць сваю гісторыю.
Я расказваў гісторыю, а рок-н-рольшчыкі спявалі. Рок-канцэрт у касцёле прайшоў выдатна. Галоўнае: усе востра адчулі, як нам не хапае паэзіі, шчырасці, праўды, песні, музыкі і свабоды.
11. Кніга
У кнігарні я наведваюся ледзь не штодня. Выдавецкая дзейнасць і літаратурная творчасць без кніжнай крамы мне цяжка ўяўляецца. Думаю, каб я нічога не пісаў і нікога не выдаваў, дык у букіністы і на кніжныя кірмашы ўсё адно заходзіў бы. Мне падабаецца настрой, які ствараюць паліцы і сталы з часопісамі ды кніжкамі, а яшчэ мяне радуюць людзі з кнігамі ў руках. Таму я шмат каго ведаю ў кнігарнях.
Сярод заўсёдных наведнікаў менскіх букіністаў ёсць Андрэй. Ён сабраў вялікую бібліятэку, якой страшэнна ганарыцца. Кніжкі са свайго збору ён нікому не дае, але часам запрашае гасцей, каб паказаць папяровыя скарбы. Аднаго разу і я патрапіў у лабірынты Андрэевых стэлажоў. Ён вадзіў мяне ад паліцы да паліцы і пералічваў назвы каштоўных набыткаў. Я выказваў захапленне. Нахадзіўшыся і назахапляўшыся, мы селі піць гарэлку. Так, мы пілі банальную гарэлку і закусвалі яе чорным хлебам, калі Андрэй расказаў гісторыю пра сваю загану…
«Мой кнігазбор пачаўся з крадзяжу. Я не збіраўся красці, а тым больш не збіраўся красці кнігі. Як і ўсе падлеткі, я хадзіў у бібліятэку і чытаў збольшага бібліятэчныя кніжкі. Нешта я пазычаў у сяброў, нешта было і ў нас дома. Чытаў шмат, можна нават сказаць – чытаў запойна. Сваю ракавую кнігу я пазычыў у суседа. Хуценька прачытаў яе і вярнуў. Я ж яшчэ не ведаў, што трымаў у руках сваю ракавую кнігу.
Не прайшло і дня, як мне нясцерпна захацелася яе перачытаць, нібыта я прапусціў у ёй нешта значнае. Прасіць другі раз адну і тую ж кнігу было сорамна, а таму я папрасіў зусім іншую кніжку, а тую скраў. Жаданне чытаць і перачытваць кнігу было настолькі моцнае, што ніякага сораму за свой крымінальны ўчынак я не адчуваў. Я страшэнна радаваўся, што кніга ў мяне, што яе можна насіць з сабою і чытаць. Я насіў яе ў сваім школьным партфелі і чытаў на ўроках, хаваючы пад сталом. Толькі мая радасць была не такая доўгая, як хацелася б.
Кніга прапала. Яна знікла на вялікім перапынку, калі я піў ледзь салодкую гарбату і еў сухаватую ватрушку ў школьным буфеце. Паскардзіцца настаўніку я не змог, бо і сам яе скраў. Мае слабыя дэтэктыўныя здольнасці не дазволілі знайсці злодзея. Ці правільней будзе сказаць, што я адмовіўся ад ідэі шукаць злодзеяў, а вырашыў шукаць саму кнігу. Я хадзіў па кнігарнях і кніжных кірмашах, знаёміўся з людзьмі, якія таемна гандлююць паўзабароненымі і забароненымі кніжкамі. Нешта я набываў, нешта выменьваў. Паціху-патроху пачала складацца мая ўласная бібліятэка, я стаў даволі вядомым Кніжнікам.
Але не пра тое ў нас цяпер гутарка ідзе.
Я не забыўся, я заўсёды памятаў пра сваю ракавую кнігу. Канешне, я яе прыдбаў, а прыдбаўшы, вырашыў яе вярнуць, прыйшоў да суседа і не змог прызнацца, што я яго абакраў. Так я і сышоў з той кніжкаю ў сваім настаўніцкім партфелі. Але спробы вярнуць кнігу я рабіў не адзін раз. Як толькі ў мяне з’яўляецца магчымасць набыць тую кнігу, я абавязкова яе купляю, перачытваю і прыходжу з ёй у свой стары двор, стаю пад вокнамі суседа і думаю пра ўласнае глупства і баязлівасць з нікчэмнасцю. Шмат разоў я прыносіў кнігу ў свой стары двор. Там усё змянілася, а калі я туды прыйшоў апошні раз, дык і дом знеслі. Няма чалавека, якому я вінен кнігу, няма нават месца, куды яе можна было б пакласці, каб стварыць ілюзію вяртання. Ёсць толькі асобнікі маёй ракавой кнігі. І я думаю, што ў кожнага чалавека ёсць свая ракавая кніга, кніга, якую ён узяў пачытаць і не вярнуў, кніга, якую немагчыма прачытаць да канца…»
Мы дапілі гарэлку. І калі я ўжо стаяў на ганку Андрэевага дома, дык не стрымаўся і спытаў: «Дык уласна якую кнігу ты не можаш вярнуць?» – «Я не магу вярнуць «Скрадзенае пісьмо» Эдгара Алана По». – «А што такога незразумелага ты ў ёй знайшоў, што столькі разоў перачытваў?» – «Пісьмо! Самае невытлумачальнае і загадкавае ў той кнізе само пісьмо. Усе думаюць, што гутарка ідзе пра скрадзены ліст, у якім дэскрыдытуецца нейкая там важная палітычная асоба, што трэба любым чынам вярнуць гэты ліст і ўсё вернецца на свае заўсёдныя месцы. Насамрэч, у тэксце распавядаецца пра пісьмо, якое можна вывернуць на левы бок, якое можна скласці ў адваротным парадку. Разумеш? Самае каштоўнае ў той кнізе менавіта пісьмо, якое не адпускае чытача…»
12. Душа
У чалавека няма душы…
Яе няма да таго моманту, пакуль чалавеку не стане кепска. Яму мусіць зрабіцца так маркотна і невыносна жыць, што ўвесь навакольны свет пацямнее, цела зробіцца непатрэбным і тады… Гэта як з болем, які выразна абмалёўвае хворае месца. Табе няма ніякай справы да ўласнай ключыцы. Ёсць у цябе ключыца ці няма той ключыцы? Без розніцы. І раптам ты няўдала ўпаў і зламаў ключыцу. Аказваецца: у цябе ёсць ключыца. Яна страшэнна баліць. Ключыца робіцца больш значнай за ўсё астатняе цела. Цяпер ты ведаеш пра ключыцу ўсё.
Так і з душою, пакуль ты роўна дыхаеш, пакуль справы твае ідуць добра, пакуль ты зламаў толькі ключыцу, ты не адчуеш сваёй душы. Можа, ты яе ніколі і не адчуеш, а пражывеш доўгае спакойнае жыццё. Я нават табе пажадаю такое бяздушнае жыццё з дабрабытам і весялосцю. І сабе я такое жыццё жадаю, бо жыць у канфлікце з уласнай душою цяжка. Я не збіраюся цябе ні ў чым пераконваць, не буду цябе і агітаваць, проста распавяду пра свае стасункі з уласнай душою і ўсё.
У маладосці я быў страшэнна канфліктным чалавекам, да сшэрхласці скуры я ненавідзеў ілжывасць. Таму перад тым, як выдаць дыплом пра заканчэнне акадэміі мастацтваў, мяне паклікалі на кафедру і сказалі, што дыплом я атрымаю, але мастаком не стану, бо ніхто ніколі не замовіць мне ніводнага роспісу і не купіць у мяне ніводнай карціны. У той час пагроза была звышрэальнай, бо мастацкі свет быў упарадкаваны і замкнёны сам на сябе, як і ўся імперыя. Мяне выштурхнулі з афіцыйна-мастакоўскага асяроддзя. Я басцяўся па горадзе ў пошуках працы. Васемнаццаць гадоў я старанна правучыўся на мастака, атрымаў два дыпломы і апынуўся незапатрабаваным. Куды я ні звяртаўся, паўсюль чуў адмовы. Паабяцаная забарона на прафесію ўцялеснілася. Як утрымліваць сям’ю? Як карміць дваіх дзяцей? Як жыць? Не ведаў. І тут мне прапанавалі працу журналіста, я прасіў працу мастака ў часопісе «Беларусь», а мне прапанавалі папрацаваць тры месяцы журналістам. У іх прападала стаўка журналіста… Пагадзіўся.