Калядны харал - Янкута Ганна В.

Чарлз Дыкенс

Калядны харал

Святочная гісторыя пра прывідаў

Прадмова

У гэтай маленькай кніжцы пра прывідаў я паспрабаваў абудзіць прывідны цень ідэі, якая не пагоршыць вашага стаўлення да саміх сябе, да іншых, да надвор’я альбо да мяне. Хай гэты цень блукае вам на радасць па вашых дамах і хай ніхто не захоча, каб ён спачыў.

Страфа першая

Прывід Марлі

Пачнем з таго, што Марлі быў мёртвы. Тут не магло быць ніякіх сумневаў. Пасведчанне пра яго пахаванне падпісалі святар, царкоўны служка, далакоп і найбліжэйшы сябра памерлага. Сам Скрудж падпісаў яго! А Скруджаў подпіс, на чым бы ён ні стаяў, і на Біржы лічыўся доказам.

Такім чынам, стары Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.

Заўважце, я зусім не збіраюся сцвярджаць, нібыта на ўласным досведзе зведаў, што цвік у сцяне мёртвы неяк па-асабліваму. Я б, напрыклад, палічыў самым мёртвым сярод усіх скабяных вырабаў цвік, убіты ў труну. Аднак у гэтай прымаўцы – мудрасць нашых продкаў, і калі я наважуся крануць яе сваімі грэшнымі рукамі, уся краіна зваліцца ў тартарары. Так што дазвольце мне яшчэ раз рашуча абвясціць: Марлі быў мёртвы, як цвік у сцяне.

Ці ведаў Скрудж, што Марлі памёр? Безумоўна, ведаў. А як іначай? Скрудж быў кампаньёнам Марлі невядома з якіх часоў. Скрудж быў адзіным яго павернікам, адзіным правапераемнікам, адзіным законным спадчыннікам, адзіным сябрам і адзіным, хто праводзіў яго ў апошнюю дарогу. Але нават Скруджа сумная падзея не падкасіла – камерцыйныя здольнасці не здрадзілі яму і ў гэты дзень, і ён урачыста памянуў Марлі заключэннем выгаднай дамовы.

Згадкі пра пахаванне Марлі вяртаюць мяне да пачатку аповеду. У тым, што Марлі памёр, не было ніякага сумневу. Гэта трэба вельмі дакладна ўсвядоміць, бо іначай у гісторыі, якую я збіраюся расказаць, не будзе нічога дзіўнага. Калі б мы не былі да канца ўпэўненыя, што бацька Гамлета памёр яшчэ да пачатку п’есы, то ён, шпацыруючы ўначы па мурах пад усходнім ветрам, здзівіў бы нас не больш за любога іншага джэнтльмена сярэдняга веку, які вырашыў пакінуць ложак дзеля сумнеўнай асалоды прагуляцца позна вечарам на адкрытай усім вятрам прасторы – ну вось хаця б па могілках ля сабора святога Паўла, – выключна каб уразіць і без таго нездаровае ўяўленне свайго сына.

Скрудж так ніколі і не замазаў імя старога Марлі. Доўгія гады яно ўпрыгожвала шыльдачку над дзвярыма канторы: СКРУДЖ І МАРЛІ. Фірму добра ведалі пад гэтай назвай. Часам пачаткоўцы называлі Скруджа Скруджам, часам – Марлі, ён адгукаўся на абодва імені: яму было ўсё адно.

Ох ужо гэты Скрудж! Ён быў сапраўдным скнарам, выціскаў з людзей усе сокі, адбіраў апошняе, абдзіраў як ліпку, не пакідаў ні на семя ні на емя, абскубаў з галавы да пят, аблупліваў да жывога! Ох ужо гэты стары грэшнік! Ён быў цвёрды і востры, як крэмень, з якога ніколі не высякалі хаця б іскрынкі шчодрага агню, ён быў скрытны, і самотны, і замкнёны, як рак-пустэльнік. Ад холаду яго душы старэчыя рысы зледзянелі, нос завастрыўся, шчокі высахлі, хада пацяжэла, вочы пачырванелі, вусны пасінелі, а голас зрабіўся яшчэ больш рыплівым, чым раней. Шэрань ляжала і на скронях Скруджа, і на яго бровах, і на падбароддзі. Гэты холад ён прыносіў з сабой паўсюль, куды б ні пайшоў, замарожваючы кантору нават у самыя спякотныя дні і не адтайваючы хоць на паўградуса пад Каляды.

Гарачыня альбо мароз на дварэ мала хвалявалі Скруджа. Ніякае цяпло яго не грэла, ніякая сцюжа не кідала ў дрыжыкі. Ніякі вецер не быў злейшым за яго, ніякі снегапад не рабіў сваю справу так настойліва, як ён, ніякая залева не заставалася такой глухой да чалавечых бедаў. Самае агіднае надвор’е не магло хоць як паўплываць на яго настрой. Залева, снег, град, завіруха маглі пахваліцца хіба адной перавагай: часам яны былі надзвычай шчодрымі, Скрудж жа шчодрым не быў ніколі.

Ніхто не спыняў яго на вуліцы і не цікавіўся з радаснай усмешкай: «Як маешся, дарагі мой Скрудж? Калі зазірнеш да мяне?» Ніводны жабрак не выпрошваў у яго манеткі, ніводнае дзіця не пытала, якая цяпер гадзіна, ніводны мужчына альбо жанчына ніколі ў жыцці не паспрабавалі дазнацца ў яго, як куды-небудзь прайсці. Здавалася, што нават сабакі сляпых ведалі яго і, заўважыўшы непадалёк, адцягвалі гаспадароў у найбліжэйшы двор ці падваротню, а пасля матлялі хвастом, нібы кажучы: «Лепш ужо зусім без вачэй, як ты, гаспадар, чым з паганым вокам».

Але хіба Скруджа гэта трывожыла? Ды ён толькі таго і хацеў! Ён ішоў сабе па ўзбочыне шумнай дарогі жыцця, старанна пазбягаючы чалавечых пачуццяў, і тыя, хто яго ведаў, казалі, што яму гэта вельмі падабаецца.

І вось аднаго дня – прычым не абы-калі, а ў пярэдадзень Калядаў – Скрудж, надзвычай заняты, сядзеў у канторы. На дварэ было холадна і сыра, а да таго ж яшчэ надзвычай туманна, і Скрудж чуў за акном крокі людзей, якія беглі па справах, цяжка дыхаючы, б’ючы сябе ў бакі і гучна тупаючы па ходніку, каб сагрэцца. Гарадскія куранты толькі-толькі прабілі тры гадзіны, але ўжо цямнела – дзень увогуле быў з самай раніцы пахмурны, – і ў вокнах суседніх кантораў запальваліся свечкі, падобныя да рудых плямак у цяжкой бурай імжы. Туман запаўзаў у кожную дзірачку і замочную шчылінку, а звонку быў такі густы, што нават дамы на другім баку гэтага цеснага двара былі ледзьве бачныя. Гледзячы на гэтую цьмяную завесу, што апускалася ніжэй і ніжэй, хаваючы ўсё навокал, можна было падумаць, нібыта прырода пабудавала побач бровар, каб наварыць на Каляды піва.

Скрудж заўсёды прачыняў дзверы свае канторы, каб сачыць за клеркам, які ў маленькім панылым пакойчыку, а дакладней каморцы, перапісваў паперы. Калі ў Скруджавым каміне вугалю было малавата, дык у каміне клерка – яшчэ меней: здавалася, там тлеў усяго адзін вугольчык. Аднак падкінуць вугалю было немагчыма, бо Скрудж трымаў яго ў сваім пакоі, і варта было клерку з’явіцца там з шуфлікам, як гаспадар прадказваў, што кагосьці хутка звольняць. А таму клерк яшчэ старанней абмотваў шыю белым шалікам і спрабаваў сагрэцца ля свечкі, аднак, не маючы багатага ўяўлення, і тут цярпеў паразу.

– Вясёлых Калядаў, дзядзечка! Бог вам у помач! – пачуўся раптам радасны голас. Гэта быў пляменнік Скруджа, які так імкліва ўварваўся ў кантору, што Скрудж заўважыў яго толькі пасля таго, як пачуў віншаванне.

– Цьху, шахрайства! – ускрыкнуў Скрудж.

Ён, гэты Скруджаў пляменнік, так разагрэўся, весела ідучы туманнымі і марознымі вуліцамі, што ажно ззяў – яго прыгожы твар палаў румянцам, вочы радасна блішчэлі, а з рота валіла пара.

– Каляды – гэта шахрайства, дзядзечка? – здзівіўся пляменнік. – Я, мабыць, нешта недачуў!

– Дачуў-дачуў, – прабурчаў Скрудж. – Вясёлых Калядаў, кажаш? А якое права ты маеш весяліцца? Якія падставы маеш весяліцца? Ты што, недастаткова бедны?

– Тады, дзядзечка, – весела перабіў яго пляменнік, – якое права вы маеце сумаваць? Якія падставы маеце сердаваць? Вы што, недастаткова багаты?

Скрудж не прыдумаў нічога лепшага, як толькі выгукнуць «цьху», дадаўшы для пераканальнасці сваё «шахрайства».

– Чаго вы, дзядзечка, такі змрочны? – спытаў пляменнік.

– А якім мне яшчэ быць, – ускрыкнуў Скрудж, – калі вакол мяне адны дурні?! Вясёлых Калядаў?! Ды каб яны праваліліся, гэтыя вашыя вясёлыя Каляды! Што такое для вас усіх Каляды, калі не час плаціць па рахунках з пустых кішэняў, не час падводзіць гадавы баланс, а ў цябе кожны месяц – адны дзіркі ў бюджэце? Жыцця застаецца менш, а пазыкаў робіцца больш! Была б мая воля, – раздражнёна працягваў Скрудж, – я б кожнага ёлупа, які бегае і крычыць «вясёлых Калядаў», зварыў разам з яго калядным пудынгам, а пасля ўвагнаў яму ў сэрца кол з вастралісту. Ох я б яго!

– Дзядзечка! – узмаліўся пляменнік.

– Пляменнік, – сурова абарваў яго Скрудж, – святкуй Каляды на свой лад, а мне дай святкаваць на свой!

– На свой? – ускрыкнуў пляменнік. – Ды вы іх увогуле ніяк не святкуеце!

– Ну дык і дай мне спакою! Шмат табе карысці ад тых Калядаў! Вельмі яны табе дапамогуць!

– Колькі ў свеце таго, з чаго я ніколі не займею карысці і што не прынясе мне грошай! – адказаў пляменнік. – Напрыклад, Каляды. Аднак я ўпэўнены, што заўсёды буду чакаць Калядаў як блаславёнага часу. Нават калі забыць пра святы сэнс гэтай урачыстасці (хаця наўрад ці пра яго можна забыць), калядны дзень – самы цудоўны за ўвесь год, дзень дабрыні, міласэрнасці, даравання, адзіны дзень ва ўсім календары, калі людзі згодна з даўняй традыцыяй адкрываюць адно аднаму душы і бачаць у бяднейшых за сябе спадарожнікаў на шляху да іншага свету, а не чужынцаў, з якімі ім не па дарозе. А таму, дзядзечка, нягледзячы на тое, што гэты дзень ніколі не паклаў мне ў кішэню ніводнае манеткі, я ўпэўнены, што ён прыносіў і заўсёды будзе прыносіць мне дабро. Дык хай ён будзе блаславёны!

Клерк у каморцы мімаволі заслухаўся і запляскаў у далоні, аднак, зразумеўшы, што яго радасць несвоечасовая, сумеўся і кінуўся мяшаць у каміне агонь. Самотны вугольчык такога націску не вытрымаў і канчаткова згас.

– Яшчэ адзін гук, – крыкнуў Скрудж клерку, – і гэтыя Каляды вы адзначыце, страціўшы месца ў канторы! А вы, спадар, як я бачу, майстар часаць языком, – звярнуўся ён да пляменніка. – І чаму вы дагэтуль не ў парламенце?

– Хопіць злавацца, дзядзечка! Прыходзьце да нас заўтра на святочны абед!

Скрудж сказаў, што ўжо лепей ён пойдзе… так, менавіта гэта ён і сказаў. Пасля, не саромеючыся, дадаў яшчэ некалькі пажаданняў.

– Але навошта? – ускрыкнуў пляменнік. – Навошта вы так кажаце?

– А навошта ты ажаніўся? – запытаў Скрудж.

– Я пакахаў яе.

– Пакахаў! – рыкнуў Скрудж, нібыта пачуўшы адзінае ў свеце слова, дурнейшае за «вясёлыя Каляды». – Усяго найлепшага!

– Але дзядзечка, вы ж і раней ніколі не наведваліся да мяне ў госці. Навошта цяпер вінаваціць маю жаніцьбу?

– Усяго найлепшага! – паўтарыў Скрудж.

– Я нічога ў вас не прашу, мне нічога не трэба. Чаму мы не можам быць сябрамі?

– Усяго найлепшага! – прамовіў Скрудж.

– Як жа мне шкада, што вы такі непахісны! Я з вамі ніколі не сварыўся і ні ў чым перад вамі не вінаваты. Я хацеў пасябраваць з вамі дзеля свята, і мой святочны настрой вы не сапсуяце. А таму вясёлых вам Калядаў, дзядзечка!

– Усяго найлепшага! – сказаў Скрудж.

– І шчаслівага Новага году!

– Усяго найлепшага! – паўтарыў Скрудж, і яго пляменнік, нягледзячы ні на што, пакінуў пакой без адзінага кепскага слова. Ля дзвярэй ён крыху затрымаўся, каб павіншаваць клерка, які, хоць і прамёрз да касцей, быў нашмат цяплейшы за Скруджа і сардэчна адказаў на пажаданні.

– Яшчэ адзін вар’ят, – прамармытаў Скрудж, падслухаўшы іх размову. – Гэты клерк, які зарабляе ўсяго пятнаццаць шылінгаў на тыдзень і мусіць утрымліваць жонку і сям’ю, таксама гаворыць пра нейкія вясёлыя Каляды! Яны мяне да Бедламу давядуць!

Вар’ят тым часам, выпусціўшы пляменніка Скруджа, упусціў двух іншых наведнікаў. Гэта былі прыемныя з аблічча мажныя джэнтльмены, якія цяпер, увайшоўшы ў кантору і зняўшы капелюшы, ветліва кланяліся Скруджу і даставалі нейкія паперы.

– Скрудж і Марлі, калі не памыляюся? – спытаў адзін з іх, звяраючыся з нейкім спісам. – Маю гонар звяртацца да містэра Скруджа ці да містэра Марлі?

– Містэр Марлі памёр сем гадоў таму, – адказаў Скрудж, – акурат у гэтую ноч.

– Але мы ўпэўненыя, што яго шчодрасць перайшла да яго годнага кампаньёна, – сказаў адзін з джэнтльменаў і падаў Скруджу свае дакументы.

Два годныя кампаньёны і праўда былі вартыя адзін аднаго. Пачуўшы пагрозлівае слова «шчодрасць», Скрудж нахмурыўся, пахітаў галавой і вярнуў паперы ўладальніку.

– У гэтыя святочныя дні, містэр Скрудж, – працягваў джэнтльмен, беручы пяро, – мы больш чым калі мусім паклапаціцца пра бедных і няшчасных, што жорстка пакутуюць ад нястачы. Тысячы людзей не маюць самага неабходнага для жыцця, сотням тысяч няма дзе прыхіліць галаву.

– Хіба ў нас не хапае турмаў? – здзівіўся Скрудж.

– Турмаў? Ды колькі заўгодна, – адказаў джэнтльмен, кладучы пяро назад.

– А працоўных дамоў? – настойваў Скрудж. – Яны ўсё яшчэ дзейнічаюць?

– На жаль, так, – адказаў джэнтльмен, – хаця я ахвотна сказаў бы, што іх даўно пазакрывалі.

– Значыць, існуе яшчэ прымусовая праца, а закон пра бедных у сіле? – працягваў Скрудж.

– І тое, і другое пакуль не адмянілі.

– Ох, а я ўжо, паслухаўшы вас, спалохаўся, што ўсё гэта чамусьці скасавалі! – усклікнуў Скрудж. – Рады чуць, што памыліўся.

– Усе гэтыя законы і ўстановы наўрад ці маюць на мэце хрысціянскі клопат пра душу і цела бедакоў, – запярэчыў джэнтльмен, – а таму мы вырашылі сабраць грошай, каб купіць няшчасным хаця б крыху ежы, піцця і цёплага адзення. Мы выбралі менавіта перадкалядны час, бо ў такія дні беднасць адчуваецца найвастрэй, а багацце дорыць найбольш радасці. Якую суму дазволіце запісаць пад вашым імем?

– Ніякае! – адказаў Скрудж.

– Вы хочаце ўнесці грошы ананімна?

– Я хачу, каб мяне пакінулі ў спакоі, – адказаў Скрудж. – Калі ўжо вы пажадалі ведаць, чаго я хачу, вось вам мой адказ. Я не весялюся на Каляды і не магу выдаткоўваць грошы, каб весяліць лайдакоў. Я падтрымліваю ўстановы, пра якія казаў, і гэтага з мяне даволі. Тыя, хто цярпіць нястачу, могуць ісці туды.

– Мала хто захоча туды пайсці – ужо лепш памерці.

– Ну і хай паміраюць, – сказаў Скрудж, – і скарачаюць лішак насельніцтва. Да таго ж, прабачце, мяне гэта зусім не цікавіць.

– Але гэта мусіць вас цікавіць! – запярэчыў джэнтльмен.

– Гэта не мая справа, – абурыўся Скрудж. – Хай кожны займаецца сваімі справамі і не лезе ў чужыя. Мне дык сваіх цалкам хапае. Усяго найлепшага, джэнтльмены!

Зразумеўшы, што спрачацца няма сэнсу, джэнтльмены зніклі за дзвярыма. Задаволены сабой, Скрудж вярнуўся да перарваных справаў весялейшы, чым звычайна.

Тым часам цемра і імгла згусціліся так, што на вуліцы з’явіліся людзі з паходнямі, якія прапаноўвалі свае паслугі – ісці перад экіпажамі і асвятляць дарогу. Старадаўняя царкоўная званіца, чый даўно асіплы звон кожнага дня хітравата пазіраў на Скруджа з гатычнага акенца, зрабілася зусім нябачнай – здавалася, гадзіны і чвэрці вызвоньваліся дзесьці ў аблоках, і кожны ўдар суправаджаўся такім тоненькім бразгатаннем, быццам у звона ад холаду зуб на зуб не трапляе. Мароз мацнеў. У куце двара, што выходзіў на галоўную вуліцу, некалькі рабочых рамантавалі газавыя трубы, запаліўшы ў жароўні вялікае вогнішча, на якое сабраліся бесхацінцы. Яны грэлі рукі і зачаравана глядзелі на агонь. Забыты ўсімі водаправодны кран маркотна сцякаў вадой і пакрысе замярзаў, самотна пакрываючыся чалавеканенавісніцкай коркай лёду. Яркія вітрыны, у якіх ажно патрэсквалі ад гарачыні галінкі вастралісту, асвятлялі бляклыя твары мінакоў. Бакалейныя і мясныя крамкі ператварыліся ў шыкоўнае відовішча і нібыта цвялілі пакупнікоў – нельга было паверыць, што яны маюць хоць нейкае дачыненне да такой нудлівай справы, як гандаль і зніжкі. Лорд-мэр у раскошным палацы ўжо загадваў сваім пяцідзесяці кухарам і лёкаям не страляць варон, а рыхтавацца так, каб Каляды былі вартыя лорда-мэра, і нават маленькі краўчык, якога ён у мінулы панядзелак аштрафаваў на пяць шылінгаў за п’янства і крыважэрныя паводзіны на вуліцах, ужо размешваў на сваім гарышчы калядны пудынг, а яго сухарлявая жонка тым часам пабегла з дзіцем купляць ялавічыну.

Аднак туман усё гусцейшы, мароз усё мацнейшы! Калючы, пранізлівы, рэзкі холад! Калі б добры наш святы Дунстан* схапіў д’ябла за нос такім марозам, а не нейкімі там шчыпцамі, ох і закрычаў бы нячысты! Ох і дасталася б яму! Вось і аднаго маладога ўладальніка досыць сціплага носа галодны мароз ужо да душы пакусаў і пагрыз не раўнуючы сабака костку; змерзлы юнак акурат спыніўся ля замочнай шчылінкі Скруджа, каб забавіць таго вясёлай калядкай, аднак адразу пасля першых словаў святочнае песні: «Дай Бог, панове, шчасця вам, хай сум пакіне вас…»* – Скрудж з такім імпэтам схапіўся за лінейку, што перапужаны спявак кінуўся наўцёкі. Цяпер у шчылінку зазіралі толькі туман і блізкі сваяк Скруджа – мароз.