Неба было светлае… Па-сапраўднаму светла-блакітнае, і нібыта ў пяшчотнай усмешцы, а ў паветры як бы адчувалася саладжавая прыправа.
Ён адчуваў на дотык, на смак, унюхваў, бачыў і чуў вясну. Усе пачуцці былі напоўнены вясною. Было адчуванне, нібыта шырокі сонечны прамень, што па-над домам, пранікае дрыготкімі хвалямі ў самае сэрца, праясняючы і ўмацоўваючы яго душу.
І тады ён моўчкі пацалаваў яе партрэт, апрануў чыстую кашулю і самы лепшы касцюм, пагаліў падбароддзе ды накіраваўся на Сянную…
Яго апанаваў дзіўны спакой, якога ён амаль спужаўся. Але ён нікуды не знік. Летуценны спакой, як быццам гэта не ён сам уздымаецца па сходах і ўжо стаіць перад дзвярыма ды чытае таблічку: „Ірма Вельтнэр“…
І тут раптам яго працяла думка, што гэта ж вар’яцтва, непатрэбшчына, і што неабходна хуценька вярнуцца, пакуль яго ніхто не бачыў…
Але з’явілася і адчуванне, што, са стогнам выдыхнуўшы апошні страх, ён канчаткова пазбавіўся сваёй няўпэўненасці; і тады яго душу запаланіла вялікая, устойлівая, вясёлая упартасць: калі ён дагэтуль стаяў, нібы пад гнётам цяжару, пад вымушанай неабходнасцю, як пад гіпнозам, то цяпер ён пачаў дзейнічаць вольна, мэтанакіравана, радасна.
Была ж вясна!..
Званок прагучаў на паверсе па-бляшанаму ахрыпла. Падышла дзяўчына і адчыніла.
„Шаноўная фройляйн дома?“ – бадзёра спытаў ён.
„Дома… так… але хто… дазвольце…“
„Вось“.
Ён даў ёй сваю візітоўку, і калі яна панесла яе, ён проста з упэўненай усмешкай пайшоў за ёй следам. Калі дзяўчына перадавала сваёй маладой гаспадыні картку, ён таксама ўжо стаяў у пакоі, выпрастаўшыся, з капелюшом у руцэ.
Гэта было даволі вялікае памяшканне з простай, цемнаватай мэбляй.
Маладая дама ўстала са свайго месца каля акна; відаць, кніга на століку побач была толькі што адкладзена ёй. Ён ніколі ў ніводнай ролі не бачыў яе такой прывабнай, як у рэчаіснасці. Шэрая сукенка з больш цёмнай устаўкай на грудзях, якая абцягвала яе зграбную фігуру, была простай, але элегантнай. У бялявых кучаравінках над ілбом дрыжэла майскае сонца.
Кроў у ім забулькатала і захвалявалася ад захаплення, і калі яна скіравала здзіўлены позірк на яго візітоўку, а потым такі ж здзіўлены на яго самога, ён, робячы хуткія крокі да яе, паспешлівымі, баязлівымі словамі пачаў выказваць сваё гарачае пачуццё да яе:
„Ах не… майце ласку не злавацца на мяне!“
„Што гэта за напад такі?“ – весела спытала яна.
„Але ж я мусіў, калі Вы нават не далі мне дазволу, я мусіў аднойчы сказаць вам вусна, як я вамі захоплены, шаноўная фройляйн…“ Яна прыязна паказала на фатэль, і ён, перш чым сесці, крыху заікаючыся працягваў: „Разумееце, я… так атрымалася… такі ўжо чалавек, я адразу павінны ўсё выказаць, а не насіць усё ўвесь час у сабе… і тады я папрасіў… Чаму вы не адказалі мне нічога, шаноўная фройляйн?“ – шчыра перабіў ён самога сябе.
„Так… не ведаю, як Вам сказаць, – адказала яна з усмешкай, – як сапраўды мяне ўзрадавалі Вашыя словы прызнання і прыгожы букет, але… гэта ж немагчыма было… каб я так адразу… я ж не магла ведаць…“
„Не, не, я ўсё гэта магу лёгка зразумець, але, праўда?.. Вы ўжо не злуецеся на мяне, што я так, без дазволу…“
„Вядома, не, ды і чаму я павінна?!“
„Вы яшчэ нядаўна ў П.?“ – хутка дадала яна, чуйна пазбягаючы сарамлівай паўзы.
„Даволі даўно, ужо каля шасці-сямі тыдняў, шаноўная фройляйн“.
„Так даўно? Мне здавалася, што вы ўпершыню ўбачылі мяне на сцэне паўтара тыдня таму, калі я атрымала Вашыя прыязныя радкі?“
„Зусім не так, шаноўная фройляйн! Я ўвесь гэты час бачыў Вас амаль кожны вечар! Ва ўсіх Вашых ролях!“
„Вось яно што, дык чаму ж Вы тады раней не прыйшлі?“ – спытала яна, наіўна здзіўленая.
„А трэба было?“ – прамовіў ён вельмі какетліва. Ён адчуваў сябе такім невыказна шчаслівым, седзячы насупраць яе ў фатэлі, даверліва размаўляючы з ёй, і такой няўяўнай здавалася яму сітуацыя, што ён амаль забаяўся, што, як звычайна, пасля салодкага сну можа прыйсці сумнае прабуджэнне. Такое бадзёра-прыемнае адчуванне было ў яго на душы, што яму нават захацелася зусім утульна закінуць нагу на нагу, а потым зноў у такой надзвычайнай душэўнай раўнавазе кінуцца ёй з воклічамі радасці ў ногі… Усё гэта толькі неразумнае блазнаванне! Я ж цябе так кахаю… так кахаю!
Яна крыху зачырванелася, але сардэчна развесяліўшыся з яго камічнай рэплікі, засмяялася.
„Пардон… Вы не так разумееце мяне. Праўда, я выказалася крыху няёмка, але вы не павінны ўсё ўспрымаць наўпрост“.
„Я пастараюся, шаноўная фройляйн, з гэтага часу разумець Вас больш тонка…“
Ён канчаткова страціў кантроль над сабою. Гэта ён паўтарыў сабе яшчэ раз пасля свайго адказу. Вось яна сядзела! Вось яна сядзела! А ён каля яе! Ён увесь час напружваў сваю свядомасць, каб даказаць сабе, што гэта сапраўды ён сам, і яго неверагодна-цнатлівыя позіркі вандравалі ўвесь час па яе твары і фігуры… Напраўду, гэта былі яе матава бялявыя валасы, яе салодкія вусны, яе мяккае падбароддзе з гэтай схільнасцю да падвойнасці, гэта быў яе звонкі дзіцячы голас, яе прыемнае маўленне, якое цяпер па-за тэатрам крышку выяўляла паўднёва-нямецкі дыялект; гэта былі, калі яна, больш не звяртаючы ўвагі на ягоны апошні адказ, зноў узяла яго візітоўку са стала, каб яшчэ раз больш дакладна ўпэўніцца ў правільнасці яго імені-прозвішча, – гэта былі яе каханыя рукі, якія ён так часта цалаваў у сне, гэтыя неапісальныя рукі, і яе вочы, якія зноў былі скіраваныя на яго… з выразам, зацікаўленая прыязнасць якога ўсё яшчэ бесперапынна павялічвалася! І яе мова зноў была звернутая да яго, калі яна пытаннямі і адказамі працягвала нязмушаную гаворку, якая, збіваючыся час ад часу, зноў з лёгкасцю ўзнаўлялася, закранаючы іхняе паходжанне, іх заняткі ды ролі Ірмы Вельтнэр, „трактоўку“ якіх з яе боку ён, вядома, неабмежавана ўхваляў і быў ад іх у захапленні, хоць, шчыра кажучы, як яна сама са смехам заўважала, там не было і кроплі таго, што варта было „трактаваць“.
У яе вясёлым смеху заўсёды заўважна гучала маленькая нота тэатральнасці, быццам таўсматы тата толькі што адрасаваў партэру чарговы мозэраўскі[26] жарт; але гэта зачароўвала яго, калі ён яшчэ ў дадатак з зусім непрыхаванай шчырасцю разглядваў яе твар, да такой ступені, што яму не адзін раз даводзілася душыць у сабе спакусу хуценька кінуцца ёй у ногі, каб шчыра прызнацца ў каханні…
Прайшла, мусіць, цэлая гадзіна, калі ён нарэшце ў поўнай разгубленасці зірнуў на свой гадзіннік і хуценька ўстаў.
„Ах, як доўга я Вас затрымаў, фройляйн Вельтнэр! Вам даўно ўжо варта было прагнаць мяне! Вы павінны паступова звыкнуцца з тым, што час побач з Вамі…“
Ён зрабіў гэта ненаўмысна вельмі спрытна. Ён ужо амаль цалкам адышоў ад таго безумоўнага захаплення дзяўчынай як акцёркай; яго шчыра прамоўленыя кампліменты інстынктыўна рабіліся ўсё больш чыста асабістымі.
„А колькі часу ўжо? Чаму Вы ўжо хочаце ісці?“ – спытала яна з засмучаным здзіўленнем, якое, калі яно было штучнае, падзейнічала ва ўсякім разе больш рэалістычна і пераканаўча, чым ёй гэткае ўдавалася калі-небудзь на сцэне.
„Напрамілы Божа, я даволі доўга надакучваў Вам! Цэлую гадзіну!“
„Ды не! Час для мяне праляцеў хутка!“ – усклікнула яна ўжо са шчырым уздымам. – Цэлую гадзіну?! Тады мне сапраўды трэба паспяшацца, каб завучыць яшчэ тое-сёе з маёй ролі… на сённяшні вечар… Вы будзеце ў тэатры сёння вечарам?.. На рэпетыцыі я не ведала яшчэ нічога. Рэжысёр ледзь не адлупцаваў мяне!»
«Калі мне яго прыбіць?» – урачыста спытаў ён.
«Чым раней, тым лепей!» – засмяялася яна, працягваючы яму руку на развітанне.
Тут ён схіліўся з непадробнай жарсцю да яе рукі і прыціснуў свае вусны да яе ў доўгім неспатольным пацалунку, ад якога, нягледзячы на напамін розуму, ніяк не мог адарвацца, адарвацца ад салодкага паху гэтай рукі, ад гэтага дабрадзейнага пачуццёвага хмелю.
Яна хуценька забрала руку, і, калі ён зноў зірнуў на яе, яму здалося, што заўважыў на яе твары выраз разгубленасці, чаму ён, мусіць, павінен быў шчыра ўзрадавацца, але яму гэта здалося незадавальненнем яго нязграбнымі паводзінамі, за якія ён на нейкі момант засаромеўся.
«Я Вам сардэчна дзякую, фройляйн Вельтнэр», паспешліва і больш афіцыйна сказаў ён, – за вялікую прыязнасць, якую Вы праявілі да мяне…"
"Няма за што, я вельмі рада была пазнаёміцца з Вамі".
"Праўда? – зноў спытаў ён у сваёй былой шчырай манеры. – Вы ж не адмовіце мне ў маёй просьбе, шаноўная фройляйн, а менавіта… каб Вы мне дазволілі прыйсці яшчэ раз!"
"Вядома!.. Гэта значыць, канешне, чаму ж не!" Яна крышку засаромелася. Яго просьба пасля цалавання рукі здалася крышку несвоечасовай.
"Я была б вельмі рада мець магчымасць зноў нязмушана паразмаўляць з Вамі", – дадала яна потым, аднак, з сяброўскай прыязнасцю і яшчэ раз падала яму руку.
"Тысячу разоў дзякую!"
Яшчэ адзін кароткі паклон, і ён выйшаў. І раптам зноў, калі ён ужо яе не бачыў, – нібы сон.
Але потым ён зноў адчуў цеплыню яе рукі ў сваёй і на вуснах, потым ён зноў усвядоміў, што гэта сапраўды была рэчаіснасць і што яго "дзёрзкія", запаветныя сны спраўдзіліся. І ён, хістаючыся, як п’яны, рушыў уніз па сходах, нахіляючыся ўбок да парэнчаў, да якіх яна, напэўна, так часта дакраналася і якія ён абцалаваў радаснымі пацалункамі ад верху да нізу.
Унізе перад домам, які адстаяў крыху ад краю вуліцы, быў маленькі палісаднік, падобны да двара ці плошчы, на левым баку якога бэзавы куст распусціў ужо першыя кветкі. Ён спыніўся тут, схаваў свой палаючы твар у прахалоду куста і пад грукат свайго сэрца доўга піў малады, пяшчотны пах.
О, як ён кахаў яе!..
Ролінг і яшчэ некалькі маладых людзей ужо даўнавата закончылі вячэру, калі ён увайшоў у рэстаран і, бегла павітаўшыся з імі, разгарачаны, падсеў да кампаніі. Некалькі хвілін ён сядзеў абсалютна ціха і пазіраў на іх па чарзе з паблажлівай усмешкай, як быццам таемна пасмейваючыся з іх, якія сядзелі тут, смокчучы цыгарэты, і нічога не ведалі.
"Дзеці мае! – раптам закрычаў ён, нахіліўшыся над сталом. – Вы ведаеце навіну? Я шчаслівы!!!"
"Няўжо?!" – сказаў Ролінг і пільна ўгледзеўся ў яго твар. Потым урачыстым рухам працягнуў яму руку цераз стол.
"Мае самыя глыбокія душэўныя віншаванні, малы!"
"З чым жа?"
"А што здарылася?"
"То праўда, вы ж яшчэ нічога не ведаеце. У яго сёння дзень народзінаў. Ён святкуе свой дзень народзінаў. Зірніце на яго; ці ж ён не выглядае як нованароджаны?"
"Ды ну!"
"Д’ябальшчына!"
"Віншую!"
"Слухай, дык ты павінен быў бы…"
"Канешне!.. Афіцыянт!.."
"Трэба ўсё-такі прызнаць: ён як мае быць адзначае свой дзень народзінаў!"
Потым, пасля пакутліва, з гарачым нецярпеннем чаканага канца васьмідзённага тэрміну, ён паўтарыў свой візіт. Яна ж дазволіла. Усе тыя экзальтаваныя états d’âme[27], якія ў першы раз выклікалі страх закаханасці, цяпер ужо адпалі.
Ну, а потым ён бачыўся і размаўляў з ёй ужо часцей. Яна раз за разам дазваляла яму наведвацца.
Яны нязмушана размаўлялі пра адно ды пра другое, і іх адносіны можна было ўжо назваць амаль што сяброўскімі, каб час ад часу раптам не выяўлялася пэўная сарамлівасць і скаванасць, штосьці кшталту трывожнага страху, што звычайна адбывалася ў абаіх адначасова. У такія хвілі размова магла раптам перапыніцца і згубіцца ў мімалётным маўклівым позірку, які потым, як і першае цалаванне рукі, у адно імгненне змушаў працягваць зносіны ў больш скаванай форме.
Некалькі разоў пасля спектакля яму было дазволена праводзіць яе дадому. Якую паўнату шчасця дарылі яму гэтыя вясновыя вечары, калі ён ішоў па вуліцах горада побач з ёю! Потым перад дзвярыма свайго дома яна дзякавала яму за ўвагу, ён цалаваў яе ў ручку і з радаснай удзячнасцю ў сэрцы ішоў звыклым шляхам.
У адзін з такіх вечароў здарылася так, што ён пасля развітання, адышоўшыся ўжо некалькі крокаў, яшчэ раз азірнуўся. Тут ён убачыў, што яна стаяла яшчэ ў дзвярах і як быццам штосьці шукала на зямлі. Але яму чамусьці здалося, што толькі тады, калі ён хутка павярнуўся, яна раптам зрабіла выгляд, што нешта шукае…
"Учора ўвечары я бачыў вас! – сказаў Ролінг аднойчы. – Малы, дазволь мне выказаць табе глыбокую пачцівасць. Так далёка з ёю, мусіць, яшчэ ніхто не заходзіў. Ты – малайчына. Але, тым не менш, ты – авечка. Большых авансаў яна табе, шчыра кажучы, прапанаваць не можа. Ты – заўзяты дабрадзей! Яна павінна закахацца ў цябе па вушы. Не падумай ісці адразу напралом!"
Нейкі час ён пазіраў на Ролінга не разумеючы. Потым зразумеў і сказаў: "Ды памаўчы ты!" Але яго прабралі дрыжыкі.
Потым вясна прыйшла канчаткова. Ужо перад канцом гэтага мая пайшлі чарадой адзін за адным гарачыя дні, на працягу якіх не ўпала аніводная кропля дажджу. Неба пазірала бледна-хмурнай сінечай на сасмяглую зямлю, і нерухомая, жорсткая дзённая спёка пад вечар саступала месца тупой, гнятлівай задусе, якая тым больш адчувальным рабіла лёгкі павеў ветру.
Аднойчы такім самым познім надвячоркам наш добры юнак самотна блукаў у пагоркавых прысадах прыгарада.
Дома яму было непамысна. Ён зноў захварэў; зноў яго гнала гэтая прагавітая жарсць, якую, як яму здавалася, даўно ўтаймаваў шчасцем, што звалілася на яго. З думкай пра яе… Што яму яшчэ было трэба!..
Усё ішло ад Ролінга, гэтага Мефістофеля. Усё больш дабрадушна і менш натхнёна.
Ён са стогнам пахітаў галавою і пачаў углядацца ў змярканне.
Усё ішло ад Ролінга! Ці ж ён, калі зноў убачыў яго бледнасць, якая рабілася ўсё больш прыкметнай, спачатку назваў гэта ў брутальных выразах і агаліў перад ім тое, што звычайна яшчэ было ахутана туманамі лагоднай, невыразнай меланхоліі!..
І ён працягваў ісці, зморанымі, аднак настойлівымі крокамі ў задушлівым паветры.
Ён ніяк не мог знайсці той куст язміну, водар якога бесперапынна п’яніў яго. Язмін жа яшчэ не мог цвісці, але яго ўсюды суправаджаў гэты салодкі, п’янкі пах, як толькі ён выходзіў на свежае паветра…
На адным павароце дарогі, каля самага валападобнага схілу, на якім у беспарадку раслі дрэвы, стаяла лаўка. Ён прысеў на яе і ўталопіўся перад сабою.
На другім баку дарогі сцяжынка, парослая шорсткай травой, неўзабаве пачала збягаць уніз да ракі, якая сонна рухалася міма. З таго боку – шаша, прамая, як страла, паміж двума шэрагамі таполяў. Там, з цяжкасцю, уздоўж бледна-фіялетавага гарызонту, самотна рухалася сялянская падвода.
Ён сядзеў, утаропіўшыся, і не адважваўся паварушыцца, бо ў такім становішчы нічога вакол таксама не варушылася.
І ўвесь час, безупынна, гэты задушлівы язмін!
І ва ўсім свеце гэты тупы цяжар, гэта цёплая гнятлівая цішыня, засмяглая без вільгаці. Ён адчуваў, што аднекуль павінна прыйсці нейкае вызваленне – выратаванне, бурна-асвяжальная спатоля ўсёй гэтай смагі ў ім і ў прыродзе.
А потым ён раптам зноў убачыў перад сабою дзяўчыну ў светлым антычным убранні, з тонкай, белаю рукою, якая, напэўна, была мяккай і прахалоднай…
Тады ён устаў і з неакрэсленым, напалову прынятым рашэннем усё хутчэй і хутчэй рушыў дарогаю ў горад.
Калі ён спыніўся з няясным яшчэ ўсведамленнем, што ён ужо тут, у яго ў сярэдзіне раптам усё скаланулася ад страху.
Ужо настаў позні вечар. Усё вакол яго сціхла і акунулася ў змрок. Такой парой толькі вельмі рэдка ў гэтай мясцовасці, падобнай да прыгарада, хтосьці з’яўляўся. Сярод шматлікіх зорак, зацягнутых лёгкай смугою, на небе вылучаўся месяц, амаль што поўня. А ў далечыні – флегматычнае святло газавага ліхтара.
Ён жа стаяў перад яе домам.
Не, ён не збіраўся ўваходзіць! Але ў яго ў сярэдзіне штосьці вырашыла, без яго ведама.
І вось калі ён так тут стаяў і нерухома талопіўся на месяц, то гэта, мусіць, так і трэба было, гэта было яго месца.
І аднекуль з’явіўся яшчэ большы прамень святла…