Ганна Навасельцава
Калі цябе спаткае казка…
***
СМЯХОТНАЯ (НЕ)БЫЛІЧКА ПРА ЧАРАДЗЕЯЎ НЕВЯЛІЧКІХ…
Паслухайце, падзівіцеся, людцы добрыя! Ладна ды згодна жылі сваякі-суседзі, Саўка Саўчыкаў ды Грышка Грынчыкаў. Паважаныя, шанаваныя, працавітыя, ашчадныя, старанныя… аж праз меру. Абодва заўзятыя аматары рыбаліць. Хоць, як вядома, меры тут і няма… Нідзе няма: ні як старанным ды працавітым быць, ні як вуду трымаць. Хоць і таптуху шанавалі… Але ж усялякае здаралася!
Дык вось я пра што! Сябравітыя, значыць, суседзі, адна і загана, што любяць хваліцца. Ды не так самі сябе, як адзін аднаго… А ўжо калі пачнуць хваліць – не нахваляцца! Як яно зазвычай бывала… Прыйдзе Саўка ў які гурт, памаўчыць важна ды і завядзе простую гаворку:
– А ў Грышкі ж карова не карова, а проста золата!
– Што, малаком хоць заліся? – у яго пытаюцца.
– Куды там! На малако – як тая каза… Затое ж разумная! Разумней, чым Грышкава жонка!
– Як гэта так?
– А што вы думаеце! Іду надоечы праз сваю палоску, мы ж разам косім лазнянскі лужок, дык бачу зусім парадак. Сена і скошана, і высушана, на сене ж ляжыць Грышкава…
– Жонка?
– Куды там! Карова! Сена на ўсю ляпу хапае як не падавіцца! А побач стаіць…
– Грышка?
– Грышкава жонка! Каровы не ганяе, сена ў валок заграбае! Ты, Грыпіна, кажу, карову пужні, каб не рабіла шкоды. А яна мне кажа, не карова, зразумела, а жонка: «Не буду каровы гнаць! Яна мне сказала, што ёй Грышка дазволіў!»
– Га-га-га! Карова сказала, што ёй Грышка дазволіў есці летам сена! Карове, не жонцы…
– А можа, і жонцы, – разважліва цягне Саўка. – Грышка ж не скупы, самі ведаеце!
– Ды ведаем! Сваёй шыкоўнай трохі палапленай світкай сёмы год хварсіць! А боты ж, боты! Падаб’е каторы раз жалеззем – і як новыя! А шапка! І зімовая, і летняя. Вось які наш Грышута! Самы-самы…
– А і зусім у яго карова чарадзейная! – запэўнівае ўсіх Саўка. – Не вераце?
– Верым! Бо размаўляе!
– І-і-і! Не толькі размаўляе! Сама на пашу ходзіць, сама з пашы вяртаецца. Мне Грыпіна так і казала: «Я з каровай толькі дзеля добрай кампаніі хаджу! Лепей, чым з Грышкам».
– Вось яно, сямейнае шчасце!
– Э-э-э! Не кажыце! Мне Грышка сам надоечы дзейкаў, што, маючы такую чарадзейную карову, – шчаслівы… І жонкі яму не трэба! Самы-самы…
– А ты, Саўка, шчаслівы? – спытаюцца ў яго. – Калі ж надумаеш жаніцца?
– Ды дзе ж тое шчасце падзелася, – цяжка ўздыхне той. – Не ведаю…
Колькі часу мінецца, а з суседзямі, са сваякамі, з суседскімі сваякамі дойдзе тая гамонка да Грышкі. Дык той, як гэта кажуць, не чакаючы зімы, ідзе ў які, малы ці вялікі, гурт… Пра нейкую драбязу запытае, уздыхне ды скажа самае галоўнае:
– А ў Саўкі ж конь проста залаты, проста чарадзейны!
– Што, лётае, нібы вецер? Дужы, нібы асілак?
– Куды там! Валюхаецца, нібы качка! Недакормленая… Але ж разумны! Разумней за Саўку!
– Як гэта так? – у яго запытаюцца.
– А што вы думаеце! Іду надоечы праз сваю палоску, мы ж разам косім лазнянскі лужок, дык бачу, як Саўка сена возіць… Воз кладзе ды ў каня пытаецца, ці трэба болей класці, ці ж не… Конь, праўда, яму нічога не адказвае.
– Чаму гэта? Відаць не такі чарадзейны, як твая карова, што добра гаворыць…
– Ды не! Ганарысты, мабыць, аж болей за самаго Саўку, які, ці ведаеце, самы ганарысты!
– Як гэта так?
– А вось так! Едзе ўранні на сваім кані, седзячы задам наперад. Відаць, каб не вітацца… І не вітаецца! Нос угору, хвост трубой…
– Конь нос угору? А Саўка…
– Не! Саўка нос угору! А каніска яго чарадзейны хвост трубой! Відаць, каб хвост па носе не даставаў! Во як бывае…
– А Саўка ж наш, Саўка! Як з яго не цешыцца!
Усе ведаюць, што Саўка на язык лоўкі, Грышка – не надта каб… Таму ж Грышку як могуць дапамагаюць. Пытаюцца прыязна, заклапочана:
– Што ж яшчэ той конь чарадзейны робіць?
– А ўсё! Працавіты, шэльма, не тое, што ягоны гаспадар…
– Ты ж казаў, што ён быццам худая качка?
– Дык праўду казаў! Ад таго і худы, што спрацаваўся. Саўка на возе спіць, а конь воз цягне. У канаву… Саўка прачнецца, пасварыцца і далей храпе. А конь зноў воз цягне. З канавы ў лес…
– А з лесу дадому?
– А з лесу ў возера! І паплыло сянцо! А Саўка зноў за касу бярэцца…
– Го-го-го! Працавіты наш Саўка! Гаспадарлівы! Дбайны! Самы-самы…
– Сам казаў, – паважна ўздыхае Грышка, – што, маючы такога цудоўнага каня, нікога ў гаспадарцы трымаць не трэба! Дык і не трымае! Адно сена косіць як на тры каровы… Якіх не мае.
– Шчаслівы чалавеча! Ведае, што яму трэба! А ты, Грышка, ведаеш? – спытаюцца ў яго.
– Эх! Каб ведаў, у золаце хадзіў бы! – цяжка ўздыхне той.
І зноў суседзі намаўляюць, сваякі гукаюць, а Саўка ды Грышка адзін аднаму зусім па-сяброўску ўсміхаюцца. Радуюцца. Вітаюцца прыязна, хоць злыя языкі патроху плявузгаюць, што пры гэтым хвігу ў кішэні хаваюць… Нагаворваюць, вядома, тое, чаго няма, зайздроснікі. Не языкі, іх гаспадары, якія занадта ж языкатыя.
А Саўка ды Грышка адзін да аднаго і зусім зычлівыя. Прыйдзе Саўка да Грышкі ў хату і папросіць: «Падары, суседзе, мне свайго ката. Такі ён у цябе дабрэнны, такі хвацкі!» «А бяры, суседзе, – скажа яму Грышка, – мне ж для цябе нічога не шкада. Відаць, усяго цябе мышы апанавалі». І падасць яму ката. Назаўтра гром грыміць, маланка ляціць, дождж лье як з вядра, а Грышкаў кот сядзіць на Саўкавай страсе. Няйначай, чаруе. Злавесна хмары хвастом гоніць… Ці не? Так сабе забаўляецца, пад дажджом мокне.
Бяжыць Саўка да Грышкі ў хату, крычыць, злуе, сварыцца: «А твой жа кот дожджу нагнаў, сена ўсё памачыў, каб на яго балесь!» «Ну і няхай балесь на тваё сена», – спакойна пагодзіцца разважлівы Грышка, а Саўка аж закіпіць ад такога. «Ты не клапаціся, мой котка перуноў не баіцца», – яшчэ дадасць гаспадар, і дождж запар тры дні ідзе, дапамагае сушыць сена.
Мокры Саўка зусім занудзіцца, але ж і Грышку мокра. Дык прыйдзе Грышка да Саўкі ў хату і папросіць: «Падары, суседзе, мне свайго чырвонага пеўня. Няхай гэта і адзінае, што ў цябе ёсць у гаспадарцы, акрамя каня. Такі ён у цябе хвацкі, такі дабрэнны. Певень, а не конь». «А бяры, суседзе, – скажа яму Саўка, – мне ж для цябе нічога не шкада. Відаць, усяго цябе макрынь апанавала». І падасць яму чырвонага пеўня. Назаўтра сонца пячэ, на небе ані хмаркі, гарачынь душыць, хоць ад калодзежа не адыходзься, а чырвоны певень на Грышкавай страсе сядзіць. Няйначай, чаруе. Злавесна вятры-сухавеі крыламі гоніць… Ці не? Так сабе забаўляецца, пад сонцам пячэцца.
Бяжыць Грышка да Саўкі ў хату, крычыць, злуе, сварыцца: «А твой жа певень гарачыні нагнаў, хоць задыхніся, хай на яго балесь». А Саўка паважна ўсміхнецца: «Ты не клапаціся, майго пеўня ніякая хмара не прагоніць». «Цмока на яго паклічу», – грозіцца Грышка, на што Саўка нічога не адказвае, мусіць, певень той цмока ўсё ж баіцца.
Адным словам, сябруюць Саўка ды Грышка, адзін аднаго ані баяцца. Не баяцца, кажу, адзін аднаму радзіць, а то і дапамагаць з мілай душой… Жне Грышка з Грыпінай сваю пшанічку, а Саўка тут як тут. Усміхнецца з хітрынкай ды скажа, што рана яны жнуць, колас яшчэ не ўвесь саспелы. Ды і заломіць залом на яшчэ нязжатым, каб спела зернетка хутчэй. Падзякуе Грышка і далей сабе працуе. Жне ды жне, жне ды жне, ужо і жонка, насварыўшыся, дадому пабегла, а Грышка ўсё жне. Так цяжанька сярпок падымаецца, за каласы чапляецца, працаваць зусім не хоча… Залом жа стаіць, сілу чарадзейную трымае, палетак за палеткам зжынаць не пушчае… Дык і праўда, пакуль Грышута цяжка так гаруе, то і колас даспявае. дзякуй добраму суседу!
А вось і Саўка жне сваё жытцо, спелае, наліўное. Золата, а не жыта. Ці срэбра… Дык Грышка тут як тут, усміхаецца з хітрынкай. Гаворыць, што дапаможа жыта ў гумно звезці. «Не трэба, суседзе, – скажа яму Саўка, – маю ж чарадзейнага каня, сам неяк упраўлюся». «Э-э-э, ды што твой чарадзейны конь. Я вось маю чарадзейную карову, дык гэта ж справа. Яна ўраз снапам рады дасць. Ты не турбуйся». Як пад вечар пойдзе Саўка дадому, а на яго поле чарадзейная Грышкава карова – шась. Ды шастае туды-сюды, змяркання чакаючы. А тады ж сноп рагамі ўгору як падкіне – і паляцела жыта ў неба, так што і не відаць яго ў цьмяна-сіняй вышыні. І другі, і трэці, і пяты, і дзясяты, і так усё поле пакідае, а неба пасля зорнае-зорнае. Як срэбрам пасыпанае. Дык Саўка апасля клопату не мае. Дзякуй, дзякуй добраму суседу!
Ды не, усё ж мае Саўка адзін клопат. Гоніць да Грышкавай пшанічкі свайго чарадзейнага каня. Конь ляціць наўскапыццё, храпе, вачамі зыркае. Віхурай на тую пшаніцу набяжыць і панясе далёка-далёка, ніводнага каласка не пакінуўшы. Падзене немаведама дзе, адно налета ідуць дажджы, буйныя, цёплыя, светлыя, а што ні кропля, то як пшанічнае зернетка.
Апасля і Саўка, і Грышка на зіму ў суседзяў пазычаюць, лета цалюткае ім за пазыку адрабляюць, хоць тыя суседзі не маюць ні чарадзейнай каровы, ні чарадзейнага каня. Так і жывецца, так і вядзецца. Як старыя кажуць, куды ні кінь – усюды клін. Што ж тут рабіці будзеш? Выйдзе ўранні Саўка на шырокі прастор, з сонцам ласкава вітаецца, як з роўняй, руку падае ды жаліцца:
– Сонца маё, сонейка, зычліва свет сузіраеш, высокае, прамяністае, і мне ж паспрыяй, дапамажы ласкава. Грышкавы грады і зусім спалі, каб там анічога не вырасла!
– Не буду Грышкавы грады паліць! – капрызліва кажа сонейка. – Ты ўчора Грышку пужаў, кажух навыварат надзеўшы, рогі з галля на галаву начапіўшы. Гаўкаў, як чорт сапраўдны, хоць чорт і не гаўкае. Як ты чортам задарма ўдаешся, а чэрці і мяне ў багну зацягнуць жадаюць, то не буду з табой сябраваць, не буду табе дапамагаць!
Заплача Саўка ды і пойдзе сабе, нічога не думаючы. А Грышка ўвечары змяркання чакае, як маладзічок з-за хмар выгляне, вітаецца з ім, як з роўняй, ды просіць:
– Месячык мой, месячык, зычліва свет сузіраеш, высокі, ясны, і мне ж дапамажы, паспрыяй ласкава. Няхай Саўкаў лужок русалкі здратуюць, каб там анічога не вырасла!
– Не буду русалак пускаць, не буду Саўкаў лужок дратаваць! – капрызліва мовіць маладзічок. – Ты ўчора Саўку пужаў, з сонцам ласкава вітаўся, а я ж тых, хто сябруе з сонцам, і зусім не люблю!
Заплача Грышка ды і пойдзе, нічога сабе не думаючы. Але вы не кажыце, што Саўка ды Грышка адзін да аднаго не надта каб прыязныя. Як бачыце, і сяброўскія, і прыязныя, а ўжо шчырыя-шчырыя… Тут і гамонкі аніякай няма!
Глядзяць на іх сваякі, суседзі, суседскія сваякі ды мяркуюць сабе пакрыху:
– А наш жа Грышка, відаць, моцны чараўнік! Ці не праўда?
– Ды не! Гаротны ён. І які ж гэта чараўнік будзе такім бедным?
– А, мабыць, і так…
Зноў глядзяць на іх суседзі, сваякі, суседскія сваякі, зноў мяркуюць пакрыху:
– А наш жа Саўка, відаць, моцны чараўнік! Ці не праўда?
– Ды не! Які гэта чараўнік будзе гаротным, бедным ды яшчэ і нежанатым?
– А так!
А Саўка ды Грышка як такую гаворку пачуюць, то, нібы ў вялікім клопаце, бегма бягуць насустрач. Пра крыўды ранейшыя не ўспамінаюць, але пытаюцца, спрачаюцца, адзін аднаму не вераць, хоць адзін пра аднаго ведаюць усё дазвання.
– Ці ты, Саўка, моцны чарадзей, а ці не? – пытаецца ў яго Грышка.
– Ды які з мяне чарадзей, – адмаўляецца Саўка. – А ты, Грышута, добра варожыш?
– Зусім з варажбой не знаюся, – упэўнена мовіць той.
– А ты ж, Саўка, з сонейкам вітаешся, – разважае гэты.
– А ты ж, Грышка, з маладзічком вітаешся, – задуменна кажа Саўка.
– А ты адкуль тое ведаеш? – гэта Грышка.
– А ты адкуль тое ведаеш? – гэта Саўка.
– А я ж сам з сонейкам вітаўся, – прызнаецца Грышка. – Яно мне сказала…
– А я ж сам з маладзічком вітаўся, – прызнаецца і Саўка. – Ён мне сказаў…
– Не веру табе! – тупне правай нагой адзін.
– Не веру табе! – тупне левай нагой другі.
– Невялікі ты чарадзей! – вырашае Грышка.
– Ды і ты не надта каб варажбіт важнецкі, – упэўніцца і Саўка.
– Да чорта схадзі, ён табе дапаможа мне кепствы строіць!
– Сам у яго дапамогі прасі! Ты ж мне заўжды зайздросціш!
– Сам ты чорт! – губляе цярпенне Грышка.
– Ад рагатага чую! Бо як маеш жонку, то маеш і рогі! – кіпіць і Саўка.
І ў аднаго, і ў другога вочы поўныя-поўныя ад такой шчырасці… Сэрцы ж не каменныя, а жывыя, трапяткія. Сонцу адгукаюцца, маладзічку адкрываюцца, чары і прыгажосць вакол сябе бачаць, дык сказаць нельга, што зусім не спагадныя. Як быццам і адзін, і другі хочуць пакінуць сварку, але ж нешта ім замінае. Відаць, замова нейкая. Пакуль тое ды другое вялося, сурочылі іх суседзі, сваякі, суседскія сваякі… І прызнае Саўка, што Грышка чарадзей не цёмны… А і Грышка Саўку назаве светлым. Можа, што і пагодзяцца? Усялякае здараецца!
– А ведаеш, Саўка, – мовіць урэшце Грышка, – раскажу я табе не казку, а праўду. Адно слухай!
– І я ж, Грышута, ні словам табе не зманю, а казку распавяду!
ЯК ЛІСА, ВОЎК ДЫ МЯДЗВЕДЗЬ ШЧАСЦЕ ЗДАБЫВАЛІ…
Тры казкі
Ці даўно-даўненька, ці ўчора-ўчоранька, ці зусім за сівым часам, але ж вялося на свеце, што падарожнічалі разам ліса, воўк ды мядзведзь. Вандравалі, дзівіліся, справы добрыя рабіць ані забыліся. А яшчэ сябравалі, жартавалі, адно аднаму дапамагалі, каб усім весела было. Так і хадзілі па свеце зімой і летам, вясной і ўвосень.
Дзеелася ўсё зазвычай так… Ліска першай па шляху прымройлівым прабяжыць, усё пабачыць і ўжо ваўку ды мядзведзю скажа, куды пайсці лепей. Падумаюць воўк ды мядзведзь, але разам не пойдуць, воўк як самы хуткі шлях пэўны разведае. А ліска тым часам штонебудзь смачненькае сабе сцягне. Тады ўжо мядзведзь вяльможна абраным шляхам тупаціць, а воўк туды-сюды зыркае, чаго б скрасці… Дык што ж урэшце? Ліса што-небудзь ухопіць, шэра-шэранькі чаго знясе, а мядзведзь без анічога застанецца. І злуе ж тады касалапы! Ужо такімі словамі сяброў сваіх намаўляе, што і слухаць няможна…
Ліска ў адказ не маўчыць, апраўдваецца хітра. Шэранькі ўраз засярдуе, завые-загалосіць з крыўды. А мядзведзь роўма раве! Ведама, каму ж прыемна галодным быць? А тым болей без анічога застацца… Ды нездарма ж кажуць: колькі вяровачцы не віцца, а трэба ў хамут скруціцца. То аднойчы ліса, воўк ды мядзведзь патрапілі ў сапраўдны хамут…
Так ім і трэба! Тым болей, што вінаватая, ведама, ва ўсім ліса. І прыдарылася ж ёй знайсці чарадзейны камень… Дзівосны, мілосны, цягучы, пахучы, жаданы, чаканы, але ж не з’есці яго! З такой бяды паткнулася ў яго ліска сваім цікаўным носам ды пачула акурат:
– Ліска-прыгажуня, не нудзіся, будзеш ты самай шчаслівай! Жаданне сваё таемнае загадай!
Узрадавалася ліса, смутак як назаўжды забыўшы. Пра ваўка падумала і ўсміхнулася здзекліва… Жаданне таемнае загадала!
Так і трэба! Але ж болей за лісу вінаваты воўк. Бяжыць неўзабаве да чарадзейнага каменя, знаўшоўшы яго па ліскіных слядах. Паглядзеў на яго, упадабаў, па баках азірнуўся, увесь схамянуўся, смачна пацягнуўся ды тыцнуў галодным носам. І пачуў жа, пачуў:
– Шэры-хіжы, не злуй, будзеш ты самым шчаслівым! Жаданне сваё таемнае загадай!
Не стаў злавацца шэра-шэранькі. Пра мядзведзя пранікліва падумаў, цепнуўшы насмешліва вачыма… Жаданне таемнае загадаў!
Так і трэба! Але, калі па праўдзе сказаць, болей за ваўка вінаваты мядзведзь! Тэпае паважна да чарадзейнага каменя, ваўчыны след сочыць. Лапамі каменьчык памацаў, падняў, патрымаў, на зямлю паклаў… І зноў абшчапіў лапамі! Ды пачуў у самае вуха:
– Мядзведзік самавіты, не клапаціся, будзеш ты самым шчаслівым! Жаданне сваё таемнае загадай!
Не стаў клапаціцца касалапы. Пра ліску такое падумаў, што як не ўвесь стаў з’едлівай усмешкай! Жаданне таемнае загадаў!
Ад тых жаданняў расквітнеў камень. Так-так, удаўся сапраўднай кветкай. Сярод лясоў-хмызоў непраглядных закрасаваў ды летуценні таемныя спраўдзіў. Тады з лісой, ваўком ды мядзведзем гэтакае ўчынілася…
ЛІСКА-ЧАРАДЗЕЙКА
– А ты ж шкода рыжая! А ты ж злая чарадзейка! – грозіцца ды кідае … рыбінай. А чым яшчэ? Болей жа нічога на возе няма, адно мех з рыбай. Ці не ўвесь пусты…
Дарэмна кідае, усё роўна не трапляе, дзіравыя рукі ў дзеда. Даскочыўшы да густога балотнага хмызняку, ушылася туды спрытней за сябе самую. Яшчэ чуваць гнеўныя воклічы, але цьху на гэта… Дзед сюды не пасунецца. Хоць, яго праўда, я і хітрая, і ўвішная, і прыгожая. Рыжая ды чарадзейная. Ліса-ліска. Ну і за што не любіць такую? А вось жа не любіць!
Хіба за тое на мяне пакрыўдзіўся, што я зімой разам з ім рыбу лавіла? Дык ведама ж, лісы да рыбы ласыя! І чаго тады злуе? Супынілася, прыслухалася. Пакрычаўшы ды паскрадзіўшыся на жыццё, дзед патупаў назад, да свайго воза. Счакаю яшчэ трошкі, вярнуся, ды ўсю рыбу параскіданую збяру. Хіба дарма старалася, уцякала?