268
Semi-Mogiły (ukr. Semy Mohyły a. Semymohyły) – osada na połtawszczyźnie, w środkowo-wsch. części Ukrainy. [przypis redakcyjny]
269
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru. [przypis redakcyjny]
270
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis redakcyjny]
271
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
272
Połowcy a. Kumanowie – lud pochodzenia ałtajskiego, w średniowieczu wschodni sąsiedzi Słowian, w XIII w. pokonani i wchłonięci przez Mongołów Złotej Ordy. [przypis redakcyjny]
273
wataha – tu: oddział kozacki, zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi. [przypis redakcyjny]
274
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą były położone Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
275
kierz (daw., D. lm: krzów) – krzew. [przypis redakcyjny]
276
sarn – dziś popr. forma D. lm: saren. [przypis redakcyjny]
277
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy. [przypis redakcyjny]
278
popieliszcze – pogorzelisko, ruiny. [przypis redakcyjny]
279
Zaporożcy – Kozacy z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
280
gony bobrowe – gniazdo bobrów, żeremie. [przypis redakcyjny]
281
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
282
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
283
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
284
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
285
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
286
swobody – tu: zwolnienie od danin, udzielane przez pana nowo osiedlanym chłopom i dzierżawcom. [przypis redakcyjny]
287
monaster – klasztor. [przypis redakcyjny]
288
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
289
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
290
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
291
Konotop – miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, znane z powodu bitwy połączonych wojsk kozackich, polskich i tatarskich z Rosjanami w 1659 r. [przypis redakcyjny]
292
Romny – miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, leżące nad Sułą, dopływem Dniepru. [przypis redakcyjny]
293
Putywl – miasto w pn.-wsch. części Ukrainy, położone nad rzeką Sejm, dziś przy granicy z Rosją, oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651) w czasie wojny smoleńskiej. [przypis redakcyjny]
294
Orzeł (dziś ukr.: Oril) – rzeka na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru. [przypis redakcyjny]
295
Worskla – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru, nad Worsklą leży miasto Połtawa. [przypis redakcyjny]
296
wataha – tu: zbrojny oddział wolnych Kozaków. [przypis redakcyjny]
297
polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
298
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
299
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
300
kół – tj. kół młyńskich. [przypis redakcyjny]
301
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
302
rubież – pogranicze, peryferie. [przypis redakcyjny]
303
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
304
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
305
tabun – stado koni. [przypis redakcyjny]
306
wczasy – tu: wygody, miejsce do odpoczynku. [przypis redakcyjny]
307
ruń – tu: roślinność, trawy. [przypis redakcyjny]
308
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
309
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
310
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
311
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
312
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
313
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
314
panna respektowa – kobieta niezamężna, szlachcianka, pozostająca na utrzymaniu bogatych krewnych lub pracodawców. [przypis redakcyjny]
315
Wiśniowiecka, Gryzelda Konstancja z domu Zamoyska (1623–1672) – księżna, żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), matka przyszłego króla Polski, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
316
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis redakcyjny]
317
bałamutka – kokietka, kobieta zalotna. [przypis redakcyjny]
318
jasyr (z tur.) – niewola. [przypis redakcyjny]
319
cor, cordis (łac.) – serce; tu B. lm corda: serca. [przypis redakcyjny]
320
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
321
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
322
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
323
czwanić koniem – popisywać się jazdą konną, jechać brawurowo. [przypis redakcyjny]
324
inflancki – pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi. [przypis redakcyjny]
325
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
326
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
327
klima (blp) – klimat; klima przednie – wspaniały klimat. [przypis redakcyjny]
328
bakaliów – dziś popr. forma D. lm: bakalii; bakalie – tu: owoce. [przypis redakcyjny]
329
nasz książę rodzi się z Mohilanki – matką Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651) była Raina Mohylanka, córka hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły. [przypis redakcyjny]
330
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
331
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
332
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
333
Siedmiogrodzianin – mieszkaniec Siedmiogrodu; Siedmiogród – księstwo położone na terenie dzisiejszej płn.-zach. Rumunii, zależne od Imperium Osmańskiego, zamieszkane przez Rumunów, Sasów (Niemców) i Wegrów; księciem siedmiogrodzkim był król Polski Stefan Batory (1533–1578). [przypis redakcyjny]
334
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
335
w cielę oprawioną – tj. w skórkę cielęcą. [przypis redakcyjny]
336
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
337
jazda wołoska – żołnierze konni z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
338
instructiones militares (łac.) – pouczenia dotyczące spraw wojskowych. [przypis redakcyjny]
339
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651), zaangażowany w walki o tron wołoski; podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
340
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
341
stricte (łac.) – ściśle. [przypis redakcyjny]
342
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
343
pałanka a. polanka – obóz kozacki. [przypis redakcyjny]
344
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
345
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
346
Krym – półwysep na Morzyu Czarnym, siedziba Chanatu Krymskiego, państwa tatarskiego, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
347
honeste (łac.) – z uszanowaniem. [przypis redakcyjny]
348
z hetmany – dziś popr. forma N. lm: z hetmanami. [przypis redakcyjny]
349
in luctu (łac.) – w smutku. [przypis redakcyjny]
350
ślub – tu: ślubowanie, przysięga, zobowiązanie. [przypis redakcyjny]
351
siła (starop.) – dużo, wiele. [przypis redakcyjny]
352
incipiam (łac.) – zaczynam. [przypis redakcyjny]
353
rycerzy w mniszych kapturach – tj. Krzyżaków. [przypis redakcyjny]
354
Troki – miasto w płd. części Litwy, niedaleko Wilna, ze słynnym obrazem Matki Boskiej Trockiej, przechowywanym w kościele bernardynów. [przypis redakcyjny]
355
adolescentia (łac.) – młodość. [przypis redakcyjny]
356
inflancki – pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi. [przypis redakcyjny]
357
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
358
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
359
oczeret (ukr.) – trzcina, szuwary. [przypis redakcyjny]
360
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim. [przypis redakcyjny]
361
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
362
waszej cześci – tj. pana, pański. [przypis redakcyjny]
363
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
364
tołub (daw.) – rodzaj futra. [przypis redakcyjny]
365
kolaska – powóz, bryczka. [przypis redakcyjny]
366
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
367
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673). [przypis redakcyjny]
368
asystencja (łac.) – towarzystwo. [przypis redakcyjny]
369
komunikiem iść (daw.) – jechać konno wierzchem, w siodle; komunik (daw.) – jeździec, kawalerzysta. [przypis redakcyjny]
370
tuszyć (daw.) – myśleć, sądzić. [przypis redakcyjny]
371
jejmościanka – tytuł grzecznościowy, skrót od: jej miłość panna. [przypis redakcyjny]
372
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem. [przypis redakcyjny]
373
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
374
Czerkasy – miasto na prawym brzegu Dniepru, położone ok. 100 km na południowy zachód od Łubniów. [przypis redakcyjny]
375
polityka – tu: grzeczność. [przypis redakcyjny]
376
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
377
kniahini (z ukr.) – księżna na Rusi, żona kniazia. [przypis redakcyjny]
378
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
379
Wiśniowiecki, Michał (zm. 1616) – książę, magnat kresowy, starosta owrucki, żonaty z córką hospodara wołoskiego, Jeremiego Mohyły, ojciec księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (1612–1651); podobno zabiła go trucizna, podana w komunii świętej. [przypis redakcyjny]
380
error (łac.) – błąd, pomyłka. [przypis redakcyjny]
381
salwować (z łac. salvo: ratuję, zbawiam) – ratować. [przypis redakcyjny]
382
promulgowano (z łac. promulgo: wyjawiam, obwieszczam) – ogłoszono. [przypis redakcyjny]
383
żołd – tu: zapłata. [przypis redakcyjny]
384
fawor (z łac., daw.) – przywilej, względy. [przypis redakcyjny]
385
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
386
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski. [przypis redakcyjny]
387
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru. [przypis redakcyjny]
388
karałasz – żołnierz wołoski. [przypis redakcyjny]
389
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
390
Bohun, Jurko – postać wzorowana na pułkowniku kozackim, Iwanie Fedorowiczu Bohunie (ok. 1608–1664), jednym z przywódców powstania Chmielnickiego. [przypis redakcyjny]
391
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury. [przypis redakcyjny]
392
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]
393
słoboda – nowo powstała osada, której mieszkańcy zostali zwolnieni na kilkadziesiąt lat od opłat i zobowiązań feudalnych. [przypis redakcyjny]
394
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]