536
synowica (daw.) – bratanica. [przypis redakcyjny]
537
dziewosłęb – osoba starająca się o rękę dziewczyny w czyimś imieniu; swat. [przypis edytorski]
538
zżyły – dziś raczej: zżyty. [przypis redakcyjny]
539
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek. [przypis redakcyjny]
540
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
541
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
542
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie. [przypis redakcyjny]
543
chorągiew tatarska – hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem. [przypis redakcyjny]
544
polanka – tu: obóz wojskowy. [przypis redakcyjny]
545
od Tatar – dziś popr. forma D. lm: od Tatarów. [przypis redakcyjny]
546
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
547
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]
548
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich. [przypis redakcyjny]
549
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych. [przypis redakcyjny]
550
Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) – miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża. [przypis redakcyjny]
551
mogiła – tu: kopiec. [przypis redakcyjny]
552
Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar (…) – są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]
553
Nienasytec – piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad. [przypis redakcyjny]
554
Scylla i Charybda (mit. gr.) – potwory morskie, opisane przez Homera w Odysei, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej. [przypis redakcyjny]
555
od niedogarków (daw.) – z powodu niedopalonych resztek. [przypis redakcyjny]
556
połoz – nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży. [przypis redakcyjny]
557
1 łokieć – ok. 60 cm. [przypis redakcyjny]
558
pro aeterna rei memoria (łac.) – na wieczną rzeczy pamiątkę. [przypis redakcyjny]
559
Ulisses a. Odyseusz – bohater Iliadyi Odysei Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu. [przypis redakcyjny]
560
do Hadu – do Hadesu; Hades (mit. gr.) – podziemna kraina umarłych. [przypis redakcyjny]
561
fines (łac.) – granice, krańce. [przypis redakcyjny]
562
orbis terrarum (łac.) – krąg ziemi. [przypis redakcyjny]
563
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
564
wakans (z łac.) – wakat, wolne miejsce. [przypis redakcyjny]
565
Miserere mei (łac.) – zmiłuj się nade mną. [przypis redakcyjny]
566
lafa (starop.) – wikt, żołd. [przypis redakcyjny]
567
ochędóstwo (starop.) – porządek. [przypis redakcyjny]
568
Malchus – według Ewangelii św. Jana sługa arcykapłana jerozolimskiego, człowiek, któremu święty Piotr obciął ucho podczas aresztowania Jezusa w Wielki Czwartek. [przypis redakcyjny]
569
regimenta – dziś popr. forma M. lm: regimenty. [przypis redakcyjny]
570
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp. [przypis redakcyjny]
571
hajduk (z węg.) – lokaj. [przypis redakcyjny]
572
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj. [przypis redakcyjny]
573
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
574
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru. [przypis redakcyjny]
575
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
576
detyna (ukr.) – dziecko. [przypis redakcyjny]
577
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: awanturnik, opryszek. [przypis redakcyjny]
578
Tytus Liwiusz (59 p.n.e.–17 n.e.) – historyk rzymski. [przypis redakcyjny]
579
pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis (łac.) – tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion. [przypis redakcyjny]
580
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
581
towarzysz – tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku. [przypis redakcyjny]
582
wojłok (z tur.) – filc, gruby materiał ze zbitej wełny. [przypis redakcyjny]
583
My po bożej myłosti kniaź i hospodyn (ukr.) – my, z bożej miłości książę i pan. [przypis redakcyjny]
584
etc (łac. et caetera) – i tak dalej. [przypis redakcyjny]
585
Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 – ok. 1365) – książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły. [przypis redakcyjny]
586
Rurykowicze – potomkowie Ryryka; Ruryk (zm. 879) – wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej). [przypis redakcyjny]
587
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy. [przypis redakcyjny]
588
Wołoszka – kobieta pochodząca z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
589
trabant (daw.) – żołnierz straży przybocznej. [przypis redakcyjny]
590
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
591
Tatarzy budziaccy – Tatarzy zamieszkujący w Budziaku; Budziak – kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem. [przypis redakcyjny]
592
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
593
czaus murza (z tur.) – wysoki urzędnik dworski, wysłannik. [przypis redakcyjny]
594
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
595
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska. [przypis redakcyjny]
596
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
597
excitare (łac.) – wzbudzić. [przypis redakcyjny]
598
non prohibeo (łac.) – nie zabraniam. [przypis redakcyjny]
599
impediment (z łac.) – przeszkoda. [przypis redakcyjny]
600
dworzany – dziś popr. forma N lm: dworzanami. [przypis redakcyjny]
601
cor, cordis (łac.) – serce; tu B. lm corda: serca. [przypis redakcyjny]
602
monstrum (łac.) – potwór. [przypis redakcyjny]
603
jasyr – niewola tatarska. [przypis redakcyjny]
604
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej. [przypis redakcyjny]
605
Apage, satanas (łac.) – idź precz, szatanie. [przypis redakcyjny]
606
Musiał czekać z tym, aż ćwierć wyjdzie – mowa o okresie karencji a. żałoby, który musi minąć od śmierci poprzednika; ćwierć – kwartał, trzy miesiące. [przypis redakcyjny]
607
J. O. – skrót od: jaśnie oświecony. [przypis redakcyjny]
608
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
609
februarius, februarii (łac.) – luty; tu D. lp: lutego. [przypis redakcyjny]
610
eiusdem matris (łac.) – tej samej matki. [przypis redakcyjny]
611
bellum civile (łac.) – wojna domowa. [przypis redakcyjny]
612
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana. [przypis redakcyjny]
613
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
614
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą. [przypis redakcyjny]
615
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty. [przypis redakcyjny]
616
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596. [przypis redakcyjny]
617
nad Sołonicę, gdzie ongi Żółkiewski tak strasznie Nalewajkę, Łobodę i Krępskiego pogromił – bitwa pod Sołonicą (1596), hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem. [przypis redakcyjny]
618
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary. [przypis redakcyjny]
619
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
620
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
621
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników. [przypis redakcyjny]
622
szlachcic chodaczkowy – ubogi szlachcic. [przypis redakcyjny]
623
inkaust (daw.) – atrament. [przypis redakcyjny]
624
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
625
nahaj – bicz, szpicruta. [przypis redakcyjny]
626
palcat – kij bojowy, broń ćwiczebna do nauki szermierki. [przypis redakcyjny]
627
dziryt – rodzaj włóczni. [przypis redakcyjny]
628
masztalerz – stajenny. [przypis redakcyjny]
629
cekhauz (z niem. Zeughaus) – arsenał, zbrojownia. [przypis redakcyjny]
630
nadziak – broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika. [przypis redakcyjny]
631
driakiew – roślina zielna. [przypis redakcyjny]
632
pacholik a. pachołek – służący, pomocnik. [przypis redakcyjny]
633
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]
634
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej. [przypis redakcyjny]
635
obiecnie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.przysz.: obieca. [przypis redakcyjny]
636
wołoszynek – koń wołoski a. wałach, koń kastrowany. [przypis redakcyjny]
637
dyferencja (z łac. differo: odsuwam, odkładam) – tu: dług. [przypis redakcyjny]
638
terlica – stelaż siodła. [przypis redakcyjny]
639
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim. [przypis redakcyjny]
640
barwa – mundur. [przypis redakcyjny]
641
ćwierć – kwartał, okres trzech miesięcy. [przypis redakcyjny]
642
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu. [przypis redakcyjny]
643
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący. [przypis redakcyjny]
644
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
645
ruski brzeg – prawy brzeg Dniepru nazywano ruskim, lewy tatarskim. [przypis autorski]
646
hołysz (z ukr.) – golec, biedak. [przypis redakcyjny]
647
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie. [przypis redakcyjny]
648
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek. [przypis redakcyjny]
649
żenie (z ukr.) – gna. [przypis redakcyjny]
650
lubo (starop.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
651
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
652
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
653
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
654
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach. [przypis redakcyjny]
655
Zaporożec – Kozak z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
656
woskoboj a. woskobojnik (daw.) – człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec. [przypis redakcyjny]
657
rybitwa (starop.) – rybak. [przypis redakcyjny]
658
zbrojno – dziś popr.: zbrojnie. [przypis redakcyjny]
659
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
660
krucy – dziś oppr. forma M. lm: kruki. [przypis redakcyjny]
661
na Lachiw (daw. ukr.) – na Polaków. [przypis redakcyjny]
662
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego. [przypis redakcyjny]
663
na borg (ukr.) – na kredyt. [przypis redakcyjny]
664
ne na to, szczo je, ałe na to, szczo bude (ukr.) – nie za to, co jest, ale za to, co będzie. [przypis redakcyjny]
665
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża. [przypis redakcyjny]
666
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru. [przypis redakcyjny]
667
grodowi – tu: załoga zamku, zbrojni, Kozacy. [przypis redakcyjny]
668
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa. [przypis redakcyjny]
669
Bogusław – miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś. [przypis redakcyjny]
670
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie. [przypis redakcyjny]
671
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami. [przypis redakcyjny]
672
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak. [przypis redakcyjny]
673
Lachy (z ukr.) – tak nazywali Polaków wschodni sąsiedzi. [przypis redakcyjny]
674
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich. [przypis redakcyjny]