103
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]
104
oprymować (z łac.) – daw. gnębić, uciskać. [przypis redakcyjny]
105
sukurs (z łac.) – pomoc, ratunek. [przypis redakcyjny]
106
wilczura – daw. futro z wilczych skór. [przypis redakcyjny]
107
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]
108
nicpotem (daw.) – do niczego. [przypis redakcyjny]
109
infamia (daw.) – sądowe pozbawienie czci i praw obywatelskich. [przypis redakcyjny]
110
Mejszagoła – miasteczko na Litwie. [przypis redakcyjny]
111
kostera – hazardzista, oszust karciany. [przypis redakcyjny]
112
auxilia (łac.) – wsparcie. [przypis redakcyjny]
113
sieść (daw.) – siąść. [przypis redakcyjny]
114
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]
115
ciura – daw. człowiek należący do czeladzi obozowej, wojsk. pachołek. [przypis redakcyjny]
116
konwikcja (daw., z łac.) – przekonanie. [przypis redakcyjny]
117
deliberować (z łac.) – tu: dyskutować. [przypis redakcyjny]
118
polityczny (z łac.) – uprzejmy, grzeczny. [przypis redakcyjny]
119
podbechtać – nastawić kogoś przeciwko komuś lub czemuś, podrażnić czyjąś dumę, ambicję. [przypis redakcyjny]
120
wyporek – skóra z niedonoszonego płodu zwierzęcego (np. jagnięcia). [przypis redakcyjny]
121
hubka – wysuszony miąższ huby lub inny materiał łatwo się tlący, używany do rozniecania ognia. [przypis redakcyjny]
122
cieciorka – samica cietrzewia. [przypis redakcyjny]
123
ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w. [przypis redakcyjny]
124
gaudium (łac.) – radość. [przypis redakcyjny]
125
krokosz – roślina o pomarańczowoczerwonych kwiatach, uprawiana jako roślina oleista i barwierska. [przypis redakcyjny]
126
samodział – tkanina z wełny lub lnu tkana na ręcznym warsztacie. [przypis redakcyjny]
127
pakłak – gruby lniany lub bawełniany materiał, z jakiego szyto worki na mąkę lub zboże. [przypis redakcyjny]
128
omłot – oddzielanie ziarna od słomy, młócenie. [przypis redakcyjny]
129
moderunek – ekwipunek żołnierski. [przypis redakcyjny]
130
gruba (z niem. Grube: dołek, jama) – palenisko. [przypis redakcyjny]
131
basetla – ludowy instrument strunowy lub daw. wiolonczela. [przypis redakcyjny]
132
zapusty – daw. ostatnie dni karnawału. [przypis redakcyjny]
133
rapier – broń o długiej, prostej, obosiecznej klindze, dłuższa niż szabla, używana w XVI i XVII w. [przypis redakcyjny]
134
Upita (lit. Upytė) – w XVII w. miasteczko, dziś wieś, położona ok. 12 km na płd. zachód od Poniewieży. [przypis redakcyjny]
135
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]
136
wolentarz (daw., z łac.) – ochotnik. [przypis redakcyjny]
137
komput – liczba stałego wojska w I Rzeczypospolitej XVII i XVIII w., ustalana na sejmie wielkim osobno dla Korony i dla Litwy. [przypis redakcyjny]
138
Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]
139
kapuza – daw. nakrycie głowy w postaci kaptura a. futrzanej czapki uszanki. [przypis redakcyjny]
140
ferezja – męskie okrycie wierzchnie w XVI–XVII w. [przypis redakcyjny]
141
spisa – długa broń drzewcowa o małym grocie, używana przez Kozaków od XVI do XIX w. [przypis redakcyjny]
142
berdysz – szeroki topór na długim drzewcu. [przypis redakcyjny]
143
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]
144
tołub – rodzaj futra. [przypis redakcyjny]
145
eksakcja (z łac.) – pobór, ściąganie podatków. [przypis redakcyjny]
146
kańczug – bicz z plecionego rzemienia osadzonego na krótkim kiju. [przypis redakcyjny]
147
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770. [przypis redakcyjny]
148
rekuza – odrzucenie przez kobietę propozycji małżeństwa. [przypis redakcyjny]
149
mores – karność, subordynacja. [przypis redakcyjny]
150
słowy – dziś popr. forma N. lm: słowami. [przypis redakcyjny]
151
banitem – dziś popr. forma N. lp: banitą. [przypis redakcyjny]
152
prezydium (z łac.) – zbrojna załoga. [przypis redakcyjny]
153
tręzla (daw.) – uzda. [przypis redakcyjny]
154
biesić się – daw. wpadać w złość. [przypis redakcyjny]
155
odryna (reg.) – budynek, w którym przechowuje się siano. [przypis redakcyjny]
156
sztych – ostry koniec broni białej, pchnięcie bronią białą. [przypis redakcyjny]
157
żupan – starop. ubiór noszony przez szlachtę, o kroju długiej sukni zapinanej na guziki, ze stójką i wąskimi rękawami. [przypis redakcyjny]
158
surma – instrument dęty z drewna lub kości słoniowej używany w daw. wojsku do sygnalizacji. [przypis redakcyjny]
159
bisurmanin (daw., pogard.) – muzułmanin, Tatar a. Turek. [przypis redakcyjny]
160
oblatować – wpisać do ksiąg miejskich. [przypis redakcyjny]
161
palestrant – daw. prawnik. [przypis redakcyjny]
162
Hydra – potwór w mit. gr., wielogłowy wąż, u którego na miejscu odciętej odrastały dwie lub trzy nowe głowy. Zgładzenie Hydry było jedną z prac Heraklesa. [przypis redakcyjny]
163
Joannes Casimirus Rex (łac.) – król Jan Kazimierz. [przypis redakcyjny]
164
Initium Calamitatis Regni (łac.) – początek nieszczęść królestwa. [przypis redakcyjny]
165
partyzant (daw., z fr.) – zwolennik, stronnik. [przypis redakcyjny]
166
wolentarski – ochotniczy. [przypis redakcyjny]
167
lemiesz – część pługa podcinająca skibę. [przypis redakcyjny]
168
familiantka – szlachcianka z bogatego i wpływowego rodu. [przypis redakcyjny]
169
kałamaszka – odkryty jednokonny pojazd czterokołowy bez resorów, używany na Kresach w XVII i XVIII w. Drewniane koła osadzone były na drewnianej osi, którą smarowano mazią w celu zmniejszenia oporów. [przypis redakcyjny]
170
cyrulik – fryzjer zajmujący się też leczeniem lekkich chorób i wykonywaniem prostych zabiegów medycznych na podstawie wiedzy ludowej i doświadczenia. [przypis redakcyjny]
171
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]
172
niezabudka – niezapominajka. [przypis redakcyjny]
173
kwap – pierze. [przypis redakcyjny]
174
robota (dial. B. lp) – robotę. [przypis redakcyjny]
175
pludry – krótkie, bufiaste spodnie, część dawnego stroju dworskiego lub żołnierskiego. [przypis redakcyjny]
176
bisior – cienka tkanina płócienna lub lniano-wełniana używana w dawnej Polsce a. jedwab morski, tkanina z przędzy małżów, bardzo rzadka i kosztowna. [przypis redakcyjny]
177
lama – tkanina jedwabna przetykana złotymi lub srebrnymi nitkami. [przypis redakcyjny]
178
sepet – skrzynka z szufladami do przechowywania klejnotów, dokumentów itp. [przypis redakcyjny]
179
puzdro – skrzynka lub pudło z przegródkami, zwykle z zamkiem, okuciami i uchwytami. [przypis redakcyjny]
180
kwoli (daw.) – dla. [przypis redakcyjny]
181
driakiew – używany w medycynie ludowej uniwersalny lek roślinny, złożony m.in. z cynamonu, imbiru, dziurawca, miodu, mięsa żmii, ziemi z Lemnos, często z dodatkiem opium. [przypis redakcyjny]
182
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek, szyk. [przypis redakcyjny]
183
Zołtareńko – właśc. Zołotarenko, Iwan (zm. 1655), hetman kozacki, szwagier Bohdana Chmielnickiego, brał udział w zdobyciu Wilna (1654). [przypis redakcyjny]
184
semen – Kozak na czyjejś służbie. [przypis redakcyjny]
185
staje – daw. miara długości, w różnych okresach i okolicach licząca od 100 do 1000 m. [przypis redakcyjny]
186
szto za lude (z ukr.) – co za ludzie. [przypis redakcyjny]
187
raptus puellae (łac.) – porwanie panny. [przypis redakcyjny]
188
samowtór (daw.) – we dwóch, sam z kimś drugim, tu: pojedynek. [przypis redakcyjny]
189
szerpentyna (daw.) – szabla. [przypis redakcyjny]
190
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary. [przypis redakcyjny]
191
zali (daw.) – czy. [przypis redakcyjny]
192
konfuzja (z łac.) – zmieszanie, zawstydzenie. [przypis redakcyjny]
193
zrekuzować – odrzucić oświadczyny, odmówić ręki. [przypis redakcyjny]
194
wokacja (z łac.) – powołanie. [przypis redakcyjny]
195
tentować (z łac.) – próbować. [przypis redakcyjny]
196
wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]
197
zjeść arbuza – pogodzić się z odmową, przyjąć odrzucenie oświadczyn. [przypis redakcyjny]
198
ślepki – oczy. [przypis edytorski]
199
cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia. [przypis redakcyjny]
200
Hraju, pane (ukr.) – gram, panie. [przypis redakcyjny]
201
kontent – zadowolony. [przypis redakcyjny]
202
Zwiahel – miasto w płn. części Ukrainy, dziś: Nowogród Wołyński. [przypis redakcyjny]
203
sobaka (ukr.) – pies. [przypis redakcyjny]
204
Ne znaju, pane (ukr.) – nie wiem, panie. [przypis redakcyjny]
205
hołysz (z ukr.) – golec, nędzarz. [przypis redakcyjny]
206
bojar putny – uboższy szlachcic litewski lub ruski, służący u bogatszego pana. [przypis redakcyjny]
207
począł – zaczął. [przypis redakcyjny]
208
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem. [przypis redakcyjny]
209
sekundować (z łac. secondo, secundare: pomagać, towarzyszyć) – ochraniać, bronić. [przypis redakcyjny]
210
kontent – zadowolony. [przypis edytorski]
211
in medias res (łac.) – do rzeczy, do sedna sprawy. [przypis edytorski]
212
jagody (daw.) – policzki. [przypis redakcyjny]
213
konfuzja – zakłopotanie [przypis edytorski]
214
familiant – szlachcic z bogatego i wpływowego rodu. [przypis redakcyjny]
215
substancja (z łac.) – majątek, dobra materialne. [przypis redakcyjny]
216
despekt (z łac.) – obraza. [przypis redakcyjny]
217
Gradyw (mit. rzym., z łac. gradivus: kroczący naprzód) – jeden z przydomków Marsa, boga wojny. [przypis redakcyjny]
218
liszka (daw.) – lis. [przypis redakcyjny]
219
podwika (starop.) – kobieta. [przypis redakcyjny]
220
trosków – dziś popr. forma D. lm: trosk. [przypis redakcyjny]
221
piatyhorska chorągiew – oddział średniozbrojnej jazdy w wojsku litewskim. [przypis redakcyjny]
222
periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) – niebezpiecznie jest zwlekać. [przypis edytorski]
223
mierzyn żmudzki – koń żmudzki, rasa konia domowego, hodowana na Litwie i Żmudzi, głównie do prac rolnych i do zaprzęgu; mierzyn – koń średniego wzrostu, niezbyt wielki. [przypis redakcyjny]
224
jasyr (z tur.) – niewola tatarska. [przypis redakcyjny]
225
de publicis (łac.) – o sprawach publicznych. [przypis edytorski]
226
emulacja (z łac.) – tu: niezgoda, konflikt. [przypis redakcyjny]
227
polityczny (z łac.) – tu: cywilizowany, przestrzegający prawa. [przypis redakcyjny]
228
Kiejdany (lit. Kėdainiai) – miasto w środkowo-zach. części Litwy, położone nad rzeką Niewiażą, ok. 40 km na płn. od Kowna. [przypis redakcyjny]
229
Birże (lit. Biržai) – miasto w płn. części Litwy, rezydencja Radziwiłłów. [przypis redakcyjny]
230
wiktoryja (daw., z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]
231
frukt (z łac.) – owoc, tu w M. lm wg odmiany łac.: frukta – owoce. [przypis redakcyjny]
232
lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
233
turbować się (z łac.) – martwić się. [przypis redakcyjny]
234
polityka (z łac.) – uprzejmość, dobry obyczaj. [przypis redakcyjny]
235
aza (starop.) – czyż. [przypis redakcyjny]
236
zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]
237
komunik – jazda, kawaleria. [przypis redakcyjny]
238
wiktoryja (z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]
239
rapt (z łac.) – porwanie. [przypis redakcyjny]
240
łyczek (daw., pogard.) – mieszczanin. [przypis redakcyjny]
241
subiectum (łac.) – obiekt. [przypis edytorski]
242
spostponować (z łac.) – obrazić, zlekceważyć. [przypis redakcyjny]
243
Dzikie Pola – płd.-wsch. część Ukrainy, poniżej porohów Dniepru, niezamieszkany step, oddzielający Sicz Zaporoską od Chanatu Krymskiego, miejsce, gdzie chronili się zbiegowie. [przypis redakcyjny]
244
legacja (z łac.) – poselstwo. [przypis redakcyjny]
245
Gustaw II Adolf (1594–1632) – król Szwecji w latach 1611–1632, uzdolniony dowódca i reformator armii. [przypis redakcyjny]
246
Koniecpolski, Stanisław (1591–1646) – hetman wielki koronny w latach 1632–1646, kasztelan krakowski, uznawany za jednego z najwybitniejszych polskich wodzów. [przypis redakcyjny]
247
piechota łanowa – wojsko zaciężne narodowego autoramentu, złożone z chłopów z dóbr królewskich, szlacheckich i kościelnych, powoływanych po jednym z każdych 15 łanów, tj. z ok. 200 ha. [przypis redakcyjny]
248
nad chłopy (daw.) – dziś popr. forma N. lm: nad chłopami. [przypis redakcyjny]
249
zbarażczyk – tu: weteran spod Zbaraża; w obronie Zbaraża (1649) przed Kozakami Chmielnickiego i Tatarami brały udział wojska polskie pod komendą trzech regimentarzy i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. [przypis redakcyjny]
250
inkaust (daw.) – atrament. [przypis redakcyjny]
251
pro die 27 praesentis (łac.) – na dzień 27 niniejszego miesiąca. [przypis redakcyjny]
252
non deesse patriae (łac.) – nie opuścić ojczyzyny. [przypis redakcyjny]
253
luterska wojna – tj. wojna trzydziestoletnia (1618–1648), konflikt między państwami protestanckimi a dynastią Habsburgów. [przypis redakcyjny]
254
wiktoria (z łac.) – zwycięstwo. [przypis redakcyjny]
255
koleśno – w kolasach, tj. w karetach. [przypis redakcyjny]
256
kopij – dziś popr. forma D. lm: kopii. [przypis redakcyjny]
257
wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]
258
hajduk – zbrojny służący, lokaj. [przypis redakcyjny]
259
rajtar – średniozbrojny żołnierz konny, posługujący się w walce głównie bronią palną. [przypis redakcyjny]
260
absolutum dominium (łac.) – panowanie absolutne, władza absolutna. [przypis redakcyjny]
261
igne et ferro (łac.) – ogniem i żelazem. [przypis redakcyjny]
262
Jan I Olbracht (1459–1501) – król Polski w latach 1492–1501, w 1497 r. zorganizował wyprawę pospolitego ruszenia przeciko Turcji i pod Koźminem na Bukowinie (dziś płd. Ukraina) poniósł klęskę, którą miało przypłacić życiem ok. 5000 szlachty polskiej. [przypis redakcyjny]
263
Po bracie się pocieszył koroną i żoną – Jan Kazimierz ożenił się z Marią Ludwiką Gonzagą, wdową po Władysławie IV. [przypis redakcyjny]
264
podkanclerzy – mowa o Hieronimie Radziejowskim (1612–1667), wygnanym za spiskowanie przeciwko królowi. [przypis redakcyjny]
265
Marek Porcjusz Katon – w Rzymie było dwóch polityków tego samego nazwiska, pradziad, zwany Cenzorem (234–149 p.n.e.) i jego prawnuk, zwany Utyceńskim lub Katonem Młodszym (95–46 p.n.e.), obaj byli zagorzałymi obrońcami cnót obywatelskich i republiki. [przypis redakcyjny]
266
totam Rempublicam (łac.) – całą Rzeczpospolitą. [przypis redakcyjny]
267
krotofila a. krotochwila (starop.) – żart. [przypis redakcyjny]
268
salamandra – istota fantastyczna, opisana w XVI w. przez Paracelsusa, żywiołak ognia. [przypis redakcyjny]
269
Agamemnon (mit. gr.) – bohater Iliady, król Argolidy, wódz Greków w wojnie trojańskiej. [przypis redakcyjny]
270
tentować (z łac.) – próbować. [przypis redakcyjny]
271
deest (łac. desum, deesse) – jest niobecny, brakuje. [przypis redakcyjny]
272
kontempt (z łac.) – lekceważenie, pogarda. [przypis redakcyjny]
273
permisję (łac. permisio: pozwolenie) – zwolnienie. [przypis redakcyjny]
274
lubo (daw.) – chociaż. [przypis redakcyjny]
275
wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]
276
potraw – łąka po sianokosach. [przypis redakcyjny]
277
Karol X Gustaw Wittelsbach (1622–1660) – król Szwecji w latach 1654–1660. [przypis redakcyjny]
278
język – jeniec, od którego można wymusić informacje. [przypis redakcyjny]
279
wziąść – dziś popr.: wziąć. [przypis redakcyjny]
280
wilią wyroju – tj. tuż przed wyrojeniem się, kiedy to część pszczół z młodą królową opuszcza ul, by szukać miejsca na nowe gniazdo. [przypis redakcyjny]