Миллионер шаҳарлар фонида ўрта ва кичик шаҳарлар, вилоят марказлари билан боғлиқ вазият қандай?
Тарихий жиҳатдан йирик шаҳарларда урбанизация шаклланишининг дастлабки босқичи кичик ва айниқса ўрта шаҳарлар ҳисобига амалга оширилади. Бу қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти учун одатий ҳолдир, чунки қишлоқ аҳолиси яшаш шароитларини яхшилаш учун ўз-ўзидан шаҳарларга кўчиб ўтишади. Масалан, ушбу миграция жараёни туфайли Бразилиянинг Сан-Паулу шаҳри уч баравар, Венесуеладаги Каракас эса уч баравар кўпайди.
Кичик, ўрта ёки катта бўлсин ҳар бир шаҳар ўзига хос функционал мақсадга эга, масалан, капитал функциялари (бошқариш) ёки ўрта шаҳарларда замонавий фаолият турларини шакллантириш: саноат объектлари (саноат зоналари); инновацион фаолият, бадиий ёки илмий бирлашмалар; бизнес тузилмаларининг турли хил мураккаб шаклларини ташкил этиш ва бошқалар.
Барча шаҳарлар учун, уларнинг ҳажми, функциялари ва ривожланиш босқичларидан қатъи назар, тўлақонли урбанизация жараёнининг марказий вазифалари қуйидагилардан иборат:
– барчани муносиб уй-жой билан таъминлаш;
– аҳоли ва унинг мол-мулки хавфсизлигини таъминлаш;
– аҳолининг заиф қатламларини, айниқса аёллар ва кам таъминланганларни қўллаб-қувватлаш;
– асосий шаҳар хизматларидан тенг ва адолатли фойдаланишни таъминлаш;
– марказсизлаштириш ва сифатли шаҳар бошқарувини қўллаб-қувватлаш.
Келинг, биринчи вазифага эришиш мисолини батафсил кўриб чиқайлик.
Урбанизациядан бошлаб
Республикада 1991 йилдан 2008 йилгача. шаҳар аҳолисининг ривожланиши ва ўсиши қишлоқ аҳолисининг ўсиш суръатларига нисбатан пастроқ эди. Шундай қилиб, шаҳар аҳолисининг улуши 1991 йилда 40,3% ни ташкил этди ва 2008 йилга келиб у 35,8% гача камайди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 14 июлдаги қарорига биноан Ўзбекистон Республикаси аҳоли пунктларининг маъмурий-ҳудудий тузилишини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» (2005 й.) ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг (2009 й.) «Aҳоли пунктларининг маъмурий-ҳудудий тузилишини такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида «ги қарори. Ўзбекистон Республикасининг мавзусида, қишлоқ аҳоли пунктларини шаҳар аҳоли пунктларига бериш мезонлари.
Aмалга оширилган чора-тадбирлар натижасида жами 4434,3 минг кишилик 965 та қишлоқ. шаҳар аҳоли пунктлари (ПГТ) мақомини олди. Натижада, 2009 йилда шаҳар аҳолисининг улуши биринчи марта қишлоқ аҳолисининг улушидан ошиб кетди ва умумий аҳолининг 51,7 фоизини ташкил этди.
Шаҳарсозликнинг устувор вазифаси – аҳолини муносиб уй-жой билан таъминлаш мақсадида самарали уй-жой сиёсатини амалга ошириш эканлиги юқорида айтиб ўтилди. Ўша йилларда республикада аҳолини уй-жой билан таъминлаш даражаси сезиларли даражада ошмади.
Шундай қилиб, 2001 йилда бир кишига уй-жой билан таъминлаш ўртача 13,8 м2 ни ташкил этди, 2010 йил 1 январ ҳолатига – 14,9 м2, 2016 йилда – ҳар бир кишига 15,4 квадрат метр. Уй-жой фонди асосан якка тартибдаги турар-жой бинолари билан намойиш этилди.
Ҳозирги момент динамикаси
2017 йилдан бошлаб ҳозирги кунгача Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қишлоқ жойлари аҳолисига эътибор қаратиб, аҳолини арзон уй-жой билан таъминлаш бўйича фаол сиёсат олиб бормоқда. Бу Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Осиё тараққиёт банки иштирокида 2017—2021 йилларда қишлоқ жойларда янгиланган намунавий лойиҳалар бўйича арзон уй-жойлар қуриш дастурини амалга ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» ги қарорларида акс эттирилган.
2016 йилги Давлат дастурида намунавий лойиҳалар асосида 13 мингта уй-жой барпо этиш кўзда тутилган 2016 йилги Давлат дастурида намунавий лойиҳалар асосида 13 мингта уй-жой барпо этиш кўзда тутилган
Намунавий лойиҳалар асосида қурилган уйлар
Намунавий лойиҳалар асосида қурилган уйлар
Намунавий лойиҳалар асосида қурилган уйлар
2016 йилги Давлат дастурида намунавий лойиҳалар асосида 13 мингта уй-жой барпо этиш кўзда тутилган
«Обод қишлоқ дастури 2018 йилда амалга оширилишини кучайтириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида „ги 3350 (2017 й.),“ Aрзон квартира қуриш ва реконструкция қилиш дастурини самарали амалга ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида " 2017—2020 йилларда шаҳарлардаги бинолар» Янги уйлар Сергели ва Жиззахда
Янги уйлар Сергелида
Янги уйлар Жиззахда
Ўрта муддатли истиқболда республика ҳудудларида 75 минг турар-жой бинолари, ҳар йили 15 минг уйлар қурилади. Aндижон, Қашқадарё, Самарқанд вилоятлари аҳолисининг зичлигини ҳисобга олган ҳолда, уларда турар-жой бинолари қурилишининг улуши бошқа вилоятларга қараганда юқори бўлиши назарда тутилган.
Бундан ташқари, фармонларга биноан, турар-жой бинолари қуриш билан бир қаторда, қишлоқ жойларда якка тартибдаги уй-жойларда муҳандислик-транспорт инфратузилмасини қуриш ишлари олиб борилмоқда. Уй-жой сиёсатини амалга оширишга йўналтирилган ёндашув аҳоли фаровонлигини оширишнинг калитидир.
Чекланган фойдаланиш
Бироқ, аҳолининг уй-жой фонди нисбатан юқори бўлганлиги ва кўрилган чораларга қарамай, ипотека кредитлашнинг юқори фоиз ставкаси туфайли, айниқса, янги бинолардан квартираларни сотиб олишда қийинчиликлар мавжуд – 18—24%, баъзиларида эса ҳолларда у 28% га етади… Ва иккиламчи уй-жой бозорида ипотека кредитини бериш амалиёти (мақбул нарх туфайли) яқин вақтгача амалга оширилмаган ёки алоҳида ҳолатлар мавжуд.
Шундай қилиб, Қорақалпоғистон Республикаси аҳолиси ўртасида ўтказилган сўровномалар натижаларига кўра, уларнинг катта қисми уй-жой фондида етарли шароитга эга эмас.
Қорақалпоғистон Республикасининг қишлоқ жойларида уй-жой муаммоси жуда долзарб бўлиб қолмоқда. Сўров натижаларига кўра, уй-жой қурилишининг яхшиланишидан норозиликнинг асосий сабаблари қурилиш учун ер ажратиш билан боғлиқ муаммолар (46,7%) ва қурилиш материалларининг узоқлиги сабабли қўшимча транспорт харажатлари билан боғлиқ нарх (40,0%). қишлоқ аҳоли пунктлари.
Минтақаларда бу сабаблар кескин фарқланади. Шундай қилиб, айрим ҳудудларда қурилиш материаллари нархи биринчи ўринда (50,0%), ер участкалари иккинчи ўринда туради.
Демографик омилни ҳисобга олган ҳолда
Урбанизация жараёнларини режалаштиришда демографик омилни ҳисобга олиш зарур. Экспертларининг ҳисоб-китобларига кўра, оилавий ва никоҳ тузилишининг демографик прогнозига кўра, умуман республикада 2021 йилгача бўлган қисқа муддатда никоҳлар сони 300 га қадар барқарорлашиши кутилмоқда мингтани ташкил этди, 2035 йилдан кейин ва 2035 йилгача 1990-йилларнинг охири ва 2000-йилларнинг ўрталарига келиб туғилганлар сонининг камайиши туфайли никоҳлар сонининг бироз пасайиши мумкин. Бу, шунга кўра, турмуш қурганларнинг сонида акс этади. Ва 2040 йилга келиб, никоҳлар сони аста-секин йилига 320 мингтага кўпайиши мумкин.
Шу билан бирга, ёш оилаларга эътибор қаратиб, никоҳлар сонига ва янги оилаларни шакллантиришга эътиборни оила ва никоҳ тузилишининг минтақавий хусусиятлари контекстида алоҳида кўриб чиқиш керак.
Масалан, Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳрида, шунингдек Сирдарё вилоятида никоҳлар сони амалдаги даражада сақланиб қолади ва келажакда ҳатто маълум даврларда камаяди.
Aндижон ва Самарқанд вилоятларида никоҳлар сонининг сезиларли даражада кўпайиши кузатилади ва шу сабабли янги ёш оилалар бутун узоқ муддат давомида. Шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, 34 ёшгача бўлган оилаларнинг деярли 46 фоизида камида 3 фарзанд бор ва бу табиийки
Шунингдек, у катта яшаш майдонини эгаллайди. Ўртача, агар бир кишига уй-жой етказиб бериш умумий майдоннинг 15,4 м2 майдонига тўғри келса, уларнинг ҳаммаси ҳам «турар-жой» қисми эмаслигини ҳисобга олсак, фаровонлик даражасини ошириш учун турар-жой биноларини режалаштириш коэффицентини тўғри ҳисоблаш керак. замонавий яшаш шароитларини ҳисобга олиш.
Ҳаракат салоҳияти
Умуман олганда, республика урбанизация жараёнларини кенгайтириш учун жуда муҳим салоҳиятга эга: ҳозирги пайтда қарийб 2 минг қишлоқ аҳоли пунктининг ҳар бирида 2000 кишидан ва ундан кўпроқ киши истиқомат қилади.
Узоқ муддатли истиқболда урбанизация жараёнларининг кутилаётган фаоллашуви, бир томондан, республикадан ташқарида аҳолининг миграция оқимининг барқарорлашиши, бошқа томондан, барқарор иқтисодий ўсиш, амалга ошириш билан боғлиқ бўлади.
Бир қатор давлат дастурлари – иқтисодиётни таркибий ўзгартиришлар ва модернизация қилиш стратегиялари, хизмат кўрсатиш соҳасини жадал ривожлантириш ва хизмат кўрсатиш, ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик қайта жиҳозлаш бўйича энг муҳим лойиҳаларни амалга ошириш бўйича чора-тадбирлар.
Шуни таъкидлаш керакки, янги шаҳарларни яратиш ва режалаштириш мавжуд шаҳарларнинг муаммоларини ҳал қилиш билан бирга кетиши керак: ишдан чиқаётган эски уй-жой фонди, коммунал хизматлар билан тўлиқ таъминлаш, ижтимоий инфратузилма ва шаҳар бошқарувини яхшилаш, технологияларни ривожлантириш, табиий ресурслардан ва интеллектуал салоҳиятдан оқилона фойдаланиш, бу мамлакатда барқарор иш ўринларини яратишни ва бошқаларни назарда тутади.
Юқорида айтиб ўтилган комплекс чора-тадбирларни амалга ошириш қишлоқ аҳолисининг аҳолининг яшаш шароитларига ўтиш имкониятларини кенгайтиради, миграцияни сезиларли даражада оширмасдан тегишли шароитларни яратишда шаҳар тоифаси.
Сингапур тажрибаси
«Сингапур модели» ни яратиш орқали шаҳар ва қишлоқ аҳолисининг уй-жой муаммоларини ҳал қилиш бўйича Сингапур тажрибаси қизиқ.
Уй-жой сиёсатини шакллантиришнинг бошида Сингапурда шартлар қуйидагича эди: профессионал ишчи кучининг етишмаслиги, етарли қурилиш саноати ва чекланган молиявий имкониятлар, шаҳар марказида аҳоли зичлиги 1 км2 га 50 мингдан ошган ва одамлар доимий равишда ёмонлашиб бораётган тўлиб тошган квартираларда яшайдилар, тегишли инфратузилма ҳақида гапирмаса ҳам, ижтимоий хизматлар деярли йўқ эди.
Одамлар шаҳарнинг гавжум марказий қисмида урушгача бўлган хароба уйларда яшар эдилар.
Сингапурда давлат уйлари фуқароларнинг давлатнинг масъулияти эканлигини таъминлаш ҳуқуқи сифатида қаралади.
Сингапур Уй-жой ва тараққиёт кенгаши, гарчи ҳукумат маблағлари томонидан қўллаб-қувватланса-да, асосан хусусий ишлаб чиқарувчидир. Уй-жой қурилиши соҳасида эркин бозор шароитлари чекланган, аммо тижорат бозори тўлиқ чиқариб ташланмайди, бу эса янги қурилиш даврлари учун молиявий ресурсларни жалб қилишга имкон беради.
Бу нархлар, одатда, аҳолининг катта қисми учун ололмайдиган эркин уй-жой бозорининг камчиликларидан ва социалистик ёндашувдан қочишга ёрдам беради, бу асосан давлат уйларини янада таъминлаш учун молиявий ресурсларнинг етишмаслигидан келиб чиқади.
Уй-жой қуриш ва ривожлантириш қўмитаси уй-жой сотиш ва ижарага бериш нархини белгилашдан ташқари, уй-жой қуриш давлат дастурининг барча жиҳатлари учун жавобгардир.
Бу Миллий ривожланиш вазирлиги томонидан амалга оширилади. Уй-жой ва тараққиёт қўмитасига ерларни сотиб олиш, кўчириш, шаҳар дизайни, архитектура дизайни, муҳандислик ва қурилиш материаллари ишлаб чиқариш бўйича кенг ваколатлар берилган.
Уй-жой қуриш ва тараққиёт қўмитаси томонидан қурилган уй-жой зарур эҳтиёжларни тўлиқ қондиради (битта оилага тўғри келадиган уйларнинг умумий майдони ўртача 80 м2).
Транспортни жамоат ишлари департаменти, автобус компаниялари мувофиқлаштиради. Тез транзит ҳисобга олинади ва таъминланади, яъни. тижорат, саноат, институционал ва дам олиш масканларидан осон фойдаланиш.
Уй-жой қуриш ва тараққиёт қўмитаси томонидан амалга оширилаётган кенг кўламли вазифалар ва лойиҳалар даромад олиш учун кенг имкониятлар яратмоқда. Сотиш ва ижара ушбу манбалардан биридир. Даромадлар, шунингдек, автотураргоҳлар ва бозорлар каби ёрдамчи иншоотлар ҳисобидан ҳосил бўлади. Ушбу фаолият туридан тушган маблағлар тўғридан-тўғри кейинги уй-жой қурилишини молиялаштиришга йўналтирилади.
Давлат уй-жойлари учун ерларнинг мавжудлиги Уй-жой қуриш ва тараққиёт қўмитаси учун жуда қийин бўлган. Сингапурда ерларнинг жуда камлиги туфайли ер нархи жуда тез кўтарилмоқда. Ҳокимият органларига давлат уйларини қуриш учун ерларни тез ва арзон нархларда сотиб олишга рухсат бериш мақсадида, ерларни олишни тартибга солувчи турли хил қонун ҳужжатлари қабул қилинди.
Ерларни сотиб олиш тўғрисидаги қонунга тузатиш, ердаги чайқовчиликни чеклаш ва ерни сотиб олиш нархининг ўсишини чеклаш учун ишлаб чиқилган. Ерни мажбурий равишда олиш бу олишнинг энг самарали у Мен ижтимоий ривожланиш учун ерман.
Кўчириш. Сингапурда мажбурий равишда ер сотиб олиш, кўчириш сиёсати билан боғлиқ. Ҳукумат доимий равишда янгиланиб турадиган кўчириш бўйича кенг қамровли сиёсатни ишлаб чиқди. Эскирган бинолар аҳолисини тегишли биноларга кўчириш ва бошқа мақсадлар учун умумий уй-жой қуриш учун ер зарурлигини ҳисобга олган ҳолда кўчириш сиёсати зарур.
Нархлари паст ва арзон нархларда сақланади. Уй-жой нархи мутаносиб равишда паст, бу қурилиш самарадорлигини оширадиган ва харажатларни минимал даражага туширадиган бир қатор чора-тадбирлар орқали амалга оширилади. Нархларни назорат қилишнинг асосий омиллари қуйидагилардир: лойиҳалар кўлами, қурилиш ишларини стандартлаштириш, қурилиш шартномаларини қатъий назорат қилиш ва ўз вақтида тўлаш.
Кўпгина ҳолларда, қурилишнинг қисқа муддатига эга бўлган стандартлаштирилган қурилиш режаси қабул қилинади. Замонавий дизайн чидамлилик ва минимал техник харажатларни ҳисобга олади. Уй-жой қурилишини ривожлантириш кенгаши қурилиш ишларини олиб боради, аммо қурилиш учун хусусий пудратчиларни ёллайди. Қурилиш харажатлари қолиплар, бетон тизимлар ва бошқа ҳар хил йиғма тизимлардан тобора кўпроқ фойдаланишни ўз ичига олган технологик янгиликларни фаол амалга ошириш орқали камайтирилмоқда.
Хитой сиёсатининг элементлари
Урбанизацияни ҳар томонлама, мақсадга мувофиқ ва узоқ муддатли режалаштиришнинг мисоли сифатида Хитой ҳукуматининг 70-йилларнинг охиридан бошлаб амалга оширган сиёсатининг тажрибаси келтирилган. Мақсад анъанавий Хитойни 2020 йилга келиб урбанизация даражаси тахминан 60% бўлган «шаҳар мамлакатига» айлантириш учун ишлаб чиқилган.
Хитойда давлат урбанизация сиёсатининг асосий элементлари қуйидагилардан иборат эди:
– саноатлаштириш сиёсати ставкалари, босқичлари ва натижаларини узоқ муддатли режалаштириш;
– шаҳар ва қишлоқ жойларда узоқ муддатли демографик тенденцияларни таҳлил қилиш, жадал саноатлаштириш шароитида шаҳарларнинг демографик имкониятларини ҳисоблаш, меҳнат ресурсларига бўлган эҳтиёжни ҳисоблаш; – қишлоқлардан шаҳарларга ишчи кучи оқимини рағбатлантириш бўйича комплекс дастурни ишлаб чиқиш, унда қишлоқ аҳолисини янги саноат мутахассисликлари бўйича ўқитиш ва қайта тайёрлашга қаратилган бир қатор институционал ва ташкилий тадбирлар кўзда тутади.