– Син түгел, аны әнә кызлар да эчә, – диде, Зояга күрсәтте.
Зоя нечкә генә билле кечкенә рюмканы, ике бармагы белән генә чеметеп, авызына якын китерә, үзе каш астыннан гына миңа карап елмая иде. Ул арада Гаяз да алдында торган рюмканы кулына алды: «Берне генә инде мин аны агу булса да эчәм», – дип, батырлык күрсәтеп куйды. Мин үземнең тәҗрибәсезлегемнән ояла башладым һәм, тыштан икеләнгән төсле кыяфәт күрсәтеп, эчтән тулы канәгатьлек сизеп, алдымда торган рюмканы алдым… Эчемлек чиксез тәмле тоелды. Без өстәл өстен тутырган күптөрле закускаларны капкалаган арада, Низамый тагын берәрне салып куйды. Мәҗлес күңелле бер төс алып китте, һәркемнең сөйлисе килде. Көләсе, көлдерәсе килде. Өсте-өстенә чыгып торган сүзләргә, күңелле көлүләргә мавыгып, тагын берәрне эчкәнебезне сизми дә калдык. Спектакльләр, кинолар, цирклар турында сөйләп, баштан үткән кызыкларны искә төшереп, авылдагы хәлләргә, культура мәсьәләләренә, комсомол эшләренә дә кагылдык. Сүз бу турыга кереп киткәч, без, Зояны ишетергә теләп, аңа карадык. Тик аның сөйлисе килмәде, ахрысы, ул, күлмәгенә эчемлек түгелгәнгә борчылган булып, читкә тайпылды.
Аның өчен Низамый сүз алды:
– Безнең ячейка ярыйсы ячейкалардан хисапланып килә. Кыш көннәрендә без атна саен спектакль куябыз, җәй көне инде, үзегез беләсез, яшьләр кырда, авылда беркем юк, кем белән эшлисең?..
– Ә кырда ни эшли комсомол?
Гаязның бу соравы Низамыйны да, Зояны да гаҗәпләндерде:
– Ничек инде ул «кырда ни эшли»?
– Әйтик, үз хуҗалыгында башкаларга үрнәк булырлык итеп эшлиме? Агрономия кертәме?
Низамыйның күз карашында ясалма җитдилек сизелде.
– Менә ул яктан безнең комсомолларны әйтеп булмый, – диде ул. – Җәй көне дә эшләргә кирәк иде. Бик кирәк иде. Нишлисең бит, актив җитми шул. Зоя инде ул кыз кеше. Башка егетләрне алсак – ул турыда уйламыйлар. Ә миңа килсәк, мин инде, беләсездер, хөкүмәт кешесе. Әле монда, әле калада. Калага чимал әзерлим бит мин. Кооперативка товар алып кайту эшен дә күбесенчә миңа тапшыралар, һич бушап булмый… Укырга китәр идем, җибәрмиләр…
– Да-а… – диде Гаяз, озак итеп сузып әйтте.
Ул арада безнең янга, тәлинкәләр өеме күтәреп, җитез хәрәкәтле бер яшь хатын чыкты. «Нихәл, матур егетләр», – дип, кыю, шаян тавыш белән исәнләште.
Низамый, шуны гына көтеп торган төсле, сөйли торган сүзен бөтенләй онытып, безне ул хатын белән таныштыра башлады:
– Бу минем җиңги, Марзия ханым, – диде, – Зөләлнең әнисе, – дип тә өстәде. Әнисенә ияреп чыккан Зөләлне башыннан сыйпады. – Йә, Зөләл, бу абыйлар ошыймы сиңа?
– Ошый, – дип башын иде Зөләл.
Җиңги кеше табынга тәлинкәләр тезгән арада, без, урыннарыбыздан торып, идән буенча йөри башладык. Стенада торган зур көзгегә карадык, түшәмгә кадәр күтәрелгән киң-киң яфраклы фикус гөле белән кызыксындык, шкафка тезелгән төрле матур уенчыкларны, ямь өчен куелган савыт-сабаларны мактадык… Хәрәкәтләремдә ниндидер таныш булмаган җиңеллек, уемда рәхәт иркенлек сизә идем мин. Зоя белән Маһибикә безнең тирәдә уралалар, әйткән бер сүзебездән рәхәтләнеп көләләр иде. Балалыктан аерылып җитмәгән Маһибикәнең нәрсәседер миңа ошый башлады. Ул көлгән саен сөйлисе, аны һаман да көлдерәсе килә. Ләкин никадәр генә көлсә дә, күңел канәгатьләнми, аны шаяртасы килә, аз гына… аз гына булса да тотып карыйсы килә. Аның юка күлмәк аша күренеп торган нәфис тәнен тотып карау чиксез рәхәттер төсле тоела… Үрелә язып, үрелә язып калам. Кулым ирек алырга тели, шулкадәр тели, шулкадәр тели, мин аны тыя алмас дәрәҗәгә киләм дә, шаярган булып, Гаязның беләген кысам. Үзем, күзләрем белән йотардай булып, Маһибикәнең тулы кара күзләренә карыйм. Ул, минем карашыма җиңелеп, башын ия дә кызара, серле итеп елмая. Миңа үз-үземне тыю аның саен читенләшә. Нишләргә белмим, Низамыйга сүз кушам, аның җавабын көтмичә, Гаязга борылам. Ул да тынычландыра алмый, аптырагач, безнең арада уйнап йөргән кечкенә Зөләл белән шаяра башлыйм, аны, күтәреп алып, кочагыма кысам…
– Йә, кунаклар, утырышыгыз, хәзер аш килә, – диде Низамый, печатенә биш йолдыз сурәте төшкән сары шешәне ача иде ул. – Менә бусы аш алдыннан эчә торганы, – дип, рюмкаларга тутыра башлады.
Без яңадан өстәл тирәсенә утырыштык. Утыргач, бераз тынычлангандай булып, үз-үземә хисап бирергә тырышып карадым: тукта, миңа ни булды, мин бит монда Низамыйның кем икәнен яхшылап белү өчен генә, аның сәүдәгәрлеге ни дәрәҗәдә икәнлеген аңлар өчен генә килдем. Хәзер күрәм, ул чын комсомолец түгел, аның тоткан юлы безнең юл белән кушыла алмый, үзем шуны аңлыйм, үзем шуның белән эчәм, үзем шуның сеңлесенә гашыйк булам. Юк, бу ярамый. Хәзер кайтып китәргә кирәк, беренчесе дә, актыккысы да шушы булсын… Шундый уйлар астында мин кинәт кенә батырланып китәм. Тик батырлык озакка бармый, күңелемдә икенче уйлар килеп чыгалар. Әллә кайда, читтә, шомырт чәчәкләре арасында качып торган кызлар шикелле, көтелмәгән җирдән килеп чыгалар ул уйлар, күңелле тавышлар белән икенче якка, рәхәт якка өстериләр, «Нәрсәдән куркып утырасың, суфи түгел бит син, «комсомол монах түгел!» дигәнне ишеткәнең юкмыни синең? Мондый урында алай утыру килешми, сиңа бу тормышны ныклап белергә кирәк, ныклап белү өчен, баштанаяк аларча булырга кирәк, аны бит сиңа Гаяз да әйтте. Гаяз әйтмәсә дә курыкма. Гаяз нәрсә, ул – иптәш, патша түгел бит ул сиңа, аның үзенә йөрәге бар, синең – үзеңә. Курыкма, эч, аш алдыннан тутырып эч берне, әнә аның шешәсенә «коньяк» дип язылган. Ә син коньякның исемен генә ишетеп беләсең, егет кеше эчеп карап белергә тиеш аны. Эчеп кара син аны. Гомереңдә бер генә тапкыр бит, курыкма…»
Бу уйлар мине йомшарталар. Ләкин йомшаклык та озакка бармый, миндә тагын батырлык туа. Тик баягы төсле батырлык түгел, икенче төрле, башсыз батырлык. Үземә үзем җавап бирә башлыйм: тукта, нәрсәдән куркып торам соң мин, үземне үзем белмиммени мин, беләм, бик беләм…
Шундый хыяллар астында җиңеләеп, утырган урынымнан сикереп тордым. Хуҗалар тәкъдим итмәс борын ук, рюмканы кулыма алдым һәм, театрдагы төсле ялкынланып, багышлау рече сөйли башладым:
– Иптәшләр, бу бокалымны мин авылыбызның мәдәни көчләре исәнлегенә…
Бу урында минем күзләрем ничектер Гаяз күзләре белән очраштылар. Аның рәхимсез төс алган кара күзләре миңа туктарга кушалар иде. Мин аны бик яхшы аңладым. Ләкин күңелемдә туган мин-минлек тойгысы миңа туктарга ирек бирмәде, мин Гаязның күзе белән генә әйткән уйларына кычкырып җавап бирдем:
– Курыкма, Гаяз, мин үземнең кайда икәнлегемне онытмыйм, кайда икәнлегемне бик яхшы беләм.
Низамыйның йөзенә бер секунд эчендә өч-дүрт төрле чырай чыкты. Күзләре бер ачылып, бер кысылып Гаязга төбәлделәр. Гаяз кинәт кызарды, кинәт агарды. Күзләре кысылып кискенләштеләр. Мин берсенә дә әһәмият бирмәдем, бары да көлке тоелды. Үземне җиңүче хисаплап кычкырып көлдем дә башлаган сүземне дәвам иттердем:
– Әйе, авылыбызның мәдәни көчләре исәнлегенә, мәҗлесебезнең чәчәкләре Маһибикә туташ белән Зоя иптәшләр исәнлегенә күтәрәм. Ягез, минем белән.
Гаяз ашыгыч рәвештә рюмканы кулына алды да: «Миңа коньяк ярамый, эчә алмыйм», – дип, читкә куйды. «Коньяк» дигән сүзне аерым басым белән әйтүеннән миңа да эчмәскә кушканлыгын аңладым. Ләкин күңелемдә туган тискәре мин-минлек тагын котыртты мине, батырланып кычкырып җибәрдем:
– Ә менә мин күтәрәм!
Мин сары эчемлек белән тулы рюмканы авызыма китердем. Коньякның авыр исе миңа ягымлы тоела иде. Эчәм генә дигәндә, тыштан, урамнар арасыннан, ерактан, тирәннән яңгырап, Имәли шакылдавыгы ишетелде:
– Тук-та… тук-та… тук-та!..
Кинәт бөтен тәнем өшеп китте. Батырлыгым каядыр югалды. Хәлсезләнеп, урындыгыма ишелдем, йөзем өстәлгә капланды…
Гаяз, урыныннан торып, минем яныма ашыкты:
– Җитте аңа, ул исерде, аның бит беренче эчүе, – диде ул, ниндидер ярым пышылдап чыккан шомлы тавыш белән Низамыйларга аңлата башлады.
Ләкин ул минутта мин айныган идем инде. Имәли шакылдавыгы мине тәмам акылыма китергән иде. Моннан берничә минут кына элек эшләгән эшләремә үкенә идем. Шуңа күрә дә Гаязның мине, исереккә хисаплап, Низамыйлардан араларга тырышуы миңа бераз тынычлык бирде, һәм мин юри башымны исереккә салдым. Низамый, минем шикле сүзләремә бөтенләй әһәмият бирмәгән кеше төсле, тынычландырырга теләде:
– Зарар юк, ашагач җиңеләя ул. Йә, Гаяз, тынычлан, Ильяска берни дә булмады. Шулай бит, Ильяс, берни дә юк бит?
Мин йөземне күтәрмәдем. Гаяз, кулбашларымнан кочып, мине ишегалдына чыгарга өнди башлады:
– Әйдә, Ильяс, бераз һава алып кер, – диде.
Әйе, бу минутта миңа Гаяз белән бергә ишегалдына чыгып, саф һава алу кирәк иде.
Мәҗлестә урнашкан тирән тынлыкны бозмыйча гына, ишегалдына чыктык. Тышта көнбатыштагы кызыллык бетеп җитмәгән булса да, йолдызлар белән бизәлгән җәйге төн урнашкан иде инде. Гаяз мине бакча эченә алып кереп, баягы өстәл янындагы эскәмиягә утыртты. Безнең белән бергә чыккан Низамый өйгә кереп киткәч, миңа акрын гына сорау бирде ул:
– Син чынлап ук исердеңме, Ильяс?
– Юк, Гаяз, мин исерә генә башлаган идем, хәзер айныдым инде… Ә син Имәли шакылдавыгын ишеттеңме?
– Мин аны сиздем, Ильяс, шул айнытты сине, югыйсә…
– Чынлап та, Гаяз, бик нык эшне бозып өлгердем бугай?
– Бик нык боздың. Без аларның кем икәнен күреп кенә калмадык, үзебезнең кем булуыбызны да аларга күрсәттек. Анысы кирәкми иде. Тик артык зарар юк, алары турында соңыннан. Ә бүген безгә шул җитте. Хәзер тыныч кына пилмәннәрен ашарга да кайтып ятарга кирәк. Хәзер син айны, кызлар сүз кушса, елмайган бул, елмаясың килмәсә дә елмай. Көчләп елмая белмәсәң, әнә Низамыйдан өйрән. Үзең башлап сүз ачма, булдымы? Калганын үзем башкарырмын, әйдә…
Безне каршы алырга Маһибикә чыкты.
– Йә, Ильяс абый, беттеме? – диде ул, сул як беләгемнән култыклап алды.
– Зарарсыз, берни дә булганы юк, – дип елмайдым.
Өйдәгеләр дә елмаеп каршы алдылар. Маһибикә мине җитәкләгән килеш сөйләнә-сөйләнә керде:
– Күрдеңме, абый, без аны сәламәтләндердек, аңа берни дә булганы юк. Шулай бит, Ильяс абый, берни дә булганы юк, әйеме?
– Дөрес, миңа берни дә булганы юк.
– Әллә, бездә болай берни дә булмый торган иде, – диде Низамый.
Маһибикә мине өйгә кергәч тә калдырмады, «Кил, Ильяс абый, менә монда утыр» дип, үз урындыгы яныннан урын бирде. Аның, моңа кадәр башын иеп кенә йөреп тә, хәзер абыйлары, җиңгәләре алдында да тартынмыйча, болай кыюланып китүе мине тагын да ныграк уйланырга мәҗбүр итте. «Шушы күбәләк кебек кызларын да кирәк урында файдаланырга тайчынмыйлар микәнни болар?» – дип уйладым мин. Әле күптән түгел генә мине акылдан шаштыра язган Маһибикә кызганыч тоела башлады. Бу вакытта Гаяз, Зоя белән янәшә утырып, берни булмаган төсле, көлешә-көлешә пилмән ашый иде инде…
Кайтып китәргә җыенганыбызны сизгәч, безне кунарга өнди башладылар. Низамый сүзләренә генә әһәмият бирмәгәнебезне күргәч, кызлар да катнашты. Зоя, Гаязның ике иңбашыннан тотып, күзләренә карады:
– Гаяз, кал, мондый кыска төндә шушындый күңелле җирдән кайтып йөрүнең нигә кирәге бар, кал. Озакламас таң атар. Бакчаны күрдең, анда нинди матур, бергәләп таң каршыларбыз, кал, Гаяз!
Маһибикә минем беләкләремә асылынды. Аның күз карашлары да, турыдан-туры йөрәккә килеп кагыла торган ягымлы тавышы да минем калуымны үтенәләр иде:
– Ильяс абый, нигә инде шулай карышасыз, без сезнең белән күңелле итеп таң каршыларбыз дип тора идек, калыгыз. Йокы шулхәтле кадерлемени сезнең өчен? Алай булса да калыгыз, бездә йокларсыз…
Ялкынланган кызларның бу сорауларына каршы килү минем өчен шактый читен иде. Маһибикәнең һәр кагылуы, күзләремә карап әйтелгән иркә сүзләре ихтыярымны йомшарта баралар иде.
Өстәвенә ул арада Зөләлен йоклатып чыккан яшь хатын да кызларга ярдәмгә килде:
– Һи, мин сезнең кебек егет булсам, шундый кызлар чакырып торсалар, икеләнеп торыр идемме соң!
– Юк, без икеләнмибез, әйе, икеләнүсез-нисез әйтәбез, хушыгыз! – дип җавап бирде Гаяз.
Аның бу җавабы минем югала башлаган ихтыярымны яңадан кайтарды. Үземне үзем кулга алдым. Өзлексез елмаюга бирелгән йөземә, күзләремә җитди чырай чыгарып, мөлаем Маһибикә белән саубуллаша башладым:
– Ярый, бетте, хушыгыз!
– Юк-юк, хушлашмыйбыз, – диде Маһибикә, күрешергә дип сузган кулымны кире этә башлады.
Тик мин бирелмәдем:
– Ярый, күрешергә теләмәсәгез, болай гына хушыгыз, гаеп итмәгез, безгә һичшиксез кайтырга кирәк.
Бу вакыт Гаяз Зояның кулын кыса башлаган иде инде. Низамый да, файда юклыгын аңлады булса кирәк, каршылыгын югалтты:
– Ярый, алайса, көчләмик, гаеп итеп китмәгез инде, тагын күрешербез әле…
– Обязательно бер спектакль куябыз.
– Обязательно!
– Обязательно!
Бу сүз барыбыз авызында да кабатланды.
Безне озата чыктылар. Тышта безне авылны күмгән әтәчләр музыкасы каршылады. Маһибикә, ишегалдына чыгу белән, аяк киемен рәтләгән булып тукталды. Уң беләгем аның кулында булганлыктан, мин дә тукталдым. Төн караңгылыгы безне башкалар күрмәс дәрәҗәдә яшерә иде. Маһибикә миңа гына ишетелерлек итеп колагыма пышылдады:
– Ильяс абый!..
Мин дә аның кебек үк акрын тавыш белән җавап кайтардым:
– Нәрсә, Маһибикә?
– Кил әле якынрак, бер сүз әйтәм…
Мин аның йөзенә якын ук иелдем. Ул берсүзсез иреннәрен минем иреннәр янына китерде дә хәрәкәтсез калды. Берни дә уйлый алмадым. Күкрәкләр күкрәкләргә кысылдылар, иреннәр иреннәргә йотылдылар. Бөтен тәнем рәхәт ут эчендә калды. Бер секундка дөнья онытылгандай булды. Акылыма килергә өлгермәдем, Маһибикә кинәт тартылып, кочагымнан суырылды да капка төбенә үк чыгып өлгергән Низамыйлар, Гаязлар, Зоялар янына йөгерде. Мин, нишләп калганымны сиздермәс өчен, сандалиемны рәтләгән булып, тагын беразга кичектем.
Маһибикә миңа яңадан күтәрелеп карамады. Мин дә, аңа аерып сүз кушмыйча, барысы белән дә берьюлы саубуллаштым. Зоя минем белән күрешкән вакытта озак итеп кулын алмыйча торды; аның сөяксез сыман йомшак, кыска бармаклары, уч төбендә кыймылдап, бөтен тәнемә салкын йөгерттеләр.
VIII
Низамый безне күп озатмады, беренче тыкрыкны узуга ук кире борылды.
Икәү генә калгач, байтак вакыт сүзсез бардык. Хор белән кычкырган әтәчләр концерты төнгә җан кертә, авылның икенче башында кемдер аларга кушылып озын көйгә җырлый һәм, бу тавышларның һәммәсен җиңеп, ара-тирә Имәли шакылдавыгы ишетелеп куя иде. Шактый вакыт сүзсез барганнан соң, Гаяз, сүз юктан сүз булсын дигән сыман гына итеп, миңа сорау биреп куйды:
– Маһибикә ошадымы?
– Бала бит әле ул.
– Шулай дип уйлыйсыңмы?
– Уйлыйсы да юк инде, күренеп тора.
– Ә син бала яратасыңмы соң?
– Нинди бала бит.
– Маһибикә кебек бала булса?..
– Дөресен генә әйткәндә, Гаяз туган, аның миңа нәрсәседер ошады бугай.
– Мин дә шуны әйтәм шул, ул бала синнән көчлерәк булып чыкты, ахрысы, дим.
– Ник?
– Син соң бернәрсәгә дә төшенмәдеңмени?
– Төшендем, Гаяз, Низамыйның чын комсомолец булып җитмәгәнлегенә төшендем, Зояның секретарьлыкка ярамаган кыз икәнлегенә төшендем.
– Бик азга төшенгәнсең. Ә мин аларга гына түгел, кичә Имәли әйткән сүзләргә дә төшендем. Низамыйның комсомолец булып җитмәгәнлегенә генә түгел, безнең өчен дошман икәнлегенә дә төшендем. Зояның шул дошман кулында корал икәнлегенә дә төшендем. Маһибикәнең дә шул ук хезмәтне башкаруына төшендем.
– Гаяз, мин бит аның белән үбештем… Дөресрәге, мин түгел, ул минем белән…
– Шулаймы, мин уйлаганнан да көчлерәк булып чыкты, алайса, синең ул балаң…
Үзебезнең урамга борылган чакта, якында гына көчле шакылдау тавышы ишетелде. Кинәт ишетелгән бу тавыштан сискәнеп, артыбызга борылдык. Артыбыздан, ашыга-ашыга атлап, Имәли килә иде: