Аягына чабата-башмак кына элгән Габделсәлам, кулына комган тотып, ямь-яшел чирәмле ишегалдыннан лапас якка узып бара иде. Шөлдер тавышын ишетеп сискәнеп китте, утыртма читән аша урамга күз салды. Ташкичүдә гомер күренгәне булмаган өсте бөркәүле ят арба капкасына якынлашып килә, үзләре күзгә күренмәгән малай-шалайның: «Губернатор! Губернатор!» – дип чыелдашуы ишетелә.
Габделсәлам ишегалды уртасында каккан казыктай басып калды. Каршы як күршесе Гыйльмеҗиһан карчык, кулын кашлары өстенә куеп, җилкапка аша урамдагы тамашага бер генә карап алды да кисәк юкка чыкты. Чыелдашкан малайлар да тынып калды – фәйтуннан берничә сажин гына артта бер өер атлы гаскәриләр күренде. Бу хәлгә ни дияргә белми торган арада, зиннәтле арба, тау кадәр булып, урыс капка төбендә туктап калды. Габделсәлам күкрәгенә салкын йөгергәнен тойды – тагын төпченергә килүләре, дип уйлап алды, Казан губернаторы кешеләрен күздә тотып. Алай дисәң, бу кадәр дә зурдан купканнары юк иде. Берәү, күп булса, икәү-өчәү килеп чыгалар иде дә, мәдрәсәдә нәрсә һәм ничек укыту хакында сорашкалап китеп бара торганнар иде. Болары тулы бер көтү бит. Батыршаһның эзенә төшкәннәр, монда кунып чыгуын сизенгәннәр, күрәсең.
Ул шулай шик-шөбһәгә батып торган арада, шыгырдап кече капка ачылды, ишегалдына салмак адымнар белән әзмәвер гәүдәле, хатын-кызларныкыдай озын җитен чәчле гаскәри килеп керде. Бер генә дә безнең халыкка охшамаган. Өстендәге затлы япанчасына караганда гади солдат та түгел, генерал-мазар булмагае. Габделсәлам шөбһәләнеп ни буласын көтте, киеренкелектән аркасына салкын тир бәреп чыкты. Теге бәндә исә, аңа якынаюга, гөрләтеп сәлам бирде:
– Әссәламегаләйкем, ахун!
Бу шулкадәр көтелмәгән булды ки, Габделсәлам тәмам каушап калды, кулындагы комганы төшеп китә язды.
– Вәгаләйкем… – дип мыгырданды ул, шыпыртлап диярлек. Мәгәр үзен кулга алды, комганын чирәм өстенә куйды.
Чакырылмаган кунак янына ук килеп җитте, каршысына басып, шешенкеләнеп торган тыңлаусыз күзләрен хуҗага төбәде. Тик аның йөгерек көрән күзләре барыбер икесе ике якка карый иде.
– Шикләнмә, ахун! Кара ният белән йөрүчеләрдән түгелмен. Котлымөхәммәт морза диләр мине. Шаять, ишеткәнең бардыр.
– Шөкер, куркыр-өркер хәлләребез юк, тәкъсир, – диде Габделсәлам, үзенең төп асылына кайтып. – Тыңлыйм сезне…
– Кунакны шәп каршыламыйсың, ахун, – диде әзмәвер, яргаланып торган иреннәренә елмаю галәмәте чыгарып. – Өеңә чакырыр идең, ичмасам.
Хуҗа кыенсынып куйды, ашыкмый гына аягы астындагы комганын кулына алды һәм ачык ишеккә ымлады:
– Рәхим итәсез, Тәфтиләү хәзрәтләре.
Алар өйгә таба кузгалырга өлгермәде, гөрселдәп капка ачылып китте. Авыл старостасы Ходайбирде, чәшке асты кадәр җиз калаеның элмәген муенына элә-элә, атлый-йөгерә, ишегалдына килеп керде. Ул, гыжгылдап, тынына каплана-каплана, мондагылар янына килеп җитте дә Тәфкилевнең аягы астына тәгәрәде:
– Бигайбә, галиҗәнап, килүеңне абайламый калганмын. Ни боерасыз?
– Тор, аунама, – диде морза төксе генә. – Боерыклар булмастыр кебек. Бар, эшеңне кара.
– Куна торгансыздыр бит, галиҗәнап?! – Староста курка-өркә генә аягына калыкты, мескенләнеп бөрешеп калды. – Тәгам-нигъмәт, урын-җир дигәндәй…
– Әйткәнне төшенгәнсеңдер, шаять?! – Тәфкилев, куеныннан зур гына кулъяулык чыгарып, тузанлы битен сөрткәләп алды. – Юлыңда бул, дидем!
Ходайбирде олуг түрәнең кыркулыгын нәрсәгә юрарга белми торган арада, капкада бәләкәй буйлы, түм-түгәрәк гәүдәле, боҗыр кебек җитез секунд-майор күренде, гаскәриләрчә чос кына бригадиры каршына килеп басты:
– Боерыгыз, Алексей Иванович!
– Боерык шулдыр: әнә старостаны алыгыз да тирә- күршедәге йортларга урнашыгыз! Мин куна калам.
– Баш өсте, – дип кабатлады майор һәм, тәгәрәп баргандай, капкага таба кузгалды.
Гаскәриләрнең үзара сөйләшүе староста миенә дә ачыклык салды бугай, ул, урталай бөгелеп, майор артыннан йөгерде. Тәфкилев белән Габделсәлам өйгә таба кузгалдылар.
– Авызыгызның бәхете бар икән, әфәндем, – дип сөйләнде хуҗа, кунагын бусагадан уздырып, – пешкән ашка тап булдыгыз.
Морза, чыраен сытып, бусагадан атлады. Өтек бер ахунның үзенә күрә дәрәҗә саклап сөйләшүе ошамый иде аңа. «Мин сиңа әфәнде түгел», – дип кисмәкче булган иде дә тыелып калды – эшне бозып куюың бар.
Мич арасыннан ачыргаланган хатын-кыз тавышы ишетелеп китте:
– Ходаем, кысыр аш кына салганыем. Сиңайтәм, таң белән теге печән өстенә дип симертә торган тәкәне…
– Беләм, – дип бүлдерде аны Габделсәлам. – Булганы белән табын әзерлә дә мунча ягып җибәр.
– Хафаланмагыз! – Морза алдагы өйнең түренә узды. – Мунча иртәгәгә калсын. Юл бик ватты, ял итәр идем…
– Мәрхабә, тәкъсир, мәрхабә. – Хуҗа олы якның ишеген ачты. – Рәхим итегез, ак өй бөтенләе белән сезгә. Тик чебеннәр бимазалар инде бераз. Әнкәсе, тәрәзәләрне томаларга кирәк булыр. Мәгәр элек тамак ялгап алырбыз ич, тәкъсир?!
Тәфкилев, аның мәгърурлык сизелеп торган сүзен ишетмәгәндәй, авыр чайкалып, кунак ягына узды, бусаганы атлап үтүгә тукталды, як-ягына каранды. Бүлмә зур, татарларга хас булганча чиста. Сирәк очрый торган хәл – тәрәзәләрдә пыяла. Түрдә өстәл, уң буйда киң агач карават. Сул як почмакта акшарланган мич. «Байларча кылана, хәчтерүш, ак мич чыгарткан», – дип уйлап алды морза, көнләшкәндәй. Әмма шул як стенада өйнең буеннан-буена сузылган китаплар тулы шүрлекләр күреп, рәнҗүен онытты. Өстәвенә өстәл өсте дә, тәрәзә төпләре дә ачып-ачып куелган китаплар белән тулган. Ташбасмалар юк диярлек, күбесе кулдан күчереп язган фолиантлар. Морза, канәгатьләнүен белдереп, тамак кырып куйды:
– Укыйбыз дисең, алайса, ахун?
– Ие, үзебез дә өйрәнәбез, сабак та тыңлатабыз. – Габделсәлам, зур өслекле артсыз урындыкка көрпә салып, кунакка утырырга ишарә ясады. – Кәсебем шул бит, мөдәррислек кылу.
– Ярый, ярый. – Тәфкилев япанчасын салды, аны хуҗага сузды да урындыкка утырды, тузанлы булсалар да затлы икәнлекләре күренеп торган күн итекле аякларын сузып җибәрде. – Ишеткәнем бар: гыйлем иясе икәнсеңдер. Ничек соң, зуррак мәдрәсәгә күчәргә ниятең юкмы?
– Ул кадәресенең башыма килгәне булмады, тәкъсир, – дип җаваплады хуҗа, ике тәрәзә арасындагы стенага сөялеп. – Шөкер, мәдрәсәбез нык, шәкертләр кытлыгы кичермибез…
– Ышанам, татар халкы гыйлем дигәндә атлыгып тора. Әмма ләкин «Зур корабка – зур диңгез» диләр урыслар. Әлхасыйль, мин сине алып китәргә дип килдем.
Габделсәламнең тез буыннары йомшап китте, чыраена гаҗизләнү билгеләре чыкты, куркынган күзләрен кунагына төбәде. Алай икән, зинданда черетергә икән исәпләре. Ул арада Тәфкилев тә ялгышрак сүз әйтеп ташлавын абайлап алды, хатасын төзәтергә ашыкты:
– Ие, алып китәргә, дөресрәге, чакырырга дип… Үзебезнең могтәбәр Оренбур каласына. Шул ук үз шөгылеңә, оланнарга сабак бирергә…
Ахун җиңел сулап куйды, мәгәр сер бирмәде:
– Урыстыр, керәшендер кебекләргә дәрес тыңлатканым юк шул, тәкъсир, – дип куйды ул сабыр гына. – Күз күргән, колак ишеткән эш түгел диюем.
Тәфкилев олы якны тутырып шаркылдап көлеп җибәрде. Шулкадәр ихластан көлде ки, кулъяулыгы белән дымланган күз төпләрен сөртеп алды хәтта.
– Урыс-мукшылар хакында сүз бармый, ахун, – диде ул, ниһаять, шаркылдавыннан туктап. – Үзебезнең мөселманнар да буа буарлык анда. Каладан унсигез чакрым җирдә, Сакмар буена тулы бер бистә булып килеп утырдылар. Башлап йөрүчеләре – Байлар Сабасыннан Сәгыйт әфәнде Хаялин исемле зур сәүдәгәр. Инде төпләнеп киләләр. Сәгыйт әфәнде мәчет салдыру хафасында. Калкып килүче диварларын үзем күрдем. Андыен мәчет Казанның үзендә дә юк, булса да борынгы шәһри Болгарда гына булгандыр. Көзгә мәдрәсә ихъя кылмакчылар[18].
Габделсәлам ишеткәннәрен күңеленә сеңдерергә өлгермәде, ишек артында карчыгының тыенкы тавышы ишетелде:
– Сиңайтәм, аш суына. Самавырым да кайнап чыкты…
Хатынының ягымлы авазы аны бүгенгесенә кайтарды, хуҗа кеше ашыгып урыныннан кузгалды:
– Кулларны чайкыйк та тамак ялгап алыйк, тәкъсир. Сүзне өстәл янында да дәвам итәргә була.
Баягынак хатынының өзгәләнүен хәзер генә аңлагандай булды Габделсәлам: олуг түрәгә кысыр умач тәкъдим итүе чыннан да уңайсыз иде. Нишлисең, башка чарасы юк, итле токмачтыр, бәлештер иртәгәгә кала. Ярый әле катыгы, мае бар икән карчыгының. Ул кунак алдына зур гына чаган кашык куйды, эре-эре телем итеп ипи кисте һәм, кыенсынуын яшерергә тырышып, сүзне баягы буразнага борды:
– Оренбур төбәгендә мөселманнар да бар, дисез, алайса… Ашагыз әле, тәкъсир, кысыр аш дип аптырап утырмагыз. Калҗалары иртәгә, боерган булса… Бисмилләһир рахманир…
Түрәнең ачыгуы җиткән иде бугай, бисмилласыз гына кашыгына үрелде, нәзберекләнеп тормады, арыш ипие белән умач мендерергә тотынды. Дәшми-тынмый беравык ашагач кына, кашыгын өстәлгә куеп, сүз башлады:
– Соң, безнең татар булмаган тараф бармы инде, йә?! Чыңгыз ханнар заманыннан бирле болгаталар бит аны. Шуңа җитмәгән җирләре юк. – Морза янә кашыгына үрелде, башлаган сүзен каударланмыйча, ашый-ашый гына дәвам итте.
Аның сөйләгәннәренә караганда, узган 1744 елда Оренбургка Казан өязеннән ике йөзләп гаилә күчеп килгән икән. Һөнәрчеләр дә сәүдәгәрләр, имеш. Шулар, Каргалы тавы итәгенә утырып, бистә корып җибәргәннәр. Исәпләре – Шәрык белән сәүдә тоту икән. Тәфтиләү түрә үзе дә шул эшне бик мәгъкуль күрә, аларга хәерхаһ. Тик тегеләре гыйлем ягы такы-токы булудан җиксенәләр, шуңа да, Сәгыйт бистәсендә мәдрәсә ачып, балаларына дин сабагыннан тыш дөньяви фәннәр дә укытмакчылар. Дөрес, былтыр каланың үзендә татар мәктәбе ачканнар ачуын. Мәгәр ул гимназия сымаграк булып, анда кара халык оланнарын алмыйлар, өстәвенә христиан диненә күчкәннәргә өстенлек, ди. Максаты да тәрҗемәчедер, илчедер кебек дәүләт кешеләре әзерләү икән. Бистәнекеләр үзләре дә диннән язган ул мәктәпне өнәмиләр, балаларына дөньялыкта да, ахирәттә дә ярашлы гыйлем бирмәкчеләр. Бәла шунда: әлеге заманчарак мәдрәсәдә дәрес бирерлек мөдәррисләр дә, хәлфәләр дә юк диярлек. Габделсәламне шул эшне башлап йөрергә дип «кодаларга» килүе икән морзаның.
Аш янында да, аннан соң чәй эчкәндә дә өзми-куймый шуларны сөйләде Тәфкилев. Ул инде ахунны бишкуллап ризалашты дип уйлады, ахры, аның фикере белән кызыксынып та тормастан, күрсәтмәләр бирергә тотынды:
– Йорт-җиреңне әвеш-тәвеш ит, шәп сыер-сарыкларыңны да куып йөртмә, – дип сөйләвендә булды морза, мәсьәләне хәл ителгәнгә санап. – Мал-туар арзан ул якларда, килүгә сатып алырсың. Тик берүк китапларыңны калдыра күрмә. Нәрсә-нәрсә, китап дигәнең кадерле далада.
Ул шулай эшне ансат кына хәл итеп куйса да, Габделсәламнең гомер иткән нигезеннән һич кенә дә кубасы килми иде. Ахун кыюсыз гына каршы чыкты, бик үк нигезле булмаган дәлилләр китерде. Котлымөхәммәт – патшалар, санатлар, аннан да битәр илчеләр арасында кайнаган морза – төрле сөйләшүләрнең рәтен белә, хуҗаның кыюсыз каршылыкларын берсеннән-берсе саллырак сүзләр белән томалый торды, Яңа Бистәдә дә ахунлык дәрәҗәсендә калачагы белән кызыктырды. Ниһаять:
– Аннан килеп, без дә шул ук падишаһ хәзрәтләре мәнфәгатен яклап йөрибез лә, – дип, сүз олавын бастырып куйды.
Башкача чарасы калмагач, соңгы сылтавына ябышты Габделсәлам, серен чиште:
– Шулаен шулай да, тәкъсир, барыбер барып чыкмас шул. Бән бит ышанычсыз бәндә – Казан губернаторының шәхсән күзәтүе астында. Ай-һай, рөхсәт итәрләрме?!
Тәфкилев баягыча ихластан шаркылдап көлеп җибәрде, аннан кисәк җитдиләнеп калды:
– Ә без берәүдән дә рөхсәт сорамыйбыз, ахун! – диде ул кырыс кына. – Шөкер, үзебезгә үзебез хуҗа!
Җиденче бүлек
Күтәрелә барган саен җелекләрне суыра, буыннарны калтырата, сулыш алуны буа торган Ирәндек сырты да, исемнәре мәгълүм булмаган тагын байтак кына кыя-ташлар да артта калды, ут-үлән баскан беленер-беленмәс сукмак түбәнгә авышты. Абдулла үзе дә, тычкан сыртлы җирән аты да җиңел сулыш алдылар. Ул арада киң күкрәкле, куе яллы елдам алаша адымын арттырды, ярсып диярлек алга атлады. Тик аның болай хутлы баруы озакка сузылмады, каршыда, инде сыегая башлаган томан эчендә, тагын бер шәрә кыя пәйда булды. Абдулла тезгенен тартты, туктап калган аты өстеннән тирә-юньгә күз салды. Уңга караса да, сулга бакса да, бер үк манзарага тап булды – кичәдән бирле үзен озата килгән таулар да таулар. Түбәләренә болытлар да менеп җитә алмаганнар әнә, текә битләүләренә ышкылып, алар да адашып йөриләр. Ул карурманнар тагын! Җайдак түгел җәяүле дә ерып чыккысыз. Сукмагыннан яздыңмы – беттем диген. Һай бу Урал! Очы-кырые юк бугай бу кырыс җәннәтнең. Инде икенче көне юлда, як-якта исә һаман да шул күккә ашкан мәгърур таулар да алардан калышмаска тырышып кояшка тартылган нарат-карагайлар. Юлына әледән-әле ярсу-йөгерек елгалар, мәкерле тарлавыклар, мәшәкатьле тау үткелләре дә юлыга юлыгуын. Әмма алары да даладагы сыман иркенлек хиссияте бирмиләр, шушы бихисап кыя-сөңгеләрнең, карагай урманнарының дәһшәтле мәһабәтлеген арттыралар гына. Шуңа карамастан монда үзеңне ничектер хөр, иркен итеп тоясың. Булса да булыр икән ыгы-зыгысыз, шау-шусыз илаһи бер төяк! Әнә ич күпме юл үтте, ник кенә бер бәндә очрасын да, ник кенә бер кеше тавышы ишетелсен. Хәтта кошлар да тынып калган. Күк ут өсте – Питрау җитте шул, Питрау. Әллә соң шул шомлы-дәһшәтле тынлыгың белән бөек микән син, Уралтау?! Шушы әкияти гүзәллектән, бөеклектән шулкадәр әсәрләнгән иде ки, тезгенен кулына алганын сизми дә калды. Әмма кузгалып китәргә өлгермәде, кайдандыр, сул тарафка сузылган ике тау арасындагы үзәнлектән, шушы төбәк баласы – башкорт егетенең киң күкрәктән сузып-сузып җырлаганы ишетелде:
Ниһаять, җыр еракка китеп тынды, Уралның күгелҗем таулары арасында эреп юкка чыкты. Абдулла исә аты өстендә һаман да таш сын сыман утыруында. Юлына кузгалып китә алмый, сихерләнгән иде егет. Вә әй хәсрәт, сагыш дигәнең ошбу азат төбәккә дә килеп җиткән икән ләбаса! Аңа бит әле бая гына мондагыдай хөр-аулак урыннар, мондагыдан да бәхетле кешеләр бүтән беркайда да юктыр сыман тоелган иде. Беркатлы димә инде син бу күңелне. Булмаган ди! Кыерсытылганнар, җәберләнгәннәр белән дөнья тулы хәзер. Теге чакта, Ташкичүдән кайткан мәлдә, өстенә очып килгәндәй тоелган дәһшәтле Каракош бу борынгы тауларга да төртелеп калмаган икән шул, Урал аръягына ук барып җиткән. Вә әй хәсрәт, бер генә дә иреккә тиенгән төбәге юк микәнни соң бу Рәсәйнең?!
Абдулла тезгенен җибәрде, күн итек үкчәсе белән атының корсагын сыдырып алды – шактый гына хәл җыярга өлгергән алаша адымлы гына кузгалып китте. Сукмак, каршыдагы ялангач кыяны урап үтте дә, теге тар үзәнлеккә килеп төште, уңга борылды, юлчыны бая гына теге башкорт җайдагы китеп югалган якның капма-каршысына юнәлтте. Монда чагыштырмача тигез иде. Абдулла, тезгенен ияр кашына элеп, янә уйга батты. Барча халаеклар Каракош канаты астында диген. Ә ул, ахмак, әнә шул җиһанны томалап килгән пырдымсыз көчтән Урал аръягына китеп котылмакчы булды. Дөресрәге, качты. Посарга түгел, кылычка ябышырга кирәк булгандыр, бәлки?!
Әйе, Ташкичүдән кайткач, аңа үзләренең Карышбаш авылында шөгыль табылмады. Мостафа мулла әле типсә тимер өзәрлек: мондагы бердәнбер мәчеткә дә, аның янындагы бәләкәй мәктәпкә дә якын килермен димә. Ни чарадан бичара дигәндәй, үзләреннән ике көнлек юлда гына булган Гъәйнә иләвендәге Илеш мулла авылына барып урнашырга, малайларга сабак тыңлатырга насыйп булды аңа.
Төпләнгән җиренә сүз килерлек түгел иде анысы. Ни дисәң дә, халкы үз каның – татарлар. Илеш үзе – янып торган ир уртасы кеше, бик бирелеп имамлык итә, мәчеттән башкасына катнашмый, мәдрәсәгә кереп тә карамый диярлек. Хәер, аның сабак тыңлатыр вакыты да юк, җаны-тәне белән хөкемдарларга бирелгән. Түрәләрнең урысы булмасын, үз мөселманыңныкы булмасын – аңа барыбер, гел шулар тирәсендә чуала. Инде алары якын-тирәдә булмаган тәкъдирдә дә, телендә гел патша хәзрәтләре дә шәрәфәтле мәликә генә. Күзе алдында ак патшага тел тидерүче табылса, гыйсъянчының бугазын чәйнәп өзәргә әзер, билләһи. Бу кадәр бирелгәнлек аның үзенә дә кыйммәткәрәк төшә төшүен, шуңа бәйле рәвештә әледән-әле авылдашлары, хәтта якыннары белән телгә килә. Ахры шуңа, мулланы яратып бетермиләр авылда.