Мондагы укуның тәртибе дә миңа бик мәгълүм булганга күрә, ул якларын уйлап баш ватасы юк иде.
Ястүдән соң Мирсәяф хәзрәт шушы мин кергән мәдрәсәгә дәрескә керде. Ул кергән вакыттагы тынлык, аңа булган хөрмәт, аны тәгъзим белән каршы алу, ул утыра торган урынга өелгән мендәрләр искиткеч иде. Ул бик мәһабәт кереп, үзенә хәзерләнгән урынга аякларын бөкләп утырды. Соңра, һичкемгә карамастан, кесәсеннән күзлеген алып, ап-ак яулык белән сөртеп, ике кулы белән күзлекнең ике канатыннан тотып киеп алды. Ул шул эшләр белән мәшгуль булганда, төрле мәдрәсәләрдән зур-зур сакаллы шәкертләр, кулларына зур-зур китаплар тотып, хәзрәткә каршы ярты хыйлка – түгәрәк булып тубыкланып утырдылар да, китапларын ачып куйганнан соң, хәзрәтнең әйтәчәк сүзләренә монтазир булган[69] кебек, аңа таба карадылар.
Хәзрәт, күзлеген киеп, тагын да бер рәт кузгалып, рәтләп утырганнан соң: «Мулла кем, гыйбарә[70] укы!» – дип, берәүгә карап ияк какты да башын түбән салды.
«Мулла кем», әгузе бисмилла укыганнан соң, ниндидер бер кечкенәрәк китаптан өч-дүрт кенә җөмлә укыды да, туктап, башын күтәреп, хәзрәткә карады. Хәзрәт, тагын да бераз тын торганнан соң, ниндидер мин белмәгән сүзләрне сөйләп китте. Аның гаҗәп оста сөйләвенә сокланып, искиткеч галим икән дип шаккатып утырам. Шул өч-дүрт җөмлә хакында әллә, шәт, ике сәгать сөйләгәндер.
Сирәк-сирәк кенә зур хәлфәләр дә сүзгә катышып куялар… Аңа каршы яктан бер зур мыеклы мәһабәт хәлфә: «Ля нөсәллим![71]..» – дип кычкырып, моңа каршы төшеп китә. Бу вакытта хәзрәт елмаеп карап утыра да, аларның сүзләре беткән кебек булгач, үзе сүз башлап, тәкърир[72] һәм изахәт[73] биреп алып китә. Мин аның «Галламәи Тәфтазани», «Мирсәет Шәриф», «Ибне Сина»[74] дигән сүзләрен ишетеп, аңлаган кебек булып калам. Хәзрәтнең бу чаклы шәп сүзләрене һич туктап тормый сөйләвенә аптырыйм.
Ике-өч сәгатьтән соң дәрес бетте. Зур шәкертләрнең кайберәүләре китапларын култык асларына кыстырып чыгып китә башладылар.
Мин монда бигрәк тә бер арыграк, озынча буйлы, ачрак яңаклы, үзе яшьрәк кенә хәлфәгә исем китте. Ул бик күп катышуы өстенә хәзрәт тә бик күп сүзләрне аңа карап сөйли иде.
– Их, шуның кебек шәп булсаң иде… – дим эчтән генә.
Хәзрәт, шул ук мин сокланган хәлфәгә карап:
– Мулла Мотаһһар, син бу шәкертне дә укыт инде, ул, безнең мулла Хатыйпта сарыф укып, нәхүгә төшкән икән, – дип, мине күрсәтте һәм, сүзендә дәвам итеп, миңа таба карап: – Синең исемең ничек, «тәркип» не күп укыдыңмы? – дип сорашты.
Мин башта калтырап киттем. Бөтен шәкертләр миңа таба карадылар.
– Исемем – Мәҗит. «Әлхәмде» нең тәркибен укып беттем, – дидем.
– Алай булса, менә шушы хәлфәдән укырсың. Бик нык тырыш. Без дәресенә тырышкан, иҗтиһадлы[75] шәкертләрне яратабыз, – диде. Мин аның сүзләрен, башымны кагып, тасдыйк итеп[76] кенә утырам, эчемнән шатланам, «эш пеште, юлым уңды» дип уйлыйм. Тик аның «Сине тәрбия итүче, азык җибәреп торучы бармы соң?» дип соравы миңа җавап бирүе авыр булган бер сөаль булып төште.
Мин, әлбәттә, дөресен әйттем:
– Тәрбия итүчем юк. Шулай да өйдәге агам әз-мәз булса да азык җибәреп торса кирәк, – дидем.
– Алай икән… Тәрбия итүчең булмагач, кыенрак булыр бит.
– Ярый, торып кара. Сабагыңны яхшы укы! Алла ризык бирер…
Мин, кая барсаң да эшнең азыкка килеп терәлгәнен уйлап, уңайсызланып калдым.
Шуннан соң хәзрәт сүзне башка мәсьәләгә борды. Көлке сүзләр сөйләп куйды. Ниһаять, бер хәлфә, кереп:
– Хәзрәт, безнең бүлмәгә чәйгә рәхим итсәгез иде, – дип үтенгәч, күзлеген салып, урыныннан торды. Аның торуына бөтен шәкертләр урыннарыннан торып, тезелешеп, юл биреп тордылар.
Ул чыгып киткәч, мәдрәсәдә тавыш купты. Анда чәй урыны әзерләп җибәрделәр, монда икмәк ашарга, тегендә укырга керештеләр.
Бер-икесе, безнең янга килеп, минем укуымны сораша башладылар. Шулай итеп, ятар вакыт җитте. Мин, авылдашлар янында ятып, бик тирән, тыныч йокыга киттем…
Иртән чак «Хәзрәт килә, торыгыз!» дигән тавышка уянып киттем… Бу тавыш бөтен мәдрәсә шәкертләренә яшен кебек тәэсир итте; бер-ике минут эчендә һәммә шәкертләр урыннарыннан торып, лампаларын яндырып, киенеп өлгерделәр. Хәзрәткә урын әзерләп, биш-алты минут эчендә кайдадыр барып, юынып та керделәр.
Хәзрәт иртә намазыннан элек килеп, җиңел генә дәрес биреп китә икән. Бүген дә, кичәге кебек тезелеп утырып, дәрес алдылар.
Башкалар рәтеннән мин дә намазга бардым. Мин дә шулар кебек, кайткач, чәй эчеп, капчыкны чишеп, китапларны алып, былтыр укыган сабакларны күздән үткәрә, күңел байлыгын барлый башладым. Күп тә тормый, берәү, килеп:
– Сине Мотаһһар хәлфә чакыра, – диде.
Шул шәкерткә ияреп, икенче мәдрәсәгә, хәлфә торган җиргә бардым. Утырырга кушты, утырдым. Укуларымны сорашты, сөйләп бирдем. Бер-ике сөаль бирде, аңа җавап кайтардым.
«Әлхәмде» нең тәркибен өр-яңадан башлап тагын да өйрәтте. Шул сүзгә кушып, «Лилләһи раббилгаләмин» нең тәркибен бирде һәм шуларны белеп, ятлап килергә кушты.
Хәлфә күңелгә ошады. Биргән сабагы һәм өйрәткән нәрсәләре бик мөһим булып күренде. Күңелемнән тырышырга, тизрәк «шәп» кеше булырга тиеш икәнен уйлап куйдым. Теге биш тиен көмешне хәлфәнең алдына куеп, кире урыныма утырдым. Хәлфә дога кылды, тәкрар тәүфыйк һәм гыйльме нафегъ теләде. Шуннан мин дә чыгып, үземнең теге урынга кайттым.
Өч-дүрт көндә мәдрәсәнең тәртип һәм низамнарына төшенеп алдым. Бирелгән сабакларны ятлап өлгерә бардым. Ул яклар яхшы барды.
Әмма дүрт-биш көннән соң азык мәсьәләсендә көймә тагын комга терәлде. Теге икмәк күптән бетте. Авылдашлар ике-өч көн кунак итсәләр дә, хәзер алар да чәй янына чакырмый, аш ашаган вакытта эндәшми башладылар. Кешеләр шаулашып, тәмләп ашаган вакытта карап утыру бик авыр күренгәнгә күрә, мин мәдрәсәдән чыгып, алар ашап-эчеп беткәнче, ишегалдында йөреп гомер үткәрә башладым.
Азык ягының начар, эшнең һәрьягы күңелсез булуының каруын сабактан ала идем. Бик тырыша, хәлфә биргән дәресләрне су кебек эчкәнче ятлый, шулай итеп күңелне юата идем.
Бара торгач, шундагы иркен тормышлы шәкертләргә самавыр куярга, аш пешереп торырга кердем. Мин, аларның эшләрен эшләү өстенә сабакларымны да укып өлгертә, алар укыган «Төхфә» кебек нәрсәләрне дә өйрәтә идем. Шулай итеп, азык мәсьәләсе тагын бераз юлга куелды, эш эшләп ашауга юл ачылды һәм бу эшләргә күнегелде.
Монда укучыларның саны күп булса да, күбесенең укулары түбән иде. Аларның күбесе «Тәгълим әс-салат», «Төхфәтел-мөлүк» кебек мин әллә кайчан укып үткән китапларны укыйлар һәм шулар белән баш ваталар иде. Берничә ел укып та, рәтләп татарча укый һәм бер сүз дә яза белмәгәннәре бик күп иде.
Мәдрәсәнең эчке «тәртибе» һәм андагы тормыш бик түбән булып, моның да иң авыр ягы, безнең кебек, самавыр куеп, башкаларга аш пешереп йөрүче ярлы шәкертләр өстенә төшә иде.
Менә сиңа бик зур ашханә. Аның түшәме астына бик юан ике өрлек куелып, рәттән җепкә тагылган ыргаклар тезелгән. Шунда казаныңны асып, һәркем үз казаны астына ут ягып җибәрә. Кайвакытта бу ыргаклар, утын һәм күмер өчен сугыш та чыгып китә. Эш бик зурга китсә, казыйга хөкемгә барырга туры килә. Гаеп сиңа ауса, җәзаңны күрәсең: син ул көнне һәммә кеше ашын пешереп беткәнне көтәргә, шуңарчы аш пешерми торырга мәҗбүрсең. Адәм күренмәслек төтен эчендә тончыгып, мең бәла белән пешергән ашның, җеп өзелеп, җиргә авып киткән вакытлары да була… Бу эш бигрәк авыр, бу вакытта аш көтеп утырган хуҗаларга җавап бирергә кирәк.
Чәй эчкәндә самавыр кайнату мәсьәләсе дә бик җиңел түгел. Монда боз өстендәге самавыр авып китә. Анда самавырның борынын кемдер борып киткән дә, суы агып беткән, бөтен тирә-як су белән күл булган, самавыр эри башлаган. Аңа шунда ук салырга су юк. Шул ук вакытта күмер өчен сугыш, низаг чыгып китә. Кыямәт, мәхшәр!..
Мәдрәсә эчендә бер үк вакытта теләсә кем, теләсә нәрсә эшли, теләгән нәрсәсен укый яки бер дә укымыйча тик йөри.
Монда тырышып укыганда да әллә кая бара алмыйсың: атнасына ике-өч рәт сабак алырга, атна буенча шуны ятлап, тик йөрергә туры килә.
Бу мәдрәсәдә 96 нчы елның декабренә чаклы тордым. Шул вакыт эчендә бары җиде-сигез бит тәркип укыдым.
Ашау-эчү мәсьәләсен тәэмин итәр өчен, һаман самавыр куеп, аш пешереп йөрсәм дә, бервакытта теге шәкертләр, үзләре эшли башлап, мине урыннан мәхрүм иттеләр. Мин тагын да һичбер нәрсәсез калдым.
Шушы мөнәсәбәт белән үзебезнең Җилем-Каранга кайтып, эшләрне рәтләп килергә уйладым да, Уфадан кайтучы авылдашларны очратып, Хаҗигали исемле авылдашның йөз җирдән ямаган, ямала торгач, бик калын һәм авырга әйләнгән бишмәтен киеп, авылдашларның утын чаналарына утырып, авылга кайтып киттем. Кыешкы артта, буран эчендә торып калды…
Өч-дүрт ай читтә тору белән, авыл сагындырган иде. Читтә йөреп, шәкерт булып укып кайтканга күрә, өйдә дә ачык йөз белән каршы алдылар, бер-ике көнгә чаклы кунак кебек итеп тоттылар.
Кыешкыга китү чараларын эзләп карасам да мөмкин булмады, бер яктан, өскә киеп барырга – кием, икенче яктан, алып китәргә акча, азык юк иде.
Мин Үтәшкә укырга киткән елны авылның берничә байлары, элекке муллага үч итеп, Уфадан Җамалетдин исемле берәүне яшь мулла итеп китергәннәр иде. Шушы яшь мулла, үзенә аерым мәктәп салып, Хәйрулла Госманов кебек, яңачарак укыта башлаган иде. Шушы мулла, мин Кыешкыдан кайткач, өенә чакырып, мине үзенең мәдрәсәсенә укырга, үзе мине укыту белән бергә, мине үзенең яшь шәкертләрен укытуда ярдәм итәргә чакырды.
Мин, аның димләве буенча, шуның мәктәбенә кереп, бер яктан, үзем укырга, икенче яктан, вак балаларны укытуда бу муллага ярдәм итәргә, ягъни мөгаллимлек кылырга керештем.
Монда тору минем тормыш ягын бик күп җиңеләйтте. Ашау-эчүнең артыннан йөрү, кайгыру бетте. Авыл халкы да, «Мәҗит хәлфә» дип, минем исемгә койрык тагып йөртә башладылар. Балаларның ата-аналары кунакка чакырырга, хөрмәт итәргә керештеләр. Мәдрәсәдә миннән дә шәп, миннән дә күп укыган кеше булмаганга күрә, хәзрәт булмаганда, бөтен балаларның өстеннән карау, кайбер эшләрдә юл күрсәтү, аларны мәктәп тәртипләрен ригая итәргә мәҗбүр итү минем кулда иде. Бу эш мине үсендереп җибәрде булса кирәк, мин үземне эрерәк тота башладым, бала-чагалар белән «ваксынмаска» тырыштым. Минем атналык доход бер сум тирәсенә җитә башлады. Чабатаны ташлап, матур гына галош алдым. Өскә кия торган җилән дә тектереп алдым. Эшләр шәбәйде. Шулай итеп, язның җиткәнен, шәкертләрнең тарала торган заманы килгәнен белми дә калдым.
Апрельдә укучылар таралып беттеләр. Мәдрәсәдә бер сукыр суфи белән икәү генә калырга туры килде. Ашау-эчү мәсьәләсе тагын да такырлана төште…
Җәй көнен кайда һәм ничек, нинди эш белән үткәрү мәсьәләсе алга килеп басты. Авыл тар төсле, монда тору авыр булыр кебек күренде. Матур язның матур көннәре, чит илләрдән килеп, төрле тавышлары белән тирә-якны яңгыратып торган кошлар, күңелне җилкендереп, әллә кая, читкә китәргә кызыктыра башладылар.
Май ае кереп, авыл тирәсендәге чирәмлекләр яшәреп, матурлану белән, кызлар-егетләр уйнарга чыга башладылар. Боларның уеннарында, биюләрендә, кызларның түгәрәк булып, кулга-кул тотынышып уйнауларында шигърият, матурлык бар иде. Менә монда үзләренең яңа бишмәтләрен киеп, җәй көне булуга карамастан, билләрен кызыл, ал билбаулар белән буган егетләр бергә җыелып гармун уйныйлар, бииләр, үзләренең йөрәкләрендәге дәртләрен кая куярга белми шаяралар. Әнә шулардан утыз-кырык сажин чамасы җирдә – хатын-кызлар төркеме. Төрле төстәге күлмәкләр кигән, башларына ал, кызыл, зәңгәр, яшел, ак төсләр белән бизәкләнгән төрле төстәге шәлләр ябынган бу төркем читтән караганда төрле төстәге чәчәкләрдән ясаган бик зур букет кебек булып күренә. Боларның берсе бик моңлы иттереп курай уйный, бер-икесе бии, кулга-кул тотышып, култык асларыннан чыгып уйныйлар. Кызлар белән егетләр төркеме арасында һәрвакыт малайлар аркылы мөнәсәбәт ясалып тора. Бара торгач, гармунчы егет, кызлар арасына килеп, гармун уйнап, аларны биетә башлый. Уен кызганнан-кыза. Бара-бара кызлар, егетләр аралашып китәләр. Менә шул җиргә җиткәч, авылның динче картлары белән куштаннары уенны килеп туздыралар. Кызлар төркеме тарала. Егетләр качалар… Шуның белән уен бетә. Мин боларның уеннарына кызыксам да, алар белән бергә йөрүне яратсам да, хәзер мин үземнең урыным, тоткан юлым белән алардан аерылган идем. Мин, болардан бөтенләй аерылып, боларның күзләрен кыздырып, чит җиргә китүне арзу итә[77] идем.
Бу вакытта читтән килеп, безнең ил аркылы үтеп киткән кошлар мине кызыктыралар, күңел шулар кебек һавада очарга, чит илләргә китәргә тели иде. Ләкин кая барырга, кайсы җиргә китәргә, нәрсә эшләргә дигән уйларга җавап табып булмый иде.
Көннәр тагын да матурлана төште. Күңел тагын да талпына башлады. Тормыш авырлыгы да килеп кушылды. Шулай торганда, Урал таулары эчендә, кайдадыр бер җирдә, яңа бер урынга чуен заводы салына башлап, безнең авылның Габдулла, Фазлулла дигән кешеләре, шул заводка кирпеч сугарга подряд алып, авылдан үзләренә муафикъ кешеләр алырга кайттылар. Болар белән мин дә сөйләшеп, ат белән балчык ташырга, айга дүрт сумга ялландым. Ашау-эчүнең һәммәсе дә алардан иде.
Урал таулары арасына эшкә китү минем өчен бер дә көтелмәгән зур шатлык булды. Бу эш, бердән, минем моннан соң үз көнемне үзем күрә ала торган ирекле булуымны күрсәтә, икенчедән, матур таулар арасына, әллә кая, ерак җирләргә барырга, күрергә юл ача. Эшнең авыр булачагын бераз күз алдыма китерсәм дә, башкалар чыдаган эшкә мин ник чыдамаска дигән уйга киләм.
Китәргә килешкән көннең иртәгесен Урал таулары эченә карап чыгып киттем. Менә безнең авылдан күренеп торган Урал тавының тармаклары! Менә мин күптән бирле башларына чыгуны уйлап йөргән биек-биек таулар!
«Биек үр», «Таш тавы», «Бужан», «Такаты» дигән тауларны абзыйлар сөйләп, мине кызыктыра торганнар иде. Мин бит бүген шуларның башына менәм. Аюлар улап, боланнар торган урыннарның уртасыннан үтәм! Күккә чыгып торган тауларның башына менеп, тирә-ягыма карап торам! Бу уйлар мине барган саен исертә, рәхәтләндерә, яшьлек шатлыгы белән шатландыра иде.
Авылдан егерме биш чакрым киткәч тә, таулар арасына киттек: мин беренче күрүдә үк тауларның матурлыгына, мәһабәтлегенә, урманнарның тирән тынлыкта утыруларына карап исердем. Менә уң якта биек тау: аның башындагы агачлар үзләренең югарыда утырулары белән мактанган кебек утыралар. Сул якта ниһаять тирән чокырлар. Алардан аккан сулар таштан ташка бәрелеп, төрле тавышлар чыгарып, шаулап аксалар да, куе агачлар арасыннан яшеренеп акканга күрә, үзләре күренмиләр. Бара торгач, атлар пошкырып куялар. Ахры, якын-тирәдә аю бардыр да, болар шуның исен сизә торганнардыр дип уйлап куясың. Куе агачлар арасында кошлар сайрап тора. Их, шул кошлар кебек һәрвакытта шушы җирләрдә торсаң иде. Юл, барган саен, куркыныч җирләрдән үтә. Аста – тирән чокырлар, икенче якта – өскә аварга торган кыялар, ташлар… Каршыда – күккә чыгып торган тау. Бу тау һәммә таулардан да биек булып, горурланып торган кебек утыра. Ул ни исемле тау икән соң? Бужан тавы, диделәр. Чынлап та биек икән. Их, шуның башына менсәң иде.
– Юк шул, безнең юл аның бер як кабыргасыннан урап китә, – диләр.
Һаман алга барабыз. Менә инде биек тауга карап менә башладык. Атлар үзләре ихтыярлары белән баралар, без һәммәбез дә җәяү барабыз. Юл, борылып-борылып, югары менә бара. Бераз баргач, атларның хәлләре бетеп тукталалар, шунда ук, арба артка китмәсен өчен, арткы тәгәрмәченең астына зур таш кыстыралар, атлар бераз хәл җыйгач, тагын да алга китәбез. Тауның башы ерак, диләр, әле. Ләкин барган саен кызык, барган саен югары менәсе килә. Шушы тауларның тирәсендәге чиксез урманнарны тауның башына менеп карап торасы килә.