Искәндәр. Сөйләшә белмәсәң, тик тор, Өммия!
Өммия. Сез генә оста инде.
Евстигней. Ничево! Якши, якши, килин. (Әлмәндәр янына утырып.) Ну, как кайткан? Мин курыккан.
Әлмәндәр. Хураша, Ястәгнәй. Ассалуди, былгаруди. Спасибы.
Йоклаган Илсурны күтәреп, Мансур керә. Бакчага кергәч уятырга тырыша.
Мансур. Уян диләр! (Колагын уып.) Уян!
Илсур тиберченә.
Әлмәндәр. Тимә! Ник тиясең малайга?
Мансур. Уянмый ич.
Илсурны җиргә бастыра. Илсур җиргә утыра, күзләрен уа.
Әлмәндәр. Кешене шулай уяталармы, кит яныннан. (Илсур каршына тезләнеп.) Нәрсә, йоклаулары бик тәмлемени? Йокла, йокла.
Илсур, күзләрен ачып, Әлмәндәргә карап тора.
Таныдыңмы? Мин ич бу. Канфит кирәкме?
Илсур. Кирәкми.
Әлмәндәр. Бал ашыйсың киләме?
Илсур. Ю-ук.
Әлмәндәр. Алма биримме?
Илсур. Бирмә.
Өммия. Интектермә инде баланы.
Әлмәндәр. Илсур, мин китәм бит.
Илсур. Кая?
Әлмәндәр. Әллә кая, бүтән кайтмыйм.
Илсур. Китмә!
Әлмәндәр. Уянсаң китмим.
Илсур. Мин йокламыйм.
Әлмәндәр. Менә муладис. Яле бер җырлап җибәр.
Илсур. Җырлыйсым килми.
Әлмәндәр. Мин җырлыйммы соң?
Илсур. Җырла.
Әлмәндәр (көйләмичә генә).
Илсур (елмаеп). Алай түгел.
Әлмәндәр. Ничек соң?
Илсур. Беләсең. Юрый-марый гына кыланасың.
Әлмәндәр. Кыланмыйм инде. Онытканмын. Шуңа күрә сине чакырып китердем.
Илсур. Көләсең.
Әлмәндәр. Көлмим ич инде.
Илсур (көйләмичә генә).
Әлмәндәр. Муладис! Әйдә, хәзер көйләп…
Илсур. Алма бир!
Әлмәндәр. Алмамы? Бирәм. Ал үзең өзеп.
Илсур. Син үзең бир.
Әлмәндәр. Үземме? Хәзер, хәзер… (Якындагы алмагачтан алмалар өзеп, Илсур алдына өеп куя.) Менә… Булдымы?
Илсур. Булды. (Җырлый.)
Илсурга Әлмәндәр кушыла.
Әлмәндәрнең күзе алмагач артында басып торган Әҗәлгә төшә.
Әлмәндәр. Яле, Илсур, тагын берне сыздыр. «Шырдый» ны…
Илсур. Мин җырлыймын бырдыйны,
Илсур җырлаганда, Әлмәндәр Әҗәл янына бара. Әҗәлнең кулыннан кәгазь-карандаш алып, кәгазьне Әҗәлнең сыртына җәеп, кул куя.
Җырның соңгы ике юлын кабатлап җырлап, алачык янына килә.
Әлмәндәр. Мин җырлаганны ошатмасаң,
Үзең җырла шундыйны.
Ут сүнә.
Эпилог
Пролог һәм интермедиядәге күренеш. Сәхнәнең бер ягыннан – Газраил, икенче ягыннан Әҗәл чыга.
Газраил. Кайда Әлмәндәр?
Әҗәл (кәгазьне сузып). Алыгыз, сезнеңчә булды.
Газраил. Кайда үзе?
Әҗәл. Алгы бүлмәдә утыра.
Газраил. Алып кер.
Алгы бүлмәдә Фәрештәнең чәрелдәп кычкырганы ишетелә һәм Газраил кабинетына Фәрештә атылып килеп керә.
Газраил. Ни булды?
Фәрештә (кытыкланып). Ул, ул мине кочаклый.
Газраил. Кем?
Фәрештә. Карт.
Әҗәл. Карт түгел, Әлмәндәр. Әлдермештән Әлмәндәр.
Алгы бүлмәдән Әлмәндәрнең «Бырдый белән Шырды» е яңгырый.
Пәрдә.
Ак тәүбә, кара тәүбә
(Ике пәрдәле, дүрт күренешле тамаша)
Катнашучылар:
Ризван
Низам
Заһир –
Гомәр.
Тәнзилә.
Студентлар.
Алинә – авылда клуб мөдире.
Нәҗми – гармунчы егет.
Дамирә – Низамның сөйгән кызы, студентка.
Беренче пәрдә
Беренче күренеш
Тар гына елганың яшел үләнле яры. Юан гына ике тирәк үсеп утыра. Елга аша басма салынган. Вакыт кич. Пәрдә ачылганда, Ризван, Низам, Заһир зур гына чатырның соңгы бавын казыкка бәйләп торалар. Гомәр бер читтәрәк, берүзе ике тирәк арасына гамак бәйләп маташа. Өч егет чатыр бавын бәйләп куялар да Гомәрнең азапланганын күзәтәләр.
Ризван. Аерым хуҗалыкка дөнья көтүләре һәрвакытта да авыр булган.
Низам. Коллективтан аерылганны аю ашаган.
Заһир. Ялгыз башка кайда да бер –
Таң ата да кич була.
Гомәр эндәшми генә бәйләвен дәвам итә.
Ризван. Һәрбер хуҗалык үзе өчен генә тырышканга, крестьян восстаниеләре җиңелүгә дучар булган.
Низам. Бөтен коллектив – уң якка, ул берүзе – сул якка…
Заһир. Ялгыз башың, түгелер яшең,
Кемнәр булыр юлдашың?
Гомәр гамакны бәйләп бетерә дә, гамак өстенә менеп, аякларын бөкләп утыра.
Ризван. Тәхеткә үзе менеп утырган бер генә патшаның да уңышка ирешкәне булмаган.
Низам. Гамак өстендә берүзең солтан булганчы, палатка эчендә коллективның олтаны бул.
Заһир. Өскә менгән – егылып төшкән, толып төшеп башын тишкән.
Гомәр (тирәк ботагында эленеп торган гитараны кулына алып, кылларын чиртә).
Ризван. Оппортунист!
Низам. Ренегат!
Заһир. Индивидуалист!
Гомәр. Көнләшегез, туң күчәннәр!
Низам. Бик исебез китте, әйеме, кызлар?
Ризван. Вакытны уздырмыйк. Килегез, тезелегез!й
Сәхнә алдына килеп басалар.
Ризван. Антның текстын укыйбыз. «Без, Төзелеш академиясенең дүртенче курс студентлары, җәйге каникулыбыз вакытында, аерым бригада оештырып, авылда Культура сарае төзелешенә эшләргә килдек».
Гомәр (гамак өстеннән). Ха-ха!
Ризван
Низам
Заһир
Шабашкага килдек.
Ризван. Без шабашниклар түгел, намус белән акча эшләүчеләр. Без – Низамов Ризван, Рамазанов Низам, Закиров Заһир тантаналы рәвештә ант итәбез: эшләү чорында бөтен ихтыяр көчебезне бары тик эшкә генә тупларга, бары тик башкарылачак эш турында гына уйларга. Бу максаттан читкә тайпылуларга юл куймаска.
Гомәр. Ха-ха!
Өч егет (Гомәр ягына борылып). Нәрсә «ха-ха»?
Гомәр. Бирелгән антыгыз ха-ха булачак!
Ризван. Болай булмый. Әйдәгез, шул карганың оясын туздырабыз, очсын безнең яннан.
Өчәүләп Гомәр янына баралар.
Өч егет (берьюлы). Очып кит безнең яннан, эзең булмасын!
Гомәр. Кая телим, шунда кунам. Мин – ирекле кош. Кошларга тимәгез, балалар, табигатьне яратыгыз!
Ризван. Алайса, телеңне тый!
Гомәр. Аңлашылмый, әфәнделәр!
Заһир. Ә нәрсә аңлашылмый?
Гомәр. Сез мәхәббәт дигән бөек хисне ваклыйсыз. Гашыйк булу, имеш, эшкә комачаулый. Ялгышасыз, әфәнделәр. Тормышның үзәге – мәхәббәт!
Низам. Дөрес түгел! Мәхәббәт кешене акылдан яздыра. Гашыйк булган кеше төн йокламый. Йокламаган кеше ябыга. Ябык, хәлсез кешедән нинди эш көтмәк кирәк.
Гомәр. Дөньядагы барлык гашыйклар ябык, хәлсез дип әйтергә телисеңме, Заһир әфәнде?
Заһир. Без бит, мәхәббәт кирәкми, димибез, Гомәр… Без вакытлыча…
Ризван. Туктагыз! Димәк, болай: антның текстын кабул итәбез һәм ант итәбез.
Өч егет (берьюлы). Ант итәбез, ант итәбез, ант итәбез!
Гомәр. Әфәнделәр! Ашыгасыз, әфәнделәр! Антыгызның шарты юк. Антын бозган кешене нишләтмәкче буласыз?
Ризван. Безгә шарт кирәкми.
Гомәр. Шартсыз ант булмый, әфәнделәр. Телисезме, мин сезгә ярдәм кулымны сузам? Антын бозган кешегә җәзаны үзем билгелим.
Низам. Нишләтерсең икән, Гомәр?
Гомәр. Мин рәхимсез булачакмын! Ризамы?
Низам. Ризван, нишлибез?
Ризван. Курыкмаска! Сер бирмәскә!
Гомәр. Димәк, өчегез дә риза?
Заһир. Мин риза.
Гомәр. Син, Низам?
Низам. Беткән баш беткән!
Гомәр. Син, Ризван?
Ризван. Мин дәшмим.
Гомәр. Дәшмәү – ризалык билгесе, Аллага тапшырыгыз.
Низам. Инде нишлибез, Ризван?
Ризван. Палатка тирәсен бау белән әйләндереп алабыз, безнең территориягә бер кыз да аяк басмаска тиеш.
Чатыр эченнән бау алып чыга. Өчәүләп бау сузалар. Гомәрнең гамагы янына җиткәч туктыйлар.
Низам. Гомәрне нишләтәбез, үзебезнең территориягә кертәбезме?
Ризван. Үзенең мәхәббәте белән читтә калсын.
Гомәр (гамак өстенә басып). Калырмын да! Йөрәгемдә ут янганда, тәнемдә җан барында беркайчан да, теләсә нинди очракта да һәр минутта, һәр секундта кызлар сөюдән туктамам, йөрәгем утына су сипмәм. Беләгемнең көче – эш өчен, йөрәгемнең хисе – мәхәббәт өчен!
Ризван. Суз бауны!
Гомәрнең «биләмәсе» н кырыйда калдырып, бауны суза-суза, сәхнәдән чыгып китәләр. Гомәр кулына гитарасын алып җыр суза.
Өч егет, бауны сузып бетереп, сәхнәгә керәләр.
Низам (Гомәргә). Җырлыйсың, ә?
Гомәр. Җырлыйм.
Ризван. Үзең генә җырлыйсың?
Гомәр. Икәү. Кулымда җан дустым – гитара бар. (Җырын дәвам иттерә.)
Ризван. Ә без өчәү булгач гитарасыз да җырлыйбыз. Әйдәгез, җырларга!
Заһир. Кайсы җырны?
Ризван. Үзебезнең гимнны. Килегез!
Сәхнә алдына киләләр, тезләнәләр.
Башладык. Үзем башлыйм.
Гомәр. Аккомпаниатор җитми, әфәнделәр. Миннән башка барыбер эшегез барып чыкмас.
Низам. Чыкмаса чыкмас, ялынып бармабыз.
Ризван. Болай сөйләшәбез: Гомәр Шәйхетдинов белән араны өзәргә, һичнинди мөнәсәбәткә кермәскә, соравына – җавап, җавабына сорау бирмәскә! Чөнки ул әлеге көнгә кадәр безнең белән дус булып йөреп, бүген безгә хыянәт итте. Әйдәгез, палатка эчен тәртипкә китерәбез.
Өчәүләп чатыр эченә кереп китәләр. Тәнзилә керә.
Тәнзилә. Хәерле кич, Гомәр!
Гомәр. Хәерле кич, мадемуазель!
Тәнзилә. Урнашып беттегезме?.. Син ял йортына килгән кебек.
Гомәр. Көндез эштә, төн гамакта яшәп гомер итәбез.
Тәнзилә. Калган өчегез кайда?
Гомәр. Чатыр эчендә.
Тәнзилә. Бу бау ни өчен?
Гомәр. Сере бар.
Тәнзилә. Кыланасыз, егетләр! Башкалар белән бергә авылда яшәсәгез ни була?
Гомәр. Кызык булмый.
Тәнзилә. Сез монда кызык эзләргә килдегезмени?
Гомәр. Эшләрбез, иптәш мадемуазель! Эштән соң калган вакыт та бар. «Көндез эштә, кич клубта комсомолка Гөлсара» дип җырлаган безнең әбиләр, иптәш мадемуазель!
Тәнзилә. Нәрсә мине үртисең?
Гомәр. Ничек үртим? Әллә син мадемуазель түгелме?
Тәнзилә. Минем исемем дә бар. (Баудан атлап үтмәкче була.)
Гомәр. Ярамый, Тәнзилә!
Тәнзилә. Нигә ярамый?
Гомәр. Бауның теге ягына кызлар аяк басмаска тиеш.
Тәнзилә. Монысы тагын нинди уен?
Гомәр. Уен түгел, чын. (Кычкырып.) Әй, әфәнделәр, тирмәгезнең дивары янында – сыйнфый дошманыгыз.
Чатырдан берәмләп егетләр чыга.
Тәнзилә. Хәерле кич, егетләр!
Егетләр. Хәерле кич!
Тәнзилә. Нинди уен уйлап чыгардыгыз? Мине Гомәр бауның теге ягына кертми.
Ризван. Гафу ит, Тәнзилә, бу очракта ул дөрес эшләгән.
Низам. Гомәрнең бердәнбер дөрес эше.
Заһир. Без ант иткән идек, Тәнзилә!
Тәнзилә. Ант? Нинди ант?
Гомәр. Гашыйк булмаска, бер генә кызга да күз салмаска, чибәрләр очраса да, сер бирмәскә ант иттеләр.
Ризван. Без монда эшләргә ялландык, кызлар артыннан чабарга түгел.
Низам. Бу авылда чакта беләгебезнең көче, йөрәгебезнең хисе эш өчен генә сарыф ителергә тиеш.
Тәнзилә. Шулаймыни?
Заһир. Шулай иде шул, Тәнзилә. Шулай бит, Ризван?
Ризван. Әйе, шулай.
Тәнзилә. Тилермәгез, егетләр!
Ризван. Гафу ит, Тәнзилә! Без тиле түгел, без акча эшләргә килдек.
Низам. Эш турында онытып, төн йокламый кызлар артыннан чапсак, икенче көнне эленке-салынкы эшләсәк ни була?
Тәнзилә. Ләкин…
Ризван. Нәрсә «ләкин»?..
Низам. Нигә «ләкин»?..
Тәнзилә (көлеп). Ярый, әйдә кыланыгыз… Тик озакламый су буена төшегез. Авыл яшьләре анда кичке уенга җыела. Танышырбыз, дуслашырбыз.
Ризван. Гафу ит, төшә алмыйбыз.
Низам. Без коллектив биюләр, танцы-манцылар, дискотека-мискатека белән мавыкмаячакбыз. Көз көне чебешләрне санагач биербез.
Тәнзилә. Шаярмагыз инде, егетләр!
Ризван. Без монда шаярырга килмәдек. Һәм син дә анда-монда йөрмә. Син – безнең бригада члены. Безнең аш пешерүчебез. (Тәнзиләгә сырты белән борылып баса.)
Низам. Безнең поварыбыз! (Ризванча эшли.)
Заһир. Шулай сөйләшкән идек шул, Тәнзилә. (Теләр-теләмәс кенә борыла.)
Тәнзилә. Кыланчыклар! Онытмагыз су буена төшәргә. (Көлә-көлә чыгып китә.)
Гомәр. Дөрес! Шулай! Нык торыгыз, әфәнделәр! Әмма дә ләкин шунысы бар, Заһирга читен булачак.
Заһир. Ә ни өчен миңа?
Гомәр. Язган шигырьләреңне кемгә укырсың? Аларны бит Тәнзиләдән башка беркем тыңламый.
Низам. Әйт, Заһир, түзәрмен, диген.
Гомәр. Әйтә күрмә, Заһир.
Ризван. Әйт, түзәрмен, диген.
Заһир. Түзәрмен… Тырышырмын.
Низам белән Гомәр көлеп җибәрәләр.
Ризван. Көлүне туктатыйк! (Чатырга кереп китә.)
Аңа Низам белән Заһир иярә.
Гомәр. Көлүне туктатыйк, иптәшләр, комедия башлана. (Көянтә-чиләк күтәреп узып баручы Алинәне күреп ала.) Авыл кызына ялкынлы сәлам!
Алинә (туктап). Нәрсә-ә-ә?
Гомәр. Авылның чибәр кызына ялкынлы сәлам! Мыскыл итеп әйтмим. Мин үзем дә авыл малае. (Гамактан сикереп төшеп, Алинә каршына баса.) Исәнмесез! Минем исемем – Гомәр, фамилиям – Шәйхетдинов.
Алинә. Булса ни?!
Гомәр. Сезнең авылга культура учагы кабызырга килдек. Культура йорты салачакбыз.
Алинә. Салсагыз ни?!
Гомәр (Алинәнең бер дә исе китмәвенә аптырап). Киләсе елда яңа Культура йортына танцыга йөрерсез.
Алинә. Йөрсә ни?!
Гомәр. Туктагыз әле, нәрсә һаман ни дә ни. Елгага кер чайкарга төштегезмени?
Алинә. Төшсә ни?!
Гомәр. Нәрсә сез мине үртәгән сыман сөйләшәсез?
Алинә. Сөйләшсә ни?!
Гомәр. Һе… Менә тутый кош. Һаман бер сүзне тукый.
Алинә. Тукыса ни?!
Гомәр (ачуы чыгып). Туктатуыма гафу итегез! Юлыгызны дәвам итегез!
Алинә. Итсә ни?! (Китми. Гомәргә туп-туры караган килеш кузгалмый да).
Гомәр. Сау булыгыз, дим.
Алинә. Дисәгез ни. (Һаман китми. Селкенми дә.)
Гомәр (аптыраганнан көлеп җибәрә). Менә каптым.
Алинә. Капсагыз ни?!
Гомәр. Ярый, ярый, ни, ни, ни. Аңлашылды. Ни икәне аңлашылды. Тик тора белмәсәң, шулай була ул, Гомәр дус.
Алинә. Булса ни?!
Гомәр (кычкыра). Китегез, китегез моннан тизрәк. (Ашыга-ашыга, гамагына менеп утыра.)
Алинә һаман да, кузгалмыйча, Гомәргә карап басып тора. Гомәр дә аңа карап куя.
Алинә. Шуннан ни?
Гомәр. Уф! (Капланып ята.)
Алинә һаман китми. Гомәр башын күтәреп караганда да басып тора. Башка түзәр хәле калмагач, Гомәр, гамактан төшеп, чатыр артына кача. Шуннан башын сузып Алинәне күзәтә. Алинә һаман китми.
(Чатыр янына утырып, үз-үзенә сөйләнә.) Кирәк бит, кемгә эләктем бит, тилегә юлыктым бит. (Башын сузып карый, Алинәнең һаман да китмәгәнен күргәч, чатыр артыннан чыгып, янына килә дә үгетләгән тавыш белән сөйләнергә тотына.) Бар, сеңлем, кайт инде, әти-әниең көтәләрдер.
Алинә. Көтсәләр ни?!
Гомәр. Көтсәләр ни дип, алай ярамый, сеңлем! Үзеңне эзләп чыгарлар. Егетләр янында басып торганыңны күреп ачуланырлар. Син акыллы кыз бит, бар инде, кайт. Син бит абыйлар әйткәнне тыңлыйсың, әйеме? Мин синең абыең. Бар, сеңлем, бар!
Алинә. Барса ни. (Борылып китеп бара.)
Гомәр (җиргә утырып). Уф! Йа Тәңрем, мең рәхмәт сиңа! Чибәрлекне өеп биргән үзенә.
Алинә яңадан әйләнеп керә. Керә дә Гомәр каршына баса. Тораташ булып каткан Гомәр, телсез калып, Алинәгә карап тора.
Алинә (чиләк-көянтәсен җиргә куеп, гамак янына килә. Андагы гитараны кулына ала). Бу ни? (Гомәр җавап бирмәгәч.) Бу ни?
Пауза.
Бу ни?
Гомәр (чыгырыннан чыгып). Автомобиль!
Алинә (гитараның кылларына чиртеп куя да кычкырып көлеп җибәрә. Көлеп туйгач). Йә, ни әйтергә теләгән идегез миңа, Гомәр абый Шәйхетдинов? Безнең авылда Культура йорты саласыз инде, шуннан ни? Шабашниклар инде сез. Шуннан ни? Шуны әйтер өчен туктаттыгызмы инде? Сөйләгез, тыңлыйм сезне, Гомәр абый Шәйхетдинов. Авыл кызын шаккатырырга уйладыгыз инде, ә? Гамак бәйләп куйдыгыз инде тирәккә? Гитара чиертә беләсез инде. Йә, чиртеп күрсәтегез, ничегрәк чиртәсез икән?
Гомәр (ниһаять, исен җыеп). Сез… кем?
Алинә. Авыл кызы. Исемем – Алинә, фамилиям – Шәйхетдинова.
Гомәр. Ничек «Шәйхетдинова»? Мин – Шәйхетдинов.
Алинә. Мин – Шәйхетдинова.
Гомәр. Юк, мин – Шәйхетдинов.
Алинә. Сез – Шәйхетдинов, мин – Шәйхетдинова. Шәйхетдин исемле кешеләр сезнең авылда гына түгел. Бәлки, сез миңа туган тиешледер? (Гитара уйнап, чит телдә бер җыр җырлап ала. Гитараны үз урынына куеп, көянтә-чиләкләрен алып китә башлый.)
Гомәр (аның артыннан барып). Туктагыз әле!
Алинә. Туктамаса ни?! (Чыгып китә.)
Гомәр. Кем булды соң бу? Нәрсә булды соң бу?
Чатыр ишегендә өч баш күренә.
Ризван. Тешебезне кысып түздек, иптәш Шәйхетдинов.
Низам. Һәрнәрсәнең чиге була, ялгыз булсаң да, коллективны хөрмәт итәргә кирәк.
Ризван. Мәҗбүр итәрбез.
Низам. Узган-барган кызга җүләрләр генә гитара чиртеп кала.
Заһир. Гомәр, ә нигә син ул кызга кычкырдың? Авыл кызына кычкырып, безнең дәрәҗәне төшермә.
Ризван. Кычкырасың килсә, палатка яныннан читкәрәк алып китеп кычкыр.
Низам. Һәм, гомумән, кызлар белән сөйләшәсең килсә, басма өстендә сөйләш.
Гомәр. Туктагыз әле, болай да башым әйләнгән.
Өч егет өчесе дә чатыр эченнән чыгып, Гомәр каршына басалар.
Ризван. Искитәрлек берни дә юк. Муен тотрыксыз булгач, баш әйләнә инде ул.
Низам. Менә безнең башлар әйләнми.
Гомәр. Кызы чибәр, әфәнделәр.
Заһир. Чибәрләр күп булыр. Әйеме, Ризван?
Ризван. Әйе. Иртәгә эш башлыйбыз. Кызлар турында уйларга түгел, йоклау ягын уйларга кирәк.
Гомәр. Мин ант итмәдем.
Низам. Алайса, безгә комачаулама.
Гомәр. Юкка без сине бригадир иттек, Ризван, приказ биреп җаннарын алырсың инде. Начальник булырга бигрәк яратасың.
Ризван. Юк-бар сүзләрне тыңламаска! Йокларга!