Заһир. Бар да бит.
Тәнзилә. Булса – әйт!
Заһир. Күптәннән әйтәсем килеп йөрим.
Тәнзилә. Бүген әйт.
Заһир (як-ягына каранып). Мин әйтсәм, син мин әйткәнне Ризванга әйтмәссеңме? Без бит ант иттек.
Тәнзилә. Алайса, антыңны бозма инде.
Заһир. Бозмыйча да ярамый. Синең үзеңне генә кайчан күрәм әле. Әйтеп каласым килә. Мин сине яратам бит, Тәнзилә!
Тәнзилә. Мин куркакларны яратмыйм шул, Заһир!
Заһир. Юк, мин куркак түгел, Тәнзилә, оялчан гына.
Тәнзилә. Мин оялчан түгел. Күрсәт миңа палаткагызның эчен. (Бауны атлап, палаткага таба китә.)
Заһир. Тәнзилә… Тәнзилә, зинһар өчен, чык аннан!
Тәнзилә. Курыктыңмыни?
Заһир. Курыкмадым. Ләкин ант иттем бит.
Тәнзилә. «Яратам» дип әйтеп антыңны боздың.
Заһир. Әйе, боздым, анысын әйтми түзалмадым. Бусы бит… Зинһар өчен, чык инде аннан. Егетләрдән яхшы түгел. Ризван бит безнең әллә нинди.
Тәнзилә. Алайса, Ризванга аңлат мәхәббәтеңне. Киттем, бәлеш ашарга килегез. (Китә башлый.)
Заһир. Тәнзилә!..
Тәнзилә. Иярмә. Мин ияреп йөрүчеләрне яратмыйм. Үземнең ияреп йөрисе килә.
Заһир. Сиңа ияреп йөрү рәхәт миңа.
Тәнзилә. Үзеңне бозау дип хис итәсеңме? (Чыгып китә.)
Заһир. Тәнзилә!.. (Тәнзиләгә ияреп чыгып китә.)
Алинә керә. Гомәрнең гитарасын алып чирткәли. Ризван керә.
Алинә. Исәнмесез! Хәерле кич!
Ризван. Нигә кешенең гитарасын рөхсәтсез алдыгыз? Куегыз урынына. Һәм, гомумән…
Алинә. Гомумән, сез сәламгә каршы сәлам бирмәдегез.
Ризван. Исәнмесез! Сез үзегезне ямьсез тотасыз.
Алинә (чиртүдән туктап). Гафу итегез, ничек ул «ямьсез»?
Ризван. Мин әйттем, калганын үзегез аңлагыз.
Алинә. Гафу итегез, аңлый алмыйм. Сез ямьсез сүз әйттегез, анысын аңладым, ни өчен әйттегез – аңламадым.
Ризван. Сез нишләп әле бу тирәдә чуаласыз? Монда килеп йөрергә миннән сезгә рөхсәт юк!
Алинә. Гафу итегез, мин бу авылда эшлим, әнә шул өйдә фатирда торам, чишмәгә – суга, елгага су керергә төшәм, сукмак сезнең палатка яныннан үтә.
Ризван. Беләм. Сез клуб мөдире булып эшлисез, клубта утырыгыз. Сукмактан үткәндә туктап тормагыз.
Алинә. Шулай укмыни? (Бауны атлап керә.)
Ризван. Бауның теге ягына чыгуыгызны үтенәм.
Алинә. Әгәр чыкмасам?..
Ризван. Кабатлап әйтәм, үзегезне ямьсез тотасыз. (Чатыр эченә кереп китә.)
Алинә. Гафу итегез! (Гитараны чиртеп, җырлап җибәрә.)
Ризван (чатырдан чыгып). Тагын бер кат әйтәм, сез үзегезне ямьсез тотасыз. Әгәр дә шаярырга телисез икән, бауның теге ягына чыгыгыз да Гомәр кайтканын көтегез. Шаярырга ул ярата.
Алинә. Ә миңа Гомәр белән шаяруы күңелсез.
Ризван. Һәм, гомумән, безнең Низамны тынычлыкта калдырыгыз.
Алинә. Низамның ни катнашы бар?
Ризван. Мин беләм, мин күрдем. Сезне күргәч, Низам үзгәрде, һәм сез, шуңардан файдаланып, Низам белән берничә тапкыр сөйләштегез, елгада бергә йөздегез.
Алинә. Ә сез?
Ризван. Нәрсә мин?
Алинә. Сез мине күргәч үзгәрмәдегезме?
Ризван. Юк.
Алинә. Кызганыч.
Ризван. Кызганыч, ләкин факт.
Алинә. Сез шулай ук таш йөрәклемени?
Ризван. Бу очракта, әйе.
Алинә. Кайсы очракта?
Ризван. Сезнең белән очрашкан чакта.
Алинә. Мин сезгә аз гына да ошамыйммыни?
Ризван. Бу очракта – юк.
Алинә. Хәерле булсын. Бәлки, чыннан да, мин үземне ямьсез тотканмын. Сезнең янга ялынып килгән кебек килеп чыккандыр. Әйе, әйе, мин, ниһаять, аңладым, болай ярамый икән, килешми икән. Ләкин минем бүтән чарам юк. Чөнки мин сезне уйлап төн йокыларымны йоклый алмый башладым, ә сез мине күрмисез дә. Гафу итегез, бүтән мин сезне борчымам, янармын, көярмен – сиздермәм. Әмма сез дә, тупас сүзләр әйтеп, мине мыскыл иттегез.
Ризван. Мин мыскыл итәргә теләмәдем.
Алинә. Мин дә үземне ямьсез тотарга теләмәгән идем.
Ризван. Ярый, алайса, тупас сүзләрем өчен гафу итегез.
Алинә. Юк, сез гафу итегез. Ә сез кая барырга болай киендегез?
Ризван. Бүген минем туган көнем.
Алинә. Котлыйм, бәхетле булыгыз!
Ризван. Рәхмәт!
Алинә. Сез нигә миңа шулай текәлеп карыйсыз?
Ризван (як-ягына каранып ала). Чөнки сез чибәр.
Алинә. Шуннан ни мәгънә? Сезнең өчен барыбер бит.
Ризван. Сез – кызыклы, сез – серле.
Алинә. Рәхмәт! Сез шулай кичләрен беркая да бармый палаткагызда йоклап ятасызмы?
Ризван. Ант иттек.
Алинә. Ә төннәрен су буенда шундый рәхәт. Әнә елганың теге борылышында минем яраткан басмам бар. Кайвакыт шунда төшәм дә бер ялгызым уйланып утырам. Бер ялгызым. Гомәр, Низам кебекләрне яратмыйм мин, алар җилбәзәкләр. Төпле, акыллы кешеләр белән сөйләшеп утырасым килә. Җилбәзәклек минем үземдә дә җитәрлек.
Ризван. Әйе, җилбәзәклек кызларга килешсә дә, егетләргә килешми.
Алинә. Димәк, сез миңа ачуланмыйсыз?!
Ризван (елгага карап). Ә елганың ул борылышы чыннан да матур.
Алинә. Төнлә күрсәгез иде сез аны!
Ризван. Искиткеч матур урын. (Низам килгәнне күреп.) Гафу итегез, зинһар, бауның теге ягына чыгыгыз, Низам кайтып килә.
Алинә (бауны атлап чыгып). Мин бүген дә яраткан басмама төшеп утырам.
Ризван. Мине бүген котларга тиешләр.
Алинә. Озак буласызмы анда?
Ризван. Озак түгел. Сау булып торыгыз. (Китә башлый.)
Алинә. Елганың теге борылышында…
Ризван чыгып китә. Низам керә.
Низам. А-а, Алинә! Малинә!
Кемне көтәсез?
Алинә. Ни өчен әле мин егетләр көтеп утырырга тиеш? Үтеп барышлый гитараны күрдем дә туктадым. Гитара күрсәм, тыныч кына узып китә алмыйм.
Низам. Ә мин сезне күрсәм, тыныч кына үтеп китә алмыйм.
Алинә. Сөйләгән буласыз инде, ышана дип уйлыйсыздыр.
Низам. Менә монысы дөрес. Ышанмагыз сез миңа. Ышаныгыз дип әйткәнем дә юк. Ышанычлы түгел мин. Ләкин мин сезгә ышанам. Ышанам, нишләтим? Азмыдыр, күпмедер вакыт үтәр, һәм сез миңа ышанырсыз дип ышанам.
Алинә. Ышанмаучыларыгыз миннән башка да бардыр әле.
Низам. Бардыр, әлбәттә. Нигә алдашыйм. Ләкин кирәгеннән артык ышансалар да әйбәт түгел, күңелсез. Кызлар – егетләргә, хатыннар – ирләренә, карчыклар картларына аз гына шикләнеп карарга тиешләр. Чөнки алай-болай булса, көтелмәгән булмасын.
Алинә. Ә егетләр – кызларга?..
Низам. Монда инде икенче мәсьәлә. Кызлар, хатыннар, карчыклар ышанычлы булырга тиеш. Менә мин шундыйны эзлим.
Алинә. Таба алганыгыз юкмы?
Низам. Әлегә юк дисәм, ни диярсез?
Алинә. Алай икән, диярмен.
Низам. Шуннан?
Алинә. Эзләвегезне дәвам итегез.
Низам. Дәвам итәм һәм сезгә ышанам.
Алинә. Димәк, без табышканбыз. Мин сезгә ышанмыйм, сез миңа ышанасыз. Инде нишләргә?
Низам. Кичләрен очрашырга.
Алинә. Сез бит кызлар белән сөйләшмәскә ант иткәнсез. Ант белән шаярмыйлар.
Низам. Мәхәббәт мәсьәләсендә бер адәм заты да антында тормаган, нигә мин генә тормыш законын бозарга тиеш әле?
Алинә. Димәк, ант мәсьәләсендә дә ышанычсыз.
Низам. Ант белән антның аермасы бар.
Алинә. Минемчә, юк.
Низам. Бәхәсләшмик, Алинә, юк өчен. Конкрет сөйләшик: сез минем белән очрашырга ризамы? Калганы минем эш.
Алинә. Болай да очрашып торабыз ич.
Низам. Мондый очрашу нәрсә ул! Көпә-көндез – унлаган күз карап торганда. Икәү генә калып сөйләшәсе килә.
Алинә. Мин риза.
Низам. Әллә?
Алинә. Мәллә.
Шулвакыт, «Низам!» дип кычкырып, Дамирә керә. Керә дә Низамның кочагына ташлана.
Дамирә. Сагындыңмы мине, Низамчик? Мин сине шундый сагындым. Машинам чокырга төшеп баткач, җәяү йөгердем.
Низам. Дамирә… Син ни әле… Тукта әле…
Дамирә (Алинәне күреп). Ә бу кем?
Низам. Ул ни… Алинә…
Дамирә. Нишләп йөри ул монда?
Алинә. Мин Низамның миңа мәхәббәт аңлатканын тыңлап торам.
Дамирә. Нәрсә-ә-ә? Низам, ни сөйли ул?
Низам. Ни… Тукта әле син, Дамирә… Ни бит… Болай ул…
Ут сүнә.
Өченче күренеш
Шул ук урын. Вакыт төн. Ризванның туган көненнән таралганнар. Өч егет үз территорияләрендә утыра. Гомәр гамак өстендә гитара чиртә.
Ризван. Йокларга!
Заһир. Утырыйк әле бераз, төне матур.
Ризван. Иртәгә эшкә.
Заһир. Туктале, Ризван!
Ризван. Йокларга!
Низам. Дөрес. Әйдәгез. Антны бозарга ярамый.
Беренче башлап чатыр эченә Низам кереп китә. Аңа Ризван белән Заһир иярә. Гомәр әкрен генә гитара чиртүен дәвам итә. Кинәт гармун тавышы ишетелә. Гармунын тартып уйнап, Нәҗип килеп керә.
Нәҗип (җырлый).
(Уйнавыннан, җырлавыннан кинәт туктап, Гомәргә карап тора.)
Гомәр. Егетләр йоклый, Нәҗип абый!
Нәҗип. Бу чактан йоклыйлармы? Менә мин бөтенләйгә йокламаем. Шушыннан туп-туры көтүгә. Нигә син уйнамыйсың?
Гомәр. Каз муенына кая инде тальян белән ярышырга.
Нәҗип. Һе, белдеңме инде?
Гомәр. Белдем. Әкренрәк сөйләш, Нәҗип абый.
Нәҗип. Син минем янга төшеп утыр.
Гомәр гамактан төшә.
Ә син нигә йокламыйсың?
Гомәр. Үзең әйтмешли, сәгать унда кем йокларга ята?
Нәҗип. Бер кызны көтәсеңме?
Гомәр. Кайсы кызны?
Нәҗип. Бер кыз сезнең янга килеп йөри.
Гомәр. Алинәме?
Нәҗип. Исемен әйтмәем. (Җиңен сызганып.) Менә бу беләкне күрәсеңме?
Гомәр. Күрәм, Нәҗип абый.
Нәҗип. Әгәр дә ул кызның башын әйләндерсәгез, муеныгызны сугып сындырырмын.
Гомәр. Алай ук димәгез инде.
Нәҗип. Сындырам. Алты ел күзем төшеп йөргән кызны алып киттегез.
Гомәр. Без түгел бит.
Нәҗип. Барыбер. Сезнең иш.
Гомәр. Алты ел күзегез төшеп йөргән, шул хакта үзенә әйткән идегезме соң?
Нәҗип. Кемгә?
Гомәр. Кызга.
Нәҗип. Әйтмәдем. Нигә әйтәем, тәмен югалтып…
Гомәр. Монысына да әйткәнегез юкмы?
Нәҗип. Әйтмәем. Үзе белсә белсен, әйтмәем.
Гомәр. Үзләре белмиләр шул алар, Нәҗип абый. Ничә яшь соң сезгә?
Нәҗип. Утыз.
Гомәр. Картаеп барасыз икән шул…
Нәҗип. Утыз яшь – егетнең өлгергән чагы, күмере төшкән чагы.
Гомәр. Алай булгач, күзегез төшкән кызга әйтегез дә өйләнегез. Юкса, чыннан да, алып китүләре ихтимал.
Нәҗип. Яратканымны үзе сизсә өйләнәем.
Гомәр. Тагын утыз ел егет булып йөриячәксез.
Нәҗип. Йөресен. Каз муенын уйнап караеммы?
Гомәр. Рәхим итегез! (Гитараны Нәҗипкә бирә.)
Нәҗип. Син Алинә кебек «рәхим итегез» дип сөйләшәсең икән. (Гитара кылларын чиртә, ләкин көй чыгара алмый.) Булмай. Өйрәт мине уйнарга.
Гомәр. Сез яратмыйсыз ич гитараны.
Нәҗип. Ә мин өйрәнәем дә ташлаем.
Гомәр. Бүген соң, иртәгә иртәрәк килерсез.
Нәҗип. Әйдә минем белән су буена.
Гомәр. Анда ни бар?
Нәҗип. Гармун уйнап, җырлап йөрибез.
Гомәр. Бүген булмый.
Нәҗип. Сау бул! (Гармунын уйнап чыгып китә.)
Гомәр гамакка менеп ята. Чатыр ишегендә Низам күренә, йомшак кына басып бау янына килә, атлап чыга.
Гомәр. Низаметдин, кая юл тоттың?
Низам. Тс-с! (Гомәр янына килә.) Май кап!
Гомәр. Каптым. Кая барасың?
Низам. Эшләр кәкәйләнде бит әле. Дамирә килеп төште. Адресны да бирмәгән идем. Эзләп тапкан.
Гомәр. Хәзер нишләргә җыенасың?
Низам. «Нишләргә, нишләргә…» Ул Алинәләрдә, аңлашырга кирәк ич.
Гомәр. Кызлар белән сөйләшмәскә дип биргән антың бар.
Низам. Ризван булма әле син дә. Аның йокыга киткәнен көтеп тә ничаклы вакытым үтте.
Гомәр. Ләкин, Ризваннан ычкынсаң да, миннән ычкына алмассың.
Низам. Чынмы?
Гомәр. Чын.
Низам (көлеп). Свинҗә син, Гомәр.
Гомәр. Антын бозган – хыянәтче.
Низам. Зурга җибәрмә. Мин шаярдым гына ул чакта, беләсеңме, шаярдым. Бу җүләрләр нишләрләр икән дип шаярдым. Үзең дә күреп тордың, сөйләшкәндә дә, җырлаганда да сул күзем гел көлеп торды.
Гомәр. Барыбер җибәрмәячәкмен.
Низам. Әй, аңа калса, бик исем китте. Нишләтә аласың?
Гомәр. Ризванны уятам.
Низам. Димәк, сатасың? Бергә укып йөргән курсташыңны, дустыңны, аягын-кулын бәйләп, сөйгән кызыннан аерып алып, шул бюрократ Ризванга сатасың?
Гомәр. Анда Заһир да бар.
Низам. Димәк, сине үлеп яраткан Низамны шагыйрь булырга хыялланып йөрүче мәҗнүнгә – Заһирга сатасың?
Гомәр. Көлдермә, Низам. Үтмәс товар сатып йөрергә әллә мин җүләрме.
Низам. Ярый, уят. Уянып нишләтә алалар? Китәм дә барам.
Гомәр. Антын бозган кешегә җәзаны мин бирәчәкмен, Низам. Мин рәхимсез!
Низам. Гомәр?! Алай димә инде, Гомәр. Егет бул инде, Гомәр. Ризванга исем дә китми, синнән куркам. Җибәр инде. Хәзер әйләнеп кайтам. Дамирәгә аңлатам да кайтам. Яратам мин аны, беләсеңме!.. Харап итмә мине. Үтермә мәхәббәтебезне, Гомәр, коткар.
Гомәр. Ярый, алайса, бер юлга…
Низам. Рәхмәт, Гомәр. (Китәргә җыена.)
Гомәр. Тукта!
Низам (Гомәр янына юргалап килеп). Нәрсә, Гомәр?
Гомәр. Күрә торып антыңның бозылуын теләмим.
Низам. Гомәр?..
Гомәр. Ашыкма. Бар, кереп ят, мин йоклагач китәрсең.
Низам. Алай итмә инде, Гомәр. Телисеңме, мин сине тирбәтеп йоклатам. Ят, Гомәр, ят. (Гомәрне гамагына яткыра.) Йом күзеңне. Менә шулай. Әлли-бәлли ит. Тәмле-татлы төшләр күр. (Гамакны тирбәтә.)
Гомәр. Әкрен, егасың.
Низам. Яп авызыңны, йом күзеңне. Әлли-бәлли. (Көйләп.)
Сарыклар да йоклады инде…
Гомәр. Бозма мин чыгарган җырны. Сарыклар түгел, тавыклар.
Низам. Ярый, ярый, тавыклар.
Тавыклар да йоклады инде.
Гомәр. «Йоклады инде» түгел, «йокламый әле».
Низам. Аңладым.
Гомәр, булдымы?
Гомәр. Булды.
Низам. Йокыга киттеңме?
Гомәр. Киттем.
Низам. Мин дә киттем. (Чыгып йөгерә.)
Гомәр башын күтәреп, аның артыннан карап кала, чатыр ишегендә Ризванны күреп, гырлый башлый. Ризван, як-ягына карангалап, бау янына килә. Алинә күрсәткән елга борылышына карый. Бауны атлап чыга.
Гомәр (башын күтәреп). Ризван, кая юл тоттың?
Ризван (каушабрак калган). Син нишләп йокламыйсың?
Гомәр. Йоклаган идем – уяттың.
Ризван. Низам кайда?
Гомәр. Чатырга бергә кереп киттегез.
Ризван. Ул юк.
Гомәр. Алайса, белмим.
Ризван. Беләсең.
Гомәр. Белсәм беләмдер.
Ризван. Кай якка китте?
Гомәр. Нигә миннән сорау аласың әле? Син кем дә мин кем.
Ризван. Анысын киләчәк күрсәтер. (Китәргә җыена.)
Гомәр. Күрсәтүен күрсәтер, әмма син урыныңа кереп ят.
Ризван. Нәрсә-ә?
Гомәр. Кереп ят, төнгә каршы чыгып китмә кызлар эзләп.
Ризван (югалып кала). Син мине кем дип беләсең?
Гомәр. Кемлегеңдә эшем юк, ант иткәнеңне күреп тордым.
Ризван. Мин Низамны алып кайтам.
Гомәр. Сабый түгел, үзе дә кайтыр.
Ризван. Кайчан?
Гомәр. Бүген булмаса, иртәгә.
Ризван. Иртәгә соң була. Антын бозып өлгергәнче алып кайтырга кирәк.
Гомәр. Бәлки, ул кызлар янына китмәгәндер?
Ризван. Шигем бар.
Гомәр. Алайса, үзем алып кайтам.
Ризван. Юк, нишләп йөргәнен мин үзем күрергә тиеш. (Горур гына атлап чыгып китә.)
Гомәр, гамак өстенә басып, аның кай якка киткәнен карап кала.
Тәнзилә үтеп бара.
Гомәр. Тәнзилә! (Тәнзилә эндәшмәгәч, гамактан төшеп, Тәнзилә артыннан китә. Бераздан кире йөгереп кереп, чатыр янына килеп кычкыра.) Заһир, чык әле!
Заһир (чатырдан чыгып). Нигә?
Гомәр. «Нигә, нигә…» Тәнзилә су буена төшеп китте, берүзе.
Заһир. Ярамый.
Гомәр. Колак кагасың Тәнзиләдән. Әнә хәзер үк… Монда туктап та тормады, сөйләшмәде дә… Ни өчен дисеңме? Синең аркада. Бәлешне ашап бетерүгә, йокларга вакыт, дип, кайтып киттегез.
Заһир. Ризван бит.
Гомәр. Ризван… Ул үзе юк, син чатырда.
Заһир. Ул Низамны алып кайта.
Гомәр. Ул Низамны тапканчы, син Тәнзилә белән сөйләшеп өлгерәсең.
Заһир. Нәрсә сөйләшим?
Гомәр. И-и Алла! Яратам мин сине, Тәнзилә, диген.
Заһир. Әйттем инде.
Гомәр. Кайчан?
Заһир. Бүген.
Гомәр. Нәрсә ди?
Заһир. Ияреп йөрмә, ди.
Гомәр. Бозау син.
Заһир. Тәнзилә дә шулай ди.
Гомәр. Бар. Куып тот та әйт, «мин бозау түгел, үгез» диген.
Заһир. Кызларга «мин үгез» дип әйтеп булмый инде.
Гомәр. Ярый, берничек тә әйтмә. Тик минем ачуымны чыгарып йоклап ятма.
Заһир. Йокламыйм мин.
Гомәр. Нишлисең соң?
Заһир. Уйланам. Тыңла әле, Гомәр, бер шигырь яздым, ничек?..
Гомәр. Тыңламыйм. Тәнзилә тыңласын…
Заһир. Әллә ниндиләр сез. (Читкә китә.)
Гомәр (аның янына килеп). Йә-йә, үпкәләмә. Әйдә.
Заһир. Кая?
Гомәр. Баргач күрерсең. (Заһирны кулыннан сөйрәп алып чыгып китә.)
Пәрдә.
Икенче пәрдә
Дүртенче күренеш
Су буе. Таллык. Басма. Дамирә керә. Аңа Низам ияргән.
Низам. Дамирә, алай итмә инде. Ну бит инде. Алай ярамый бит инде. Йә инде, мәрхәмәтле бул инде. Яратмасаң да, кешене хөрмәт итәргә кирәк ич инде.
Дамирә. Син әле кешемени?
Низам. Белмим, Дамирә. Син кем дисәң, шул булам. Телисеңме, эт баласы булып артыңнан ияреп йөрим. Ышан, әйтмәдем мин Алинәгә яратам дип. Сынап кына карадым мин аны. Син беләсең бит инде.
Дамирә. Беләм мин сине, бик яхшы беләм. Кызлар күрсәң, күзләрең акая.
Низам. Чибәр кызлар күп булганга мин гаепле түгел бит инде, Дамирә. (Җырга күчә.)
дип җырлаганнар әбиләребез дә. Ул син, Дамирә, син!
Дамирә. Ышанмыйм!.. Ышанмыйм мин сиңа.
Низам. Гаебем юк, Дамирә.
Дамирә. Ышанмыйм!..
Низам. Телисеңме, ант итәм?
Дамирә. Көнгә әллә ничә ант итәсең.
Низам. Сиңа биргән антым берәү генә. Телисеңме, каршыңа тезләнәм? Низамның адәм хурына калып, мескенләнеп тезләнеп торуын телисеңме? Тезләнәм.