Беравыктан болары янына зиреклектән алты ләкләк очып килде. Ыгы-зыгы көчәйде. Таптанышып, үз телләрендә нидер аңлашкач, игътибар белән ояны караштылар да читтәге түмгәләкләргә кундылар. Томшыклары белән байтак ләкелдәгәч, кинәт шым булдылар.
Хәерлегә булашмагансыз, оланнар, дип, бик бирелеп күзәтте Ишмөхәммәт бабай. Сизәмсез, өнәмәделәр ят йомыркаларны. Хәрәм малны килештермәүләредер. Хәерлегә булмас, ояларыннан бизмәсеннәр тагын. Хаталык кылгансыз, ахры, хата
Йомыркаларны кире алырга башта ул безне җибәрмәкче иде. Нидер хөкем итеп, титак-титак үзе китте. Баласытып, кошлар безне талар дип уйламадымы икән? Агач башына үрмәләргә мине ияртте.
Әллә ни ара үтмәдек. Ояның хуҗасы ана ләкләк ялгызы югары талпынды, хәйран биек, Җалпы тауларыннан ашып күтәрелде дә таш булып кинәт түбән ташланды, ук булып җиргә кадалды, һәм бернинди тавыш-өнсез
Дәррәү кычкырып, бәтиләр кебек сикерешә-сикерешә, шунда ябырылдык. Әллә безнең кычкырудан өркеп, әллә хәлнең болай очлануын өнәмичә, калган ләкләкләр кайсы-кая таралышты. Ата ләкләк дусты янына төшмәкче иде дә, бездән кыймыйчадыр, теләмичә генә күлнең теге ягына барып кунды. Селкенмәде дә. Ерак бер чакыруны сагаеп тыңлаган кеше кебек торды да торды. Башын янтайтып, күкне күзәтте.
Без килеп җиткәндә, ләкләк җансыз, җирне кочкандай, канатларын җәеп хәрәкәтсез ята иде инде. Тургайлар җыры тынып, тоныкланып калгандай булды, ачынулы тавышы белән тәкәрлек аваз салды. Йомшак җил корыган камышларны ачуланыбрак кыштырдата сыман. Бары тик кояш кына, ләкләкнең канлы томшыгында чагылырга теләгәндәй, юка болытны нечкә бер нуры белән кисеп чыкты.
Бик гаҗәпсенеп, Ишмөхәммәт бабай ләкләккә текәлде. Уятырга өмет иткәндәй, таягы белән канаты очына кагылып алды. Ләкләкнең яртылаш ярыга томаланган көрән күзенә орынгалады. Аннан соң чүкте. Эре сөякле гәүдәсе белән, гафу үтенгәндәй, кечкенә кош алдына чүкте.
Тын иде
Ишмөхәммәт бабай һәммәбезгә күз йөртеп чыкты. Иреннәре калтырануын күрдек. Шуны басарга теләпме, ул бүлтәеп салынган аскы иренен тешләде дә башын ваемсыз терлекләр белән тулы яланга борды. Әмма авыр күз кабаклары астындагы күзендә бернинди уй чалымы сизелмәде. Ул ниндидер тирән бер уйга талган иде.
Сәер фаҗига серенә ни юрап та төшенә алмадык. Ләкин ләкләкне, канатларын гәүдәсенә җыеп, бик пөхтәләп җирләдек. Фирая үксеп елады, минем дә тамак төбендә һич йота алмастай бер төер калтыранды.
Ишмөхәммәт бабай гына нидер яшерә кебек иде. Озак офтанып, бетеп йөрде. Ник кенә сезне юлладым икән, дип үкенде. Җаныма авыр гөнаһ алдым, дип пошынды. Алай да, вакыйганы тагын да серлерәк томанга урап, ләкләкне җирләгәндә әйткән иде:
Ялгышны кошлар булып кошлар да кичерә алмый икән.
Ни кыстап та, кошларның серле, хәтта бераз сихерле фигылен ул безгә төшендермәде. Бераз үпкәләдек тә оныттык.
Ялгыз калган ләкләк күзгә чалынмады. Кабатланмас төш кебек, язын әйләнеп кайтмады. Эзсез югалды. Ул да онытылды. Әйтерсең лә җыр бер яңгыраган да кызганыч итеп мәңгегә тынган.
Бер атнадан соң инде көтүне чын көтүчеләр алып чыга. Без, укулар бетмичә торып, болын эченә бүтән төшмибез. Җәй көне инештә балык тотып йөргәндә генә, нигәдер эчендә эреми калган бозы бардыр кебек тоелган әлеге бу ояга астыртын гына карап үтә идек.
Бернинди хәсрәттән, авырлыклардан сынмаган Ишмөхәммәт бабай. Сазлыгын киптереп сөргәч, яшелчә бакчасы ителгән болында каравылчы булып тора. Инешне буып, торбалар белән бакчага су җибәргәннәр. Шул буа янында аның җайлы корылган салам куышы тора. Эре тоз сибеп, карбыз эчедәй ярмалы помидор ашый-ашый, дөнья хәлләрен сөйләшәбез. Балачак шулхәтле якын кул сузымы арада гына кебек: алтынланып янган кизәк учагы көленә тәгәрәткән куш йодрык кадәр бәрәңгеләрдә, әллә кайчангы теге җиз казанда шаулап пешкән балык шулпасында. Тик Ишмөхәммәт бабай аны бераз бүтәнчәрәк пешерә икән инде: борыч өсти, учактан алып, яссы ташка утырткач, шулпа төсе үтә күренмәле булсын дип, бер-ике кашык серкә кушып җибәрә. Ипи дә инде теге арыш камырына бармак башы кадәрле бәрәңге аралаштырып пешерелгәне түгел күпереп торган бодай ипие.
Ә таулар, искергән түбәтәй кебек, бераз җәелгән, җәлпәкләнгәндәй тоела. Үзеңнең кемлегеңне белер өчен, кайчандыр синең балалыгың үткән җирләргә килеп чык икән. Әнә ич Ишмөхәммәт бабай элек нинди зур, таза күренгән Ишмөхәммәт бабай инде юып бауга элгән җәймә шикелле. Юкарган, җил исте исә, талпынып, өч билле кайры тун итәкләрен җилпеп калтырар сыман.
Ләкләкләр зиреклектә бүтән ояламый. Ләкелдәшүләре күптән ишетелми, ди.
Ишмөхәммәт бабай, шулай да теге ләкләк үзен нигә һәлак итте икән?
Карт күшеккән кош тәпие кебек тырпайган озын, нечкә бармаклары белән учак күмерен өештергәли. Соравымны ишеткәч, аның тыныч йөзе иске яра җөйләре булып чытыкланды.
Каян беләсең инде аны
Ялгышуны кошлар да кичерә алмый, дигән идең
Дигән идем шул.
Ләкләкне җирләгәндә Мин ни сораштым, ул кош белән ни булганын әйтергә галимнәр дә авырыксына.
Син дөньядан сора.
Дөнья теле картларда.
Карт теләми генә сөйләшә иде. Беркадәр гамьсезлек сизелеп торган йөзе кинәт ачылып китте, тонык күзендә чык тамчысы ише нур күренгәндәй булды.
Хак сүз. Ничек онытмадың?
Онытылган иде. Хәзер искә төште.
Туры әйтмәдем. Ләкләкне онытсам, вөҗданым коргаксыр иде. «Ләкләгем» Фирая иде ич. Вәгъдәбез гөнаһсыз бер шаяру аркасында чатнады-китте. Чынаяк кебек. Яшь узган, китекләре белән «өй-өй» уйнар чакмы? Күңелдә, шул китекләр сыман, истәлекләр ялтырап-ялтырап китә. «Ләкләгем» без җирләгән ләкләктән дә горур булып чыкты.
Боларны сөйләп карт алдында нигә мескенләнергә?
Онытылган иде. Хәзер искә төште. Хикмәтле ич.
Хикмәтле.
Юк, мин ләкләк һәлакәтен әйтәм. Нигә, мәйтәм, башын җиргә орды соң ул?
Мин дә шуны тукыйм бит. Син әллә андый галәмәтләрне адәм балаларына хәрәм саныйсыңмы?
Шикле сөйләшәсең әле.
Син тыңла. Әт-тә-тә, бәрәңге пеште. Карасана!.. Син тыңла. Нахакка үлде кош. Аны гаепләделәр. Оя тулы йомырка!.. Уйлап кара үзең. Теге алтысы килде дә хөкем чыгарды Ләкләк тугры кош. Хыянәт кыла белми. Ә хакыйкатьне, күрдең, ничек чәнечтереп дәгъваларга әмәл тапты. Әҗәлләргә төкереп Ә менә мин дөнья сөрәм әле, һаман аякта!..
«Әллә Ишмөхәммәт бабайның да үз «ләкләге» булганмы?» дип уйлап бетермәдем, ул тагын телгә килде:
Мин менәтерә яшим Баш югары, шөкер. Түбәнәюе дә бар иде Иелгәнне кылыч кисә, кисә!
Үзалдына шулай сөйләнде карт. Кычкырып әйтелгән уйлары булганга кысылмадым. Кешенең үз сере булсын. Серсез кеше буш йомырка кебек ул.
Кояш көлтә-көлтә нур сибә иде. «Ләкләгем» янымда утырсачы!.. Инде менә ләкләк дигән кошлар да юк. Аларны бу тирәләрдән без сөргәнбездер кебек Бер бизгән кош кире кайтмый. Ялгыш ватылган чынаяк кебек.
Ишмөхәммәт бабайның балык шулпасы әүвәлгеләренә биргесез тәмле иде.
«Нинди гөнаһың бар икән соң синең, карт? Кемне рәнҗеттең? Нигә үкенәсең син? Кайчандыр кемнедер нахакка хыянәттә гаепләгәнеңәме?» дип уйладым мин.
1973ПӘРӘВЕЗЛЕ КӨЗНЕҢ БЕР ЧИТЕ
Тупыллардан яшел, юкәләрдән сары яфрак коела иде.
«Саргайса да коела яфрак, саргаймаса да, дип уйлый Зөлкарнәй. Кеше дә: берәү саргаеп бетеп дөнья куя, тупыл яфраклары шикелле торыр да торыр дигәннәре дә китеп бара. Вакытны алдамассың. Вакыт каен суы эчтән йөри, төптән. Тамырдан менә дә агачнымы, кешенеме сары сагышка күмеп оча да китә. Үзе күренми».
Шулай уйланып, Зөлкарнәй яфрак җыя. Юеш булганга, тупылныкыларын бәрәңге базы өстенә түши. Юкәнекеләрен сарай нигезенә тутыра. Арымый, ашыкмый гына эшли. Яфрагы да вакыт шикелле санаулы, тиз җыелып бетә. Көннекен көнгә себереп баргач, алай күп тими. Хәзер кая ашыгасың? Моңа кадәр мунчачы булып эшли иде. Кичә азат иттеләр. Куган шикелле.
Хәл алырга дип, ул куш юкә төбендәге кул тегермәненә чүәк кигән уң аягын куя. Баз өстенең байтак җире ачык әле. Нигезгә дә, төя-төя тутырганда, ару гына кирәк булыр. Аның каравы коеласы яфрак та күп әле. Юкәгә карасаң , тоташ алтын. Табигать акыллы ул: җыя-җыя Зөлкарнәйнең бөкресе чыксын дип, яфракларны бер сыдыру белән сыпырып төшерми, һәрнәрсәнең үз агышы, үз сәгате бар. Яфракларның да үз вакыты. Кая ашыгасың?
Ә менә кешеләр бераз ашыга бугай.
Әйе, ашыга шул.
Зөлкарнәй йөзьяшәр кешенең маңгай җыерчыклары кебек сай, вак ярыклар белән тулы кул тегермәненә карады. Аның әйләнә торган өске өлеше кая киткәндер, инде хәтерләми. Кул тегермәне түбәтәен салган картка охшап калган кебек. Аның иске ураклар кисеп кагылган һәм шадраланып яргаланган кытыршы йөзлеге көнбагыш табагын хәтерләтә. Эреле-ваклы киселгән урак тимерләре үзәктәге кендек тишегеннән башланган да, көнбагыш бөртекләре шикелле әйләнмәләнеп, бүкән йөзлегенә чәчелгән. Шул тимер нурларга текәлгәч, Зөлкарнәйнең күз карашы үзеннән-үзе киңәя: озаклап кояшка карап торгандагы шикелле, күзе төбәлер нокта тапмый, әйләнмәләр юлы белән йөзлек үзәгендәге тишеккә омтыла, урак кисәкләрен күрмәс була.
Җил, исеп, пар юкәнең хәрәкәтсез ботакларына җан өрде. Зөлкарнәй коелган яфракларның сагыш уята торган исен тойды. Чүмәләгә өелгән бәрәңге сабагы исе, озак ягылмаган мунча исе, аертканда җылымсаланган яңа бал исе бөркелгәндәй булды. Ул, тәмле исне күрергә теләгән шикелле, маңгаен җыерып, баш очындагы алтын тәңкәләрне күзләде һәм тирән-тирән итеп суларга кереште.
Ләкин бу тойгылар Зөлкарнәйне кул тегермәне хакындагы тыныч уеннан арындырмады. Кая гына куйсаң да рәшәткә баганасын алыштырганда дисеңме, язын баздан чәчүлек бәрәңге чыгарганда дисеңме, мунча бурасы бураганда, баз казыганда дисеңме ул әллә каян гына күзгә чалынып, гел мәшәкатьли, аяк астында бутала, ул аны күпме тапкыр утын итеп ярырга ясканды инде. Кибеп яргаланмасын дип, әйләнмәле карамадан кисеп ясалган, җитмәсә, өч җирдән тимер кыршау белән буылган бүкәнгә Зөлкарнәйнең балтасы тавышсыз гына керә дә, аннары аны аркага тозлы тир чыкмый торып алып булмый иде. Тимер тешле бүкәннең берзаман тузасын белеп, Зөлкарнәй аны чыгарып атмады, аңа чалгы суккыч сандал кагып тотты, күчереп йөртергә авыр булганга, ахыр килеп, өй артына чыгарып ташлады. Ләкин ни сарай нигезенә, ни мунча нигезенә куеп калдырмады: кызганды, барыбер тузар, ярырмын дип үҗәтләнде, бер дә бер көнне аны җиңәсенә шикләнмәде. Шунысын гына белмәгән булып чыкты: карама бүкән йөзлеге ярыклар белән каплана барган саен, аның үз йөзендәге җыерчыклар да арткан. Кайнар кояш, салкын кар бүкәнне әкрен-әкрен йомшартты үткән еллар Зөлкарнәй тәнен дә юкартты, буыннарының хәлен алды. Тәнен авырттырганга, ул чалбарына каеш бумас булды. Әйтерсең лә, аннан күреп, бүкән дә кыршауларын салып атты. Үз гомерендә күпме алабута орлыгы, арыш, бодай тарткан шул тегермәннең бүкән йөзлегендәге тимерләре, өлгергән көнбагыш бөртекләре кебек, әкрен-әкрен коелды, сирәгәйде. Яфраклар шикелле саргаешып, Зөлкарнәйнең дә күпме ипи чәйнәп арыган тешләре берәм-берәм коелды.
«Вакытында чынлап керешмәгәнмен мин сиңа, дип уйлады ул. Чүп эш булса да, теләгеңне вакытында үтә икән».
Яшь чагында яра алмаган әйләнмәле карама бүкәнне Зөлкарнәй пар юкә төбенә чыгарып утыртты
Аның үзен дә, җитмеш яшь тутырганын бәйрәм итәргә дип, кичә клубка чакыртып алдылар.
Клуб аның авылдашлары белән шыгрым тулы иде. Кул чабуына кушып, тышына алтын белән «Атказанган колхозчы» дигән язу язылган кызыл кенәгә тоттырдылар. Шуңа өстәп, тракторчы Раббани аның алдына колхоз идарәсе бүләк иткән телевизор китереп утыртты. Зөлкарнәй, самовар артында калган шикелле, күренмәс булды. Тик самовар кайнарлыгыннан түгел, шул зурлаудан оялып тирләп чыкты.
Күп эшләдең, рәхмәт, җитте, ял ит, диделәр.
Ул үзен Сабан туеның көрәш мәйданында кебек тойды. Яшь вакыттагы җиңүләре, һәммәсе җыелып, картлыкка кунакка килгән шикелле булды. Бөтен кеше аны ярата, аны мактый, аңа озын гомер тели. Әллә соң кеше үз гомерендә шушындый бер хис, уй кичерер өчен генә дә яшәсен микән?
Кызыл кенәгә бөтен авылга өченче кешегә генә бирелә әле, диделәр. Шулай булгач, Зөлкарнәй шатланмый булдыра алмады. Үзен сугышта медаль алгандагы кебегрәк хис кылды. Караңгы төндә кордашы һәм фронтташы Шәйхулла белән кайтып керделәр дә, карчыгы Ләмига көндезен үк хәстәрләп куйган кызыл аракы белән юанып, икенче әтәчләргә хәтле утырдылар.
Зөлкарнәй моңсуланып калды. «Кемгә хаҗәт мин хәзер? дип уйлады ул. Инде мин мунчачы булып та эшләмәслек хәлгә килдем микәнни? Бу мактаулар, бу бүләк, картлык йөзенә кидерелгән яшьлек битлеге шикелле, ямьсезлекне матурлык белән генә каплау лабаса»
Син әйт әле, кордаш! Шушы аракы шикелле, зәһәр канлы идек. Хәзер кем, хәзер? диде Зөлкарнәй.
Кем дип җан бар әле, кан ага.
Анысы дәрт бар әле, бүтәннәргә бурычка керерлек түгел. Күрде инде безнең башлар
Гомеребез ямау белән тулы: монда бәхет, анда кайгы, монда ачлык, анда җылы
Тик алмашка безгә берни дә кирәк түгел.
Кирәк түгел! Безнең бәхет шунда, кордаш, ә? Безнең бәхет нужалы еллар иләге аша үткән, чәчүлек бодай ише сайланма, диде Шәйхулла, тешен кысты, күзе тирән бер көчне белгертеп янып тора иде.
Балаларыбыз бәхетле булсын инде, диде Зөлкарнәй, иске ярасына төбәлгән энәләр өермәсенең кымырҗый башлавын тойды, уң аягын ышкып алды. Аның тезе калтырый башлады.
Алар бәхетенә керү язмасын, диде Шәйхулла.
Менә, бүкән, диде Зөлкарнәй, кичәге шушы хәлләрне искә алып, тигезләштек. Син дә ялда, мин дә. Тынычлангансыңдыр. Тик мин алышам әле синең белән. Ярам да, сине ягып, үз мунчамда мунча керәм. Моңарчы гел эш урынында керелде.
Яфраклар коелды да коелды. Ул, урыныннан кузгалып, бакча капкасыннан капка төбенә чыкты.
Карчыгы Ләмига сауган сыерын абзардан куып чыгарды да урам буенча сузылып узган көтүгә кушып җибәрде.
Төтен исе, каен яфрагы исе, инеш исе килә иде.
Зөлкарнәй, һава торышын гадәтенчә чамалар өчен, чия ботакларына сарышкан пәрәвезләргә карап алды. Рәшәткә аркылы үрелде дә буе җиткәнен эре тырнаклы бармак очына элеп иснәп карады. Аяз көн буласын белдереп пәрәвезгә төшкән энә очы хәтле генә чык бөртекләренең исен дә тойды шикелле.
Ишегалдында чиләк шалтырады. Ләмига, Зөлкарнәй юыныр өчен дип, коедан су ала. Хәзер карт салкын су белән битен чылатыр да, карчыгы сузган сөлгегә сөртенгәч, чәй эчәргә кереп китәр.
Нәрсә, Зөлкарнәй абзый, телевизорыңны юдыңмы соң кичә?
Карт әз генә алданрак кереп китмәгәненә үкенеп куйды. Яратмый ул Фәйзулланы. Дөньяны иңендә тотарлык ир уртасы кеше булуына карамастан, авыл көтүе көтеп йөри. Ул күп һөнәр иясе. Мич чыгара. Коега бура иңдерә белә. Итек баса. Техниканы да белми түгел, мотоциклы бар, теләсә, трактор да йөртә. Ә ул көтүче. Колхоз мал-туарын көтсә әле бер хәер. Кирәкле эш. Ләкин ул, хуҗалык малын көтәргә кеше алынмауны сәбәп итеп, ел да шул кәсепкә сатыла. Акчасы күп төшә, янәсе. Үзе урынына малайларын җибәрә дә җәй буе мич чыгарып йөри, кое казып бура иңдерә, түбә яба. Кирәкле кеше. Аңа йомыш чиратлап тора, кадерле. Шуны белеп ашыкмас, кыстатыр-кыстатыр да, туп-туры кашын сөзәк маңгае уртасына җыерып, үз бәясен әйтер. Бәхәсләшеп тормыйлар. Хатын-кыз ул килер алдыннан тавыгын суйдыра да кибеткә чаба. Ирләр кырда, өй эшләренә куллары тими. Фәйзулланыкы шикелле, атадан улга күчә килгән һөнәрләре юк.
Зөлкарнәй Фәйзулланың ир һөнәрләренә кулы ятуын хөрмәт итә. Ә менә холкын чи усакка охшата. Янса да, җылысы чыкмый. Кеше тимерче миче кебек булсын ул күреген бер өрдердеңме, яхшылык ялкыны белән дөрләсен. Фәйзулла шырпы кытлыгы заманында чүлмәктә асралган күмер сымаграк. Бөтен авылга бер. Тик, иркә кыз кадер яраткан шикелле, аны гел кадерләп тору кирәк. Чыгымчылап, сүнә калса, авылың белән уттан мәхрүм буласың.