Арс чуў кожны гук, што народжаўся пад насьцілам, але быў спакойны. Ён рыхтаваўся памерці ў гэтым сьвеце і цалкам перайсьці ў наступны. Думкі, што той, іншы сьвет зьяўляецца плёнам сноў і фантазій, ён не дапускаў. Любы псіхіятр будучага, апытаўшы яго, палічыў бы, што ў хлопца пачынаецца эскейпізм і апынуўся бы няправы, бо расстройства псіхікі ў Арса не было. Яго стан быў выкліканы рэдкай, незвычайнай для сьвету, у якім Арс жыў, уласьцівасьцю чалавечай псіхікі. З часам такіх людзей будзе нараджацца ўсё больш, але гэта з часам. А зараз Арс, магчыма, адзіны чалавек з такімі унікальнымі псіхічнымі ўласьцівасьцямі, ляжаў пад насьцілам і слухаў гукі сьмерці, якія набліжаліся да яго. Гукі сьмерці з кожнай секундай станавіліся ўсё выразьней, усё выразьней. Яны былі заглушаныя тупатам маршу рымскіх салдат, кожны ўдар ног якіх па дошках, гулка аддавалася пад насьцілам. Арс ўсё ж здолеў вылучыць у гэтым шуме стогны людзей, што паміралі ў гэты момант, трэск касьцей і чуў толькі іх. Гэта так жа было уласьцівасьцю ягонай псіхікі умець чуць тое, што большасьці людзей недаступна. Сьмерць, якая крочыла ў страі рымскіх салдат, насоўвалася няўхільна.
Насьціл з мёртвых галаў зьнялі толькі пасьля заходу сонца. Цесьляры пры сьвятле паходняў і ў поўнай цішыні цягалі скрываўленыя дошкі, складаючы іх на вазы. Мудрагелістыя цені, што нараджаліся языкамі факельнага полымя, былі падобныя на гратэскавых пачвар, якія выбраліся з бясконцых глыбінь цемры, каб паляваць за душамі галаў. Толькі зрэдку цішыню парушала лаянку чарговага няўдачніка, які з-за ўласнай хібы пасьлізнуўся ў лужыне згуслай крыві.
Начальнік варты Нумерый Гней, у пошуках самых малых прыкмет жыцьця, з паходняй у руцэ ўважліва аглядаў кожнага раздушанага гала, каб уласным мячом дараваць пакутніку выратавальную сьмерць. Калі зьнялі першы насьціл, па стане трупаў ён зразумеў, што жывых шукаць няма сэнсу, але абавязкі свае Нумерый выконваў добрасумленна, таму падыходзіў да кожнага мерцьвяка. Калі падманлівае сьвятло танцуючага полымя ўводзіла яго ў зман, ён даставаў з торбы люстэрка і, прысеўшы на кукішкі, падносіў адпаліраваную сталь да вуснаў мерцьвяка. Але ў гэтай імправізаванай жахлівай прэсаванке ніхто ня выжыў.
Якім было ягонае зьдзіўленьне, калі ў апошняй пары адзін з двух, зьвязаных за шчыкалаткі галаў апынуўся жывы. Гал быў у прытомнасьці і ляжаў, ня выдаўшы ні аднаго гуку, нягледзячы на абедзьве пераламаныя рукі. Ён быў адным з тых, хто вырашыў палегчыць сабе дыханьне, упёршыся далонямі ў насьціл. З правага перадплечча тырчалі абломкі прамянёвых костак, а з разарваных вострымі сколамі вен яшчэ цякла густая кроў. Левая рука таксама была зламаная ў перадплеччы, але адкрытых ран не было. Затое быў раздробнены локаць. На ягонае шчасьце, атрымаўшы гэтыя траўмы, ён тут жа страціў прытомнасьць і ачнуўся толькі пасля таго, як зь ягоных грудзей зьнялі насьціл. Ён глядзеў на начальніка варты безуважна, як смяротна паранены зьвер глядзіць пакорліва на свайго забойцу.
Нумерый Гней ўважліва агледзеў зямлю вакол гала і адразу зразумеў прычыну ягонага цудоўнага выратаваньня. Букавыя калы, убітыя ў зямлю ў канцы пандуса для ўтрыманьня насьцілу на месцы, сыгралі сваю ролю ў той момант, калі пад націскам калясьніцы, якая першай ўехала на подыум, памост падаўся наперад, тым самым павялічыўшы вышыню паміж дошкамі і грудзьмі гэтага чалавека. Калі б ня буковые калы, пандус таксама зрушыўся бы наперад, і пасля спуску калясьніцы з насьцілу, цела няшчаснага, несумненна, выглядала бы гэтак жа жаласна, як і целы першых раздушаных галаў. Сваім выратаваньнем гэта гал быў абавязаны двум тоўстым букавым кольям.
Нумерый павярнуўся да другога палоньніка, што ляжаў у пары з выжылым. Ён апусьціў факел ніжэй і асьвятліў яго. Зьдзіўлена ускінуўшы бровы, начальнік варты даў каманду тром сваім падначаленым, якія стаялі непадалёку і безуважна назіралі за працай цесьляроў, падысьці да яго.
Чатыры рымляніна пры сьвятле сваіх паходняў шырока расчыненымі вачамі глядзелі на Арса. Арс спаў, паклаўшы галаву набок. У той момант, калі перасталі чуцца перадсмяротныя гукі пад дошкамі, а ўслед за гэтым знік ціск рымскіх салдат на насьціл, ён, усвядоміўшы, што застаўся жывы, імгненна заснуў. Заснуў ад бясконцай стомленасьці. Гэты сон быў ахоўнай рэакцыяй падлетка на стрэс. Арс спаў, ня гледзячы на тое, што ягоны твар быў у ранках, а грудзі ў крыві і сіняках, якія пакінулі дошкі, калі трапяталі ў такт крокам салдатаў, што маршыравалі па ім.
Гэтага падняць і ў турму. Калі да сьвітаньня выжыве, няхай хто-небудзь іншы, а не я, вырашае ягоны лёс, Нумерый вырашыў зьняць з сябе адказнасьць за жыцьцё чалавека, які цудам выжыў.
А з гэтым што рабіць? стражнік паказаў вастрыём дзіды на другога выжылага гала. Ён наўрад ці абклемаецца з такімі ранамі, а калі абклемаецца, тады застанецца калекай. І куды яго, калеку, потым падзець?
Нумерый Гней падышоў да параненага. Пры сьвятле паходні зірнуў палоннаму ў твар і дастаў меч з похваў. Паранены гал ўсё зразумеў. Ён, зачыніў вочы, зрабіў павольны выдых, і ў гэты момант начальнік варты прафесыйным рухам дасьведчанага байца перасёк яму шыю, аддзяліўшы гаротную галаву ад тленнага цела.
3
Калі двое салдат паднялі яго з каленяў і па загадзе Цэзара павялі прэч, Ген падумаў, што яго вырашылі забіць асобна, як нявартага знаходзіцца разам са славутымі і дасьведчанымі ваярамі. Але ён памыліўся. Яго зьмясьцілі ў прасторны намёт, у якой не было нічога, акрамя вялікай кучы саломы. Адзін з салдатаў застаўся ля ўваходу, а другі кудысьці сышоў. Праз некаторы час ён прынёс Гену міску густой поліўкі з мясам і гароднінай, а таксама добры кавалак сьвежай аладкі. Ген, ня зьеўшый за дзень ні крошкі, наеўся да адвалу. Разамлеўшы ад сытасьці, ён лёг на салому. Як толькі хлапчук расслабіўся і зачыніў вочы, сон імгненна змарыў яго.
Раніцай усё тыя жа двое легіянераў адвялі Гена у намёт Цэзара.
Я хачу, каб гэтага хлапчука як мага хутчэй падрыхтавалі да вучобы ў пачатковай школе! Цэзар ткнуў пальцам у Гена, які стаяў каля ўваходу. Навучыць хлапчука мове і даць яму ўсе неабходныя для пачатковай школы веды.
Не разумею, навошта табе гэта трэба, Гай, Ціт Лябіен зьдзіўлена развёў рукамі. У пачатковую школу дзеці ідуць з сямі гадоў, а гэтаму зьвераню на выгляд гадоў дзесяць-дванаццаць, і, я ўпэўнены, поўная адсутнасьць элементарных ведаў.
Трэба паспрабаваць, мякка сказаў Цэзар, і я вельмі спадзяюся на тваю дапамогу, Ціт.
Добра, давай жа, не марудзячы, прыступім да ягонага навучаньня. Да часу прыбыцьця ў Рым будзе ясна, прыдатны ён на што-небудзь ці не. У мяне ёсьць чалавек, які ведае гальскую мову і валодае ведамі, неабходнымі для падрыхтоўкі да навучаньня ў пачатковай школе.
Ёсьць яшчэ адна просьба, мой сябар. Я не хачу, каб гэта ўсё афішавалася ў Рыме, Цэзар ўважліва паглядзеў на Гена. Высьветлілі, як клічуць хлапчука?
Галы сьцвярджаюць, што яго завуць Ген. Дарэчы, сярод палонных ёсьць ягоны старэйшы брат, да якога, нягледзячы на ягоную маладосьць, астатнія галы ставяцца з вялікай павагай. Яго таксама трэба куды-небудзь уладкаваць? Прайшоўшы навучаньне, ён мог бы стаць выдатным целаахоўнікам роднага брата.
Не, брат мне не патрэбны. Я вельмі спадзяюся, што тыя галы, якія, па тваіх словах, шануюць яго, выпусьцяць яму кішкі на арэне ў першы жа дзень глядыятарскіх гульняў. Ягоная прысутнасьць на гэтым сьвеце можа сурьёзна парушыць мае пляны на ягонага малодшага брата. Як, ты сказаў, клічуць хлапчука?
Ген, Лябіен зноў паўтарыў імя хлапчука, і той, пачуўшы яго, зыркнуў на легата поглядам зацкаванага ваўчаня.
Ген, Ген, Ген, Цэзар нібы спрабаваў імя на смак, Ген, Ген. З гэтага дня клічьце яго Гаем.
Ты хочаш даць яму сваё імя? Ціт Лябіен тэатральна ўскінуў рукі ўверх, закаціў вочы і прамовіў гучным шэптам, Нябёсы! Куды ж цябе нясе, Цэзар?
Цэзар у адказ толькі ўсьміхнуўся.
Гаеў дастаткова на прасторах Рэспублікі. Хлапчука неабходна пераапрануць, вымыць, пастрыгчы, клікаць толькі Гаем, прышчапіць манеры, і праз паўгода я прадстаўлю яго ў Рыме як свайго сваяка з глыбокай забітай правінцыі, Цэзар задаволена ляпнуў сябе па сьцёгнах і ўстаў з фатэлі. Наконт глыбокай забітай правінцыі я нават нікога не падману. І глядзіце, каб ён ня ўцёк.
Ген ўцякаць не зьбіраўся, бо лічыў, што дзесьці побач знаходзіцца ягоны брат. Ён ня ведаў, што палонных галаў і частку абозу ўжо адправілі ў Рым.
Раніцай наступнага дня Гена было цяжка адрозьніць ад звычайнага рымскага падлетка. Метамарфозы, якія адбываліся зь ім, Ген палічыў экзэкуцыяй, але вынес іх пакорліва. Нават стрыжку, у працэсе якой, цырульнік, які пастрыгаў самога Цэзара, ўзнагародзіў яго кароткай прычоскай, Ген, абураны да глыбіні душы, перанёс спакойна. Затым два легіянера суправадзілі яго да настаўніка Спурыя. З гэтага моманту настаўнік і вучань праводзілі ўвесь час разам, нібы бацька і сын. Навучаньне праходзіла амаль кругласутачна, нават падчас трапезы, і толькі кароткі сон даваў Гену магчымасьць адпачыць ад разумовай нагрузкі, якая звалілася на яго. Спурый апынуўся дабраком, які з першага погляду зразумеў, у якім душэўным стане знаходзіцца давераны яму хлапчук. Калі да яго прывялі Гена, ён цэлую гадзіну размаўляў зь ім на мове галаў і да канца размовы ведаў пра хлапчука амаль усё.
Першы час, калі пачалося навучаньне, Ген з хмурным выглядам адмоўчваўся. Спурый жа лапатаў несьціхаючы ні на хвіліну. Нарэшце Спурыю трапіўся ня проста ўдзячны слухач, а слухач, у абавязкі якога ўваходзіла прыслухоўцца да яго беспярэчна.
Лес, паказваў яму Спурый на лес, што павольна праплываў міма калёсаў, тут жа пераводзячы гэтае слова на зразумелую для хлапчука мову.
Дарога, Спурый тыкаў пальцам сабе пад ногі і называў гальскі варыянт.
Яго зусім не бянтэжыла маўчаньне Гена. Не чакаючы ягонага адказу, ён называў Гену прадметы, часткі цела і зьявы, тут жа пераводзячы ўсе словы. Ген, вонкава абыякавы, ўбіраў усё, як губка. Так прайшлі тры дні. Па заканчэньні трэцяга дня, ужо засынаючы, Ген задаў Спурыю пытаньне на мове рымлян:
Дзе мой брат?
Спурый зьлёгку асалапеў. Ён ведаў пра існаваньне брата з першапачатковай размовы з хлапчуком, але лёсам яго і астатніх палонных галаў не цікавіўся.
Ня ведаю, але заўтра раніцай, калі ты прачнешся, я табе скажу, адказаў ён разгублена.
Спурый выдатна разумеў, што значыць для хлапчука страта брата. Ён сам страціў малодшага брата, які загінуў у адным з баёў пры пакарэньні Кудлатай Галіі, і боль ад гэтай страты ўсё яшчэ сядзеў стрэмкай у ягоных грудзях. Калі ўспаміны пра брата набягалі мацней, чым звычайна, гэты боль выяўляўся лёгкай дрыготкай у голасе. Дакладна такія жа дрыжыкі ён пачуў у словах Гена, калі той задаў пытаньне пра свайго брата, і ўспрыняў іх як уласныя.
Спурый падняўся на досьвітку, але ўсё роўна апынуўся ня першым з тых, хто прачнуўся гэтай раніцай. Лягер ажываў, рыхтуючыся да чарговага пераходу. Хтосьці разьдзімаў вугольле, спрабуючы ажывіць вогнішча, хтосьці ўжо разаграваў сабе ежу, а некаторыя пасьпелі скласьці паходныя намёты на падводы і запрэгчы ў іх мулаў. Даведаўшыся пра лёс палонных галаў, Спурый вярнуўся да Гена. Той да гэтага часу выканаў усе работы з тых, што па раніцах рабіў Спурый у той час, пакуль Ген яшчэ спаў. Гэтыя працы былі яму знаёмыя, бо менавіта імі ён займаўся ў гальскай арміі. Да прыходу Спурыя Ген склаў усе рэчы на воз, пакінуўшы толькі складаны фатэль і столік, раздуў вогнішча і разагрэў ежу. Не чакаючы вяртаньня Спурыя, Ген паеў і старанна вымыў сваю алавяную міску. Міску зь ежай для Спурыя ён клапатліва накрыў ўласнай і прысунуў да агню, каб зьмесьціва не астыла.
Дзякуй за клопат, Спурый падняў сваю міску. Ён паставіў яе на паходны столік, зручна умасьціўся на складным крэсьле, дастаў з сумкі лыжку і прыступіў да ежы.
Ген чакаў моўчкі. Калі Спурый паеў і памыў посуд, яны разам, па-ранейшаму ня кажучы ні слова, прыбралі тыя, што засталіся пажыткі на калёсы і загасілі вогнішча. Нарэшце, калі ўсё было складзена і выкладзена, конь запрэжаны, а яны самі селі ў калёсы, чакаючы каманды да пачатку руху, Спурый пачаў свой кароткі аповяд:
Я даведаўся, дзе зараз твой брат. Палонных галаў і твайго брата ў іхнім ліку ў паскораным тэмпе адправілі ў Рым. Калі ты хочаш знайсьці яго ў Рыме, табе неабходна добра ведаць нашу мову, каб у табе бачылі ня барбара, а рымляніна. А для гэтага трэба старанна вучыцца. Ты, Гай, хлопчык цямлівы, у цябе атрымаецца.
Спурый ўпершыню назваў Гена новым імем.
Мяне клічуць Ген, спакойна і амаль без акцэнту паправіў яго Ген.
Без сумневаў, гэта так, сурьёзна адказаў Спурый.
З тых часоў Спурый ні разу не назваў свайго вучня Гаем. Знаходзячыся зь ім сам-насам, ён назваў яго Геном, а калі побач быў хто-небудзь з староньніх, зьвяртаўся да яго безаблічна: «хлапчук», «хлопец», або «дружа».
Вучоба давалася Гену лёгка, ды і вучыўся Ген з бачным задавальненьнем. Да немалога зьдзіўленьня Спурыя, гэты юны барбар не так ужо і мала ведаў. Аказалася, што гэта рымскія дзеці не валодалі такім наборам ведаў, які быў за плячыма ягонага падапечнага. У пачатковых школах Рыма дзяцей з сямі гадоў вучылі чытаньню, пісьму і арыфметыцы. Ген жа разбіраўся ў камянях і металах. У свае дзесяць гадоў ён ведаў, як іх апрацоўваць і як па колеры разагрэтага металу вызначаць ягоную гатоўнасьць да каваньня, распазнаваў віды дрэў, якая драўніна для якіх мэтаў падыходзіць. Ён нядрэнна для свайго ўзросту валодаў мячом, страляў з лука і спрытна сядзеў на кані, як у сядле, так і без сядла. Але больш за ўсё Спурыя ўразіла тое, што Ген добра ведаў арыфметыку і астраномію, цудоўна разбіраўся ў зорным небе і свабодна арыентаваўся на мясцовасьці.
Кожны вечар ўдваіх яны зьяўляліся ў намёт Цэзара, дзе Спурый грунтоўна дакладваў Гаю Юлію пра посьпехі свайго вучня. Ён рабіў гэта з гонарам, бо такія посьпехі маглі прымусіць ганарыцца любога настаўніка. Цэзар, у сваю чаргу, праводзіў з Генам кароткі імправізаваны экзамен. Затым ён акцэнтаваў увагу Спурыя на вобласьці ведаў, якія, на ягоную думку, неабходна было падцягнуць хлапчуку, каб у Рымскай пачатковай школе той не адрозніваўся ад аднагодкаў.
Складаней за ўсё давалася Гену пісьмо. Тым ня менш, за два з невялікім хвосьцікам месяца, якія хлапчук правёў у падарожжы з Алезіі ў Рым, ён здолеў навучыцца пісаць пад дыктоўку практычна без памылак. Праўда, почырк ягоны па-ранейшаму пакідаў жадаць лепшага.
4
Арс пасля ахвярапрынашэньня аднаўляўся хутка. Праз чатыры дні, калі па яго прыйшлі, ён, нягледзячы на сінякі, якія яшчэ не сышлі да канца і ня цалкам загоеныя ранкі, адчуваў сябе гатовым годна сустрэць любое новае выпрабаваньне. Два рымскія салдаты на чале з афіцэрам, даставілі яго да дома Ціта Лябіена, якому ня толькі было цікава зірнуць на гала, што выжыў пасля такога жудаснага пакараньня, але яшчэ трэба было вынесьці рашэньне аб ягоным далейшым лёсе. Для сябе Ціт Лябіен ўжо вырашыў ўзнагародзіць гала свабодай, але, калі палоннага прывялі, легат неймаверна зьнерваваўся. У чалавеку, якому ён хацеў дараваць свабоднае існаваньне, Ціт імгненна прызнаў брата таго хлапчука, што пад выглядам сваяка жыў у доме Цэзара. Зараз аб тым, каб адпусьціць ўдачлівага юнака, не параіўшыся з Цэзарам, не магло быць і гаворкі, бо Ціт добра запомніў словы свайго сябра аб тым, што лепшым зыходам у сітуацыі з двума братамі-галамі стане сьмерць старэйшага брата.