Тайыр Назханов
Адвокатпен сұхбат
Қадірлі тәлімгер, досым және заңгер Кравцов Иван Ивановичтің құрметіне.
АВТОРДАН
Жақында қылмыстық іс жүргізу бойынша бірқатар дәрістер оқуға мүмкіндік туды. Аудиторияның құрамы әр түрлі болды көбіне жастар, алайда әрқайсысының түрлі деңгейдегі заңдық білімі мен әр түрлі мамандықтары бар. Бірі қазірдің өзінде тәжірибелі адвокат бол- са, бірі сол мамандықты игеруге тырысып жүр, бірі журналист және сот процестері туралы мақалалар жазады, ал, бірі өзі үшін «ұлттық құқық қорғау жүйесінің ерекшеліктерін» түсінуге тырысып жүрген тұлға.
Іс жүзінде осындай «ерекшеліктерге», сонымен қатар күтпеген нәтижелерге тап болған адамдар да болды, кейбіреуі өзін сот әділет- сіздігінің құрбаны деп тапты Яғни, тыңдаушылардың да уәжі әртүр- лі болды. Сондықтан, маған көбінесе алдын-ала дайындаған дәріс конспектілерін шетке қойып, тыңдаушылармен түсінікті тілде сөйле- суге тура келетін.
Көп ұзамай, артық академизмге ұмтылудың қажеті жоқ екеніне көз жеткіздім, қазіргі уақытта, ең аз ықылас танытудың өзінде «елді жаппай интернеттендірудің» арқасында ҚР ҚІЖК-нің белгілі бір мақа- лаларының заңнамалық ережелері мен нақты тұжырымдарын табу қиынға соқпайды. Менің тыңдаушыларымды оқулықтардан не оқуға болатыны емес, Қазақстан заңдарының «әрпі» мен «рухы» қалай жү- зеге асырылатыны қызықтырды. Олардың маған қойған сұрақтары осыған дәлел бола алады. Сондықтан да, өзімнің «шпаргалкамнан» жиі ауытқып, құқықтық формулалардың белгілі бір тілінен қарапай- ым тілге ауысып отырдым, және дәріс курсының жалпы құрылымын ұстануға тырысқаныммен, кейде өзіме бір тақырыптан екінші тақы- рыпқа «секіруге» ерік беретінмін. Дәрістерден ұласатын қызу әңгіме логикасы осыны талап ететін.
Шынымды айтсам, бұл мені қынжылтпайтын, керісінше қуантатын. Өйткені, танымал ғалымдармен, Құқықтану теоретиктерімен бәсекелес болу менің жоспарыма кірмеген еді. Өзімнің басты міндетімді мүлдем басқаша деп санаймын, ол өз жолын заңгер ретінде бастаған жастарға, өз елінің болашағына мүдделі және немқұрайлы емес Қазақстан азаматтарына қазақстандық қылмыстық іс жүргізу жүйесі, идеалды түрде емес, шын мәнінде қалай жұмыс істейтіні туралы практикалық білім беру.
Сонымен қатар, олармен бұл жүйе қай бағытта даму керектігі тура- лы өз көзқарасыммен бөліскім келді. Оған қоса, түрлі жағдайға байла- нысты әр адам өз еркімен, көбінесе еркінен тыс жүйенің «бұрандасына» айналып, мүлдем жағымсыз жағдайларды басынан өткізуі мүмкін.
Оларды «заңды» теңізде жүзетін «көзге көрінбейтін қиындықтар мен рифтер» туралы ескертуге тырыстым. Мұны істеу маған оңайға түсті, өй- ткені «заңды» өмірбаяныма орай сот қылмыстық процестерінің әртүрлі полюстерінде жұмыс істеп, оларды әртүрлі көзқарастардан көре алдым. Сондықтан, менің практикалық тәжірибем тыңдаушылардың дәрістерге деген қызығушылығын қамтамасыз етті деп ойлаймын.
Кейбір аса қызығушылық танытқандар, әңгімені дәріс залынан тыс жерде жалғастыруға тырысып, өздеріне түсініксіз заңнаманың кейбір түрлерін нақты мысалдармен айқындауды сұрағанын қуана атап өткім келеді. Кейде мұндай әңгімелер тұтас бір пікірталасқа айналатын. Мұн- дай пікірталастар өзіме де көп нәрсеге жаңа көзқараспен қарауға мүмкін- дік береді. Айтпақшы, мен жас ұрпақтың, әсіресе арнайы білім алмаған ұрпақтың, өте заңды аңғалдықпен ерекшеленетініне тағы бір рет көз жеткіздім. Сотқа дейінгі тергеу мен сот процесі қалай жүріп жатқандығы туралы, бұл ұрпақ, негізінен, Перри Мейсон туралы телехикаялардан немесе географиялық тұрғыдан бізге жақын, бірақ шындықтан алыс мәселені өздерінің ерекше дедуктивті қабілеттерімен немесе сиқы- рлы сараптамалық технологиялармен, одан қалса, көбінесе шатырдан секіру мен табельдік қарудан ату көмегімен шешетін Санкт-Петербургтік «оперлардың», прокурорлардың және адвокаттардың тәтті жұмыс күн- дері туралы телехикаяларынан пайымдайды. Мен бұл иллюзияларды кем дегенде ішінара жоққа шығара алдым деп үміттенемін.
Осы дәрістерден тыс әңгімелесу кезінде, кәсіби міндеттеріне қыл- мыстық хроника кіретін жас, бірақ қазірдің өзінде өте танымал қа- зақстандық журналист ерекше қызығушылық танытты. Ол дәрістерді, сонымен бірге біздің сұхбаттарымызды диктофонға жазып отыратын, және дәл осы жазбалар, менің жеке конспектілеріммен қатар, сіздердің назарларыңызға ұсынылып отырған кітаптың негізін қалады. Егер са- бақтарымызды диалог түрінде баяндап, оларға тікелей дәрістерден мате- риалдар қоссам, бұқаралық оқырман үшін бұл жақсы және қол жетімді болады деп ойладым.
Журналист, оны Даниял деп атайық, менің сұхбаттасушымның бей- несі ретінде кітапқа енуге сыпайы түрде өз келісімін берді. Дәрістерім мен жазушылық күш-жігерімнің кішігірім жемісі оқырмандарға қы- зықты, әрі пайдалы болады деп шын жүректен үміттенемін.
Сонымен қоса айта кетерім, бұл кітап көптеген адамдардың көме- гінсіз, кеңестері мен қолдауынсыз ешқашан жарық көрмес еді. Ең ал- дымен, менің заңгер болып қалыптасуымның барлық жылдарында жа- нымда болған жұбайым Ғалияға шын жүректен алғысымды білдіргім келеді. Мәтіннің әдеби өңдеуі және журналист бейнесінің идеясы үшін, Борис Стадничукқа ерекше ризашылығымды білдіремін, онсыз бұл кітап құрғақ және қызықсыз болып шығар еді. Сонымен қатар, ғылыми шолушы Рехсон Светлана Николаевнаға шын жүректен алғыс айтқым келеді. Әрине, сонымен қатар, осы кітапты басып шығаруыма көмекте- скен Досым Сәтпаевқа үлкен рахмет.
Тайыр Назханов
ПІКІР
Адвокат Тайыр Назхановтың кітабынан алған әсерім туралы бір- неше сөз жазу мүмкіндігіне ие болғаныма қуаныштымын. Бұл кітап, алғашқы бетінен бастап, барша құқықтық процес әлеміне терең үңіл- гендердің қызығушылығын тудыратыны сөзсіз.
«Адвокатпен сұхбат» кітабының мазмұны біздің қоғам үшін өте маңызды болып табылатын жас ұрпақтың құқықтық санасы мен құқықтық тәрбиесі мәселесін қозғайды. Тиімді құралдардың бірі прак- тик-заңгерлермен тікелей диалог, бұл құқықтық білімді алуға ғана емес, сонымен қатар оларды қолдану дағдылары мен икемділікті қалыптасты- руға ықпал етеді. Дәл сол жас, өте ізденімпаз журналистпен сұхбат не- гізінде осы туындының негізгі кенептері құрылды. Сұрақтар мен жауап- тар арқылы автор қылмыстық процестің процессуалдық негіздерін, оның эволюциясы мен қазақстандық іс жүргізу құқығының қазіргі жағдайын ашып айтады. Сотқа дейінгі тергеудің құқық қолдану практикасының «тұзақтары», оның ішінде жасырын тергеу жүргізу жүйесі және осы тұзақтардан шындықты шығару ісіндегі адвокаттық жұмыстың қиын- дықтары қолжетімді түрде баяндалған.
Сот процесінде арнайы білімді пайдалану арқылы мамандар мен сарапшыларды дәлелдеу үдерісіне тарту, олардың қызметінің ерекшелік- тері мен процесске қатысудың қазіргі проблемалары оқырмандарды қы- зықтыратыны сөзсіз.
Кітаптың материалы кез келген оқырман үшін оңай, қолжетімді және түсінікті түрде қабылданады, өйткені негізгі құқықтық білімдер практикасынан қызықты мысалдармен бекітіліп, автормен бірге логи- калық ойлауға және материалды бағалауға мәжбүрлейді.
Қолданыстағы заңнаманы қолданудағы практикалық қиындықтарға қарамастан, бүкіл туындының лейтмотиві құқыққа деген құрмет пен қазақстандық сот төрелігінің адамгершілігі мен әділдігіне деген терең сенімге тәрбиелеу болып табылады.
Авторға деген шексіз құрмет пен оның туындысы үшін ризашылық білдіруші,
С.Н. Рехсон, заң ғылымдарының кандидаты, Алматы қаласының «Тұран» университетінің «Құқықтану және халықаралық құқық» кафедрасының доценті
БІРІНШІ ТОМ
«АДВОКАТТЫҢ ХИКАЯЛАРЫ»
«ОЛАРДА» ЖӘНЕ «БІЗДЕ». ҚЫЛМЫСТЫҚ ПРОЦЕСС:БҰРЫшТЫҢ ҚАТЫСЫ ЖОҚ!
Даниял бірден балалар ертегілерінде немесе басқа әдеби шығарма- лардан бізге белгілі «оңға барсаң басыңды жоғалтасың», «басыңмен жауап бересің» және т.б. сияқты сөздерді есіне түсірді. Осылайша, біз «этимологиялық» тұжырым жасадық, қылмыс дегеніміз орта ғасыр- ларда дәлме-дәл мағынада «баспен жауап беруге» тура келген әрекет, ал қылмыстық процесс дәл кімді «басынан айыруға» болатынын, не болмайтынын анықтап отырған. Бұл бейнелі емес, сөздің тура мағы- насында айтылған және көптеген елдерде осы жақын уақытқа дейін қолданылған жаза. Мысалы, Францияда осы мақсаттарда қолданы- латын арнайы құрылғы-гильотина бірнеше ондаған жыл бұрын ғана қолданылған.
Біз адамгершілікке толы уақытта өмір сүріп жатқанымызға қуанып, бірлесе отырып, орыс тіліндегі «уголовный» термині ағылшын тілінде- гі criminal (crime қылмыс), ал неміс тіліндегі Strafe (жаза) терминіне сәйкес келетінін еске түсірдік.Тиісінше, қазақ тіліндегі «қылмыстық» термині «қылмыс» деген сөзден шыққан. Жалпы, біз қай тілді, қай елді алып қарасақ та, қылмыстық процесс өз алдына барлық жерде бірдей мақсат қояды және бірдей функцияға ие ол қылмысқа қарсы күрес.
Осы жерде Даниял маған негізгі сұрағын қойды, оның жауабы бұл бүкіл осы кітаптың мазмұны. «Негізінде, қылмыспен Геракл, Робин Гуд, тіпті біздің Алдар Көсе немесе орыс эпостарының кейіпкері Илья Муромец сияқты мифологиялық және әдеби кейіпкерлер күреседі ғой», деді ол. Алдар Көсе арам және алдамшы байларды жазалайды, ал Илья Бұлбұл-қарақшыны ұстайды. Егер де, жаңа буын кейіпкер- лерін алып қараңыз, онда барлық «супермендер» мен «өрмекшілер», «Америка капитандары» және «мысық әйелдер» қылмыспен күресуде. Сонымен, олардың қызметін «қылмыстық процесс» немесе, кем деген- де, «қылмыстық қудалау» деп атауға бола ма?
«Ешқандай жағдайда!» дедім мен. «Өткен және қазіргі за- манғы ертегілердің барлық кейіпкерлерінің істері, іс жүзінде, бұл тек тергеусіз сот пен озбырлықтан басқа ештеңе емес»! Алда, біздің диалогтарымызда, түсінікті болу үшін, өзімді жәй Тайыр, ал менің сұх- баттасушымды Даниял деп атайтын боламын.
ДАНИЯЛ «Бірақ олар әділеттілік үшін күресіп, қылмыскерлерді жазалайды ғой»!
ТАЙЫР Өткен ғасырларда бұл эпостар мен ертегілердің тыңда- ушылары мен оқырмандарына ұнаса, ал бүгінде кино көрермендеріне ұнайды. Келісемін. Алайда, бәрін жете түсініп алайық. Міне, даңқты батыр Илья келе жатып, ағашта отырған Бұлбұл-қарақшыны көреді. Со- нымен, ол не істейді?
ДАНИЯЛ Ол оны әділ жекпе-жекте жеңіп, қапқа салып, Киевке апарады, онда оның басын шабады. Қылмыстық жазадан несі кем?
БҰЛБҰЛ, БҰЛБҰЛ, БҰЛБҰЛ ҚҰС
ТАЙЫР Мына екі мысалды қарастырып көрейік Илья Муромец және Алдар Көсе, алайда, ертегі емес, қазіргі заманғы құқықтық тұжы- рымдамалар тұрғысынан қарастырайық.
ДАНИЯЛ Келісемін, бәрі мифологиялық шындықта емес, біздің заманымызда және біздің уақытымызда болып жатыр деп көрейік.
ТАЙЫР Біріншіден, Ильяға Бұлбұлға шабуыл жасауға, оны қама- уға алуға, еркіне қарсы бір жерге сүйреп апаруға кім рұқсат берді? Ал, одан кейін оны жазалап, өлтіруге кім рұқсат берді?
ДАНИЯЛ Алайда, ол нағыз қарақшы емес пе? Қаншама жанды құрбан етті.
ТАЙЫР Оны кім дәлелдеді? Дәлелдер қайда, айғақтар ше? Ысқы- рды ма? Бірақ ысқыру, тіпті ең қатты және жағымсыз болса да, бұл қыл- мыс емес. Ары кетсе, қоғамдық тәртіпті бұзуға жатады.
ДАНИЯЛ Бірақ, сол жерде, оның ағашының айналасында адамның сүйектері шашылып жатты, ал жол болса қаңырап, арамшөптер басып кеткен және де ол Ильяны қорқытты емес пе?
ТАЙЫР Ол кімнің сөзінен белгілі болды? Ильяның сөзінен бе? Қисынсыз қарама-қайшылық туралы айтпай-ақ қояйын жолды арамшөп басып кеткен, демек, оның бойымен ұзақ уақыт ешкім жүрмеген және ол жерде Бұлбұл тонайтындай ешкім болмаған. Және, оны тек сот қана кінәлі деп тани алады, ал, ол сот болмады. Сондықтан, Бұлбұлдың өзі қазіргі заманғы тұжырымдамаларға сәйкес, мәжбүрлі түрмеге қамау, жала жабу және тағы басқа оншақты қылмыс үшін сотқа Ильяның үсті- нен шағым түсіре алатын еді. Ал, осының барлығын Ильяның өзі ойлап тапқан жоқ па?
ДАНИЯЛ Жақсы адвокатпен ол Ильяны түрмеге қаматып, тіпті одан өтемақы талап ете алар ма еді гривнамен немесе карбованецпен? Сонда, Илья өзінің заңсыз әрекеттерін жасыру үшін Бұлбұлды өлтірді ме? Мұныңыз жақсы шықты. Ал, Алдар Көсе ше?
ТАЙЫР Өкінішке орай, қылмыстық заң тұрғысынан Алдар Көсенікі де дұрыс емес. Ия, ол алаяқтарды жазалайды, алайда, заңды жолмен бе? Оның өзі де оларды тонау үшін алаяқтық схемаларын жүзеге асырды! Сондықтан да, ертегі логикасын қазіргі таңда іске асырудың қажеті жоқ!
ДАНИЯЛ Сонда Сіз әділдік үшін күресудің қажеті жоқ деп ай- тқыңыз келе ме?!
ТАЙЫР Әрине, күресу керек! Оның үстіне бұл күреске бәріміздің атсалысуымыз керек. Бірақ, әр адамның әділеттілік туралы өз пікірі бар және ол басқалардың түсінігінен өзгеше болуы мүмкін болғандықтан, мұндай күрес үшін нақты ережелер жасау қажет. Әйтпесе, заңды анархия билік ететін болады.
ДАНИЯЛ Бір сөзбен айтқанда, шектен шыққандық, бассыздық?
ТАЙЫР Иә, мәселенің мән-жайын жақсы білдіретін осындай термин бар Менің ойымша, сіз айтқандай, «бассыздықты» болдырмау үшін, заңды терминологиялар пайда болды және оның көмегімен әділет- тілік үшін күрестің барлық қатаң ережелері айтылды.
ДАНИЯЛ Менің болжауым бойымша, бұл заңдар қазірдің өзінде жазылып қойған.
ТАЙЫР Әрбір елдің қылмыстық іс жүргізу заңында. Өйткені, қыл- мыстық іс жүргізу мемлекет пайда болғаннан бері бар.
ДАНИЯЛ Бұрын ешқандай қылмыс болған жоқ деп ойлауға бола- тын шығар?
ТАЙЫР Әрине, заңды мағынада айтатын болсақ, ондай ұғым болған жоқ. Адамдар кісі өлтіру, тонау және басқа да қорқынышты істер жасады, бірақ оларды тоқтататын заң болған жоқ. Міне сондықтан да әділдік үшін күресушілер..
ДАНИЯЛ Алдар Көсе немесе Илья Муромец сияқты әрекет ету- леріне тура келді!
ТАЙЫР Дұрыс айтасыз! Адамдар әрқашан қылмыс жасаған және, өкінішке орай, жасайды да, мұның бәрі адамның табиғатына тән және, өкінішке орай, мұны мойындауымыз керек. Бірақ, қазір мемлекет құрылғаннан кейін оның негізгі функцияларының бірі қылмыспен күре- су болып табылады. Сондықтан да, мемлекет заңдылық пен құқықтық тәртіпті, азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғауды қамтама- сыз ету мақсатында құқық қорғау органдарының тұтас жүйесін құрды. Және қандай-да бір қылмыстық әрекетті тергеу жолдарын нақты регла- ментпен белгіледі.
ДАНИЯЛ Ал, бұл ережелер нақты біржола белгіленді ме?
ТАЙЫР Әрине, жоқ. Айтпақшы, мен Қазақ КСР-нің Қылмыстық іс жүргізу кодексімен жұмыс істеп үлгердім, содан кейін 98-де жаңа Қыл- мыстық іс жүргізу кодексі, содан кейін 2014 жылы тағы біреуі қабылдан- ды. Яғни, бүгінгі тәуелсіз Қазақстан тарихында бұл үшінші Қылмыстық іс жүргізу кодексі, оған жыл сайын түзетулер енгізіліп отырады. Біздің айналамыздағы әлем әр минут, секунд сайын өзгеріп жатыр және барған сайын жылдамырақ өзгеретін болады. Сонымен бірге, қоғамда әділет- тілік үшін күресетін ережелер де өзгеруде.
ДАНИЯЛ Жақсы жағына.
ТАЙЫР Иә, көп жағдайда жақсы жағына. Бірақ мұнда көп нәрсе өзімізге осы ережелерді қалай қабылдап, оларды қалай қолданатын- дығымызға байланысты. Өкінішке орай, теория мен практика сәйкес келе бермейді. Мұның өзіндік объективті себептері де бар, оны сұхбат барысында айтып, түсіндіруге тырысамын.