Бар, мунчага коедан су китерә тор, диде Җәмилә киленнәренә. Һәм Сафиуллага: Аның каравы, бер михнәттә, бер рәхәттә, диләр, диде. Ул, мичкә утын тыгып, бер-бер артлы сызса да, шырпысын кабыза алмый тора иде.
Фатыйма аның кулыннан шырпы кабын тартып алды да, кабызып, чырага элдерде.
Рәхәткә тәкатең калмагандыр шул, диде ул төксе генә.
Бу арада Гатаулла ишек төбендәге тәпәнгә агач кисмәктән су салып, он, тоз өстәп туглады да атны эчертергә чыгып китте. Ә Габдулла түрге өйдә, нишләргә белмәстән, тын гына өй җиһазларын күзәтеп тора иде.
Мичкә ягып җибәргәч, түрге өйдә Фатыйма, бер төенчекне чишәргә керешкән Җәмиләгә иелеп:
Рәхәткә тиенәсең килгәч, Казан юлын таптыйлар аны, диде һәм төенчекне үзе чишә башлады. Әйтмәгәние димә, мунчаның беренчесенә үзебез керәбез.
И-и, исем бик китә инде, диде Җәмилә, тыенкы гына көлеп һәм, күлмәген төзәткән булып, билен сыпырып-сыпырып куйды. Икенчесе күпкә кайнаррак аның, пәрәми!
Кайберәүләргә кеше калдыгы да тансык шул, диде аңа Фатыйма, зәһәр пышылдап.
Ай-һай! Кайберәүләрне калдырасы итмәсә, Сафиулла яңаларын башларые микән дип торадырыем әле мин!
Эчтән ярсый башлап, Фатыйма төенчектән урындыкка исле сабыннар алып тезде.
Аң бул, диде ул. Бу «Гөлҗиһан» сабыннарын үз кулларым белән сезгә дип җыймаган! Гөбердәтеп, үзебез юынабыз, Аллаһы теләсә!
Сафиулла бая гына бер дә алай юыну кайгысында булмады шикелле. Безнең икебезгә ике себерке дә хәйран таман! Биргәненә шөкер, бүген бер-беребезне әлсерәшеп бетенгәнче чабындырасыбыз бар әле дип көтеп алганнарым рас килмәгәе!
Ике өй арасындагы ишектән, кулында сөлге ишә-ишә, Сафиулла килеп кергәнен күргәч, алар басынкыланып калдылар һәм икесе берьюлы төенчеккә иелделәр.
Ни бүләсез? дип сорады Сафиулла.
Шундук йомшап, Фатыйма, үз төенчеген чишеп, түрдәге сәкегә берсе кызыл, икенчесе яшел юрган таратып салды.
Менә, карт, диде ул. Җәмиләгә юрганнарны күрсәтмәкчием әле.
Күрсәт соң.
Алган чакта монау сатинына пар булмады ич, хәерсез. Ничек дисең, Сафиулла, безгә монау кызыл атласы гына да ярап тормасмы?
Анысын мин белмим инде аның, үзегез карагыз тагын. Минем үземә чиратлаштырып та ярый, дип, Сафиулла, ишкән сөлгесен тарата-тарата, артка чигенде. Кайчан кайный инде бу самавыр?
Ә менә мин Ә менә мин диде Фатыйма Җәмиләгә, тотлыга-тотлыга. Мунча себеркесе генә чиратлап була ул. Безгә атласы да ярап торыр, дип, юрганны күтәреп, такта белән бүленгән бүлмәгә кереп китте.
Әй, сезгә әйтәм! дип кычкырды Сафиулла. Суынышыгыз. Самавырыгыз кайнап чыкты монда!
Хатыннар кече өйгә чыгып киттеләр.
Габдулла бу вакытта, сәкедән аягын салындырып, тәрәзә янында утыра иде. Үзе генә калгач, ул сабыннар төреп кайтылган бер гәҗит битен алып караштыргаларга кереште. Аның каршысына ничектер чатанлабрак атлап йөрүче теге малай килеп басты.
Габдулла аңардан:
Син кем атлы? дип сорады.
Габдерәүф.
Ә мин Габдуллаҗан.
Беләм инде. Сине күп сөйләделәр монда.
Минем хактагы сүз гел шулай инде ул: эт шикелле, бер алга чыга, бер артка төшә, дип көлде Габдулла. Син бу апаларның кайсысыныкы соң? Олысыныкы бугай, име?
Әй! диде Габдерәүф, кул селтәп. Шул өлкәненеке булам.
Атаңның да Казанда чакта сүз арасында: «Мин өлкән кеше инде», дип куйгалаганы бар. «Өлкән» ни нәрсәне белдерә ул?
И-и, шуны да белмәскә! «Олуг» дигән сүз!
Алай икә-ән, дип сузды Габдулла.
Ә миңа икесе дә ике тиен бер акча, диде Габдерәүф, өзелгән сүзгә кире кайтып. Икесен дә «әни» дип йөртәм.
Синең әниләрең әзрәк икән әле! дип елмайды Габдулла. Ә минекеләрне бергә санасаң, өчкә тула. Үземнеке Бибимәмдүдә булган. Аннары соң Кырлайдагысы Зөһрә әнкәм. Аннан соң Казандагысы Газизә анам.
Бер атаңа өчәүме?
Аталарым да шултиклем! Үземнеке Мөхәммәтгариф, Кырлайдагысы Сәгъди, Казандагысы Мөхәммәтвәли.
Бай икән син! диде Габдерәүф, тел шартлатып.
Ие шул, диде Габдулла һәм, уйчанланып, тәрәзәгә борылды да: Бие, бие, Гайнулла, биегән кеше бай була, дип көйләп куйды. Бии торгач, хәзер монда килеп җиттем инде. Син минем Галиәсгар җизниләрне белмисеңме?
Нигә белмим ди? Минем әни шуның кызы ич инде. Әти кияүләре була Алар б-ә-ә-әк байлар. Кыргызлардыр, урыслардыр барчасы белән эш йөртә. Бә-әк шәп урынга төшәсеңне бел.
Кайда да бер, диде Габдулла уйчан гына һәм гәҗитне төргәкләр өстенә ыргытты. Мин Кырлайны сагындым инде, мәдрәсәне. Фәтхерахман мөгаллимне
Мәдрәсәләр бездә дә күп ул, Габдулла малай. Дүртәү! Мин «Рәкыйбия»гә йөреп сабак алам.
Бергә йөрмәбезме әле.
Юк, сине бүтәнгә бирәләр. «Мотыйгия»гә. Шулай колагыма чалынганые. Минем бабай, ә синең җизнәң Галиәсгар бай Мотыйгулла хәзрәт белән әшнәлек йөртә.
Шунда аларның сүзен алгы өйдән Сафиулланың:
Әй, малайлар! Табынга чыгыгыз! дигәне бүлдерде. Аннары хәерле сәгатьтә кузгаласы булыр.
Ярар, бергә-бергә уйнаган чаклар булыр әле, диде Габдерәүф.
Мин уеннарга бик катнашмыйм, диде Габдулла.
Ник алай? дип сорады Габдерәүф, гаҗәпсенеп.
Килешми, дия торганнарые. Мулла баласы диптер инде.
Эшләрен бетереп, өйгә Гатаулла белән аның хатыны да керделәр. Сафиулланың кызы да кайтып җитте.
Газизә апай бәбәй имезә, йоклатам да килеп җитәм, дип әйтте, диде ул, кемгә дә атамастан.
Табын хәстәрләнгән иде инде. Бит-кул юып, сәкегә утырыштылар, бисмилла әйтеп, тын гына ашарга, чәй эчәргә керештеләр.
Алай бик иркенлисе түгел, диде Сафиулла. Ахшамга хәтле оланны илтеп тапшырган яхшы.
Бәлкем, шәкерт егетнең юлдан соң кунып китәсе киләдер? диде яшь килен. Мунчаны да тансыклагандыр.
Синнән сорамаганнар! дип бүлдерде аны Фатыйма. Әниләргә атап алган Казан күчтәнәчләрем бар. Бүген үк тапшырганда саваплы булыр.
Әле кайтып җитмәгәннәр, инде әниләр дип торган булалар, диде Җәмилә, һичкемгә карамастан. Минем әниләргә бармаганга бишбылтыр инде.
Үзем генә тапшырганда да җарап торыр, диде Сафиулла кырыс кына.
Үземә хәләл доганы кешегә калдырасым юк әле, диде Фатыйма, катгый итеп. Атап алганны тапшыруның үз йоласы аның. Анысы, шөкер, үз дәүләтләре дә җитәрлек, тик көтмәс төштән иңгән күчтәнәчне беркемнең язык иткәнен күргәнем юк әле моңарчы. Бер генә кадак как-төшкә бал, төшлесеннән дә, төшсезеннән дә тагын берәр кадак бәлеш җимеше илтүдән генә бөлмәбез. Шул как-төш өстенә эресеннән, вагыннан чәчәкле кәнфиттән дә бер кадак тирәсе өлеш чыгарганда да ярап торыр. Узган юлы барганымда әни ит-аш арасында күңеленең болганып-фәлән итеп куйгалаганына зарланып торганые, ике-өч данә генә лимоннан да өлеш чыгармасаң килешеп бетмәс
Җәмилә, түземсезләнеп:
И-и-и!.. дип куйды.
Сафиулла тамагын кырып алды: әллә Фатыймага, әллә Җәмиләгә риза түгел иде, ахрысы.
Моның белән генә бетмәде әле, дип дәвам итте Фатыйма, өреп чәй эчә-эчә. Аш артыннан тәмле суга дип, киптерелгән чиям дә бар, аннан да чирек кадагын тәгаенләп куйган идем, бер адарынганны кире уйлауның гөнаһысы бар аның. Шуннан ары шулай ук чирек кадак кадәрле генә кагын да бүлгән идем, биргән нәрсәләрем ишле күренсенгә анысын да куйсаң таман булыр. Тагын
Җитеп торыр, диде Сафиулла. Монда әллә әндри казнасы бар дип белдеңме?
Минем дә күңелемә шулай тоелган иде анысы, карт. Бәлкем, как-төш өстенә дигән чәчәкле кәнфитне ярты кадакка калдырып, аның урынына сумсага, катламага дигән майдан берәр кадак өстәмәскәме дип тора идем. Безнең дә төшеп калганнардан түгел икәнне белеп торсыннар дигәнне белгертеп, янына өч әфлисун да куйганда ярап торыр иде
Ишле, имеш! Әллә монда без бик ишсезме? диде Сафиулла, табындагыларга ымлап.
Анысы үз нәфесең ние инде.
Ние, ние? Телеңне тыкма әле монда, җәме?!
Килен:
Ул тиклем нәрсә Җаек кибетләрендә дә бихисап ич, әни. Казан каласыннан шайлы дип башлаган иде, Фатыйма аны:
Син тик кенә тор. Өйрәтеп торучың булмагач, эш җаен беләсеңме соң син? Менә карап карарбыз әле, мунчаны узган юлыңдагы ише ис-фәләнле итеп якмадың микән
Әни, ул юлысында мин әниләргә барып калгач, син үзең томалаганыең ич аны диде яшь килен үпкәле тавыш белән.
Каршы сүз әйтере калмаганга күрә, Фатыйма:
Карале, карт, аннан ары болар, Казан хәтле Казаннан кайтып, буш кул белән килеп кергәннәр димәсеннәр өчен, теге өч ак сәрпинкә яулык янындагы зәңгәрсу сатин яулыкка төреп, бер-икене генә булса да «Гөлҗиһан» сабыны да куймасак, әллә ничегрәк чыкмас микән ул? диде. Үзе Җәмиләгә каш астыннан гына карап куйды.
Габдулла, бу сөйләшүләрдән кызык табып, әллә кайчан көләсе килсә дә, үзен тыеп тора иде. Инде чыдамады, бөтен өйне тутырып көлеп җибәрде.
Җыеныгыз! дип боерды Сафиулла һәм, сүзне бетерергә кирәк табып, алгы өйгә узды да, буфетның аскы өлешенә иелгәч, әллә кайдан чүлли аракысы чыгарып, куен кесәсенә яшерде, капшап, беленмәслеген чамалап торды.
Фатыйма исә, үзалдына сөйләнгәндәй кыланса да, көндәше Җәмилә белән яшь киленне котыртасы килеп:
Аллаһы Тәгалә боерса, Казаннан үземә алган кырык итәккә җитәрлек илле иңле унике аршин кәшемир күлмәк тектергәч, киеп барып, әнинең сөенчесен алып кайтасыларым да бар әле минем! дип җыена башлады.
Җете кызарып, кояш баюга авышкан, баш очында ай да калыккан иде инде. Әле караңгы төшмәгән, эңгер-меңгер генә. Карга тавышы ишетелде, кайдадыр эт өреп алды, күгәрченнәр очып узды.
Шыгырдап ачылган ишектән Габдулла килеп чыкты. Ул беркавым ишегалдындагы чаналарга, келәт диварына һәм баскычына куелган ат сбруйларына карап торды. Һәм, кая барырга белмәстән, кое янына килеп басты, аннан, капкачын ачып, түбән текәлде. Кое төбеннән аңа ай карап тора иде. Аймы соң? Нәрсә? Үз әнисе Бибимәмдүдә йөземе? Әллә икенчесе Газизәме? Ә бәлки, өченчесе Зөһрә әнкәседер бу? Әнә шулай үз хәтерен барлап торганда, кое төбендәге ай чагылышы Сафиулланың өлкән хатыны Фатыйма булды да куйды: тирләп-пешеп чәй эчә, үзе туктаусыз нидер сөйли дә сөйли. Габдулла артка чигенде дә кое капкачын шапылдатып ябып куйды. Ул, ни капка ягына юнәлергә, ни өйдән чыгучыларны көтәргә белмичә, мунча почмагына елышты да, нигә икәнен үзе дә сизмәстән, әкертен-әкертен генә һәм тын гына, сабыр гына еларга кереште.
Болдырдан Сафиулла килеп чыкты. Бер әрҗә тоткан. Ул кече капканы барып ачты, капка төбен һәм урамны карашы белән барлады да ишегалдына борылды, һәм ул Габдулланы күреп, аның ни хәлдә икәнлеген ачык тоеп алды.
Ул арада ишектән кулына төенчеген тоткан Фатыйма да күренде.
Әйдә, диде ул, Сафиулла турысына җиткәч.
Хәзер. Син бар, атлый тор.
Бу малай кайда соң? дип сорады Фатыйма, Габдулланы эзләп, як-якка каранды.
Монда гына ул.
Тышка чыгамыни? дип, Фатыйма ипләп атлап китте.
Нишләп торасың монда? дип сорады Сафиулла, малай янына килеп.
Болай гына, диде Габдулла, сулкылдавын тыя алмыйча.
Әллә елыйсың инде шунда? И юеш борын, юеш борын! Ни булды сиңа?
Берни булмады ла
Әйдә, алайса кузгалыйк.
Әйдә, диде Габдулла һәм кинәт Сафиуллага сыенды.
Җә, җә, борчылма. Бар да әйбәт булыр.
Борчылмыйм мин.
Курыкмыйсыңдыр ич?
Курыкмыйм да. Уйлыйм. Нишләрмен инде, дим.Нигә гел болай йөртәләр мине, дим. Әле анда, әле монда. Әле авылдан авылга, әле каладан калага. Нигә мин бер генә җирдә тормыйм, дим. Нигә бер генә мәдрәсәдә гыйлем алмыйм, дим. Нигә мин гел юлда, дим. Нигә мин дим
Мунча почмагындагы куе ботаклы карт миләш агачыннан аларның өстенә саллы гына кар ишелеп төште. Габдулла моңа илтифат итәр дәрәҗәдә түгел иде күрмәде, сизмәде. Ә Сафиулла әллә көтелмәгән авырлыктан, әллә якасы астына эләккән карның эрү салкыныннан, әллә малайның бар җанын үткәнен, хәзергесен, күрәчәген ачынып әйткән рәнҗүле, каргышлы сүзләреннәнме зиһенен җыя алмый торды. Аннары, гаярь җилкенеп, иңеннән карны кагып төшерде: авыр-авыр итеп сулады, әле аяк астына, әле күккә карады. Аның авызы судан чыгарылган балыкныкыдай зур ачылган, салынып төшкән ирене калтырана иде. Ул чыгарга юнәлде, малайның үзенә тын гына, кыймый гына:
Сафиулла агай дип эндәшкәнен ишетмәде әле. Сафиулла агай, диде малай, тавышын көчәйтә төшеп, һәм, аны кое турысында куып җитеп, сак кына тун җиңен тартып куйды.
Әү, диде Сафиулла. Тагын атлап китте, ләкин, коены узып, Габдуллага каршы басып туктады. Алар икесе ике якта калды.
Сафиулла агай, дим
Әү, Габдуллаҗан, әү
Безнең күрешкәнгә егерме көннән артык бит инде, әме?
Җегерме ике көн Өч көн шикелле дә тоелмый үтте дә китте.
Миңа күбрәк тоелды.
Күпме?
Белмим инде.
Төгәл җегерме ике көн, дим ич.
Миңа үз әти-әниләремне белгән вакыт шикелле.
Син аларны бик кыска арада гына белеп калдың шул.
Түгел. Озак. Бик озак.
И бала Күргән-кичергәннәрең җаныңа сыешмый синең, шуңа озак тоелгандыр ул.
Минем ул озакны тагын бик озак иттерәсем килә.
Ничек итеп?
Кемнәргәдер тагын «әти» дип, «әни» дип дәшеп.
Алла рәхмәтеннән ташламады ич әле. Әйтерсең. Менә Галиәсгар җизнәңнәргә илтеп куярмын да әйтерсең.
Габдулла, уйланып, йөзен читкә борды.
Сафиулла агай диде ул, сүзен башлагандагыча сак кына итеп.
Әү, әү.
Илтмә син мине бүтән җиргә, Сафиулла агай.
Илтмичә нишләтәсен белмим шул, улым.
Мин беләм, диде малай, аның ягына килеп.
Нәрсәне?
Син мине анда илтмәсәң нишләсемне.
Соң? Нишләрсең?
Син миңа әле генә «улым» дигәнчә, мин дә сиңа «әти» диярмен.
Миңа?!
Ие, диде малай, аңа таба борылып. Озак диярмен. Бик озак. Бик!
Габдуллага карап-карап торды да, нишләргә, ни дияргә белмичә, җавап эзләгәндәй, Сафиулла кое капкачын ачты, иелеп, түбән карады.
Аларга да диярмен.
Кемнәргә тагын?! диде Сафиулла, коедан аерылып.
Фатыйма белән Җәмилә апайларга. «Әни» диярмен. Үз итәрмен. Бәлки яратырмын да әле.
Дөрләп янган җан учагының соңгы ялкыннарын, соңгы утлы күмерләрен таптап сүндерергә теләгән шикелле, Сафиулла баскан урынында таптанып алды да, иренен тешләп, читкә атлады, бая малай поскан мунча почмагына сыенды һәм бүрәнәгә китереп сукты. Аркасына тагын бу юлысында түбә кыегыннан бөгелеп торган мул кар ишелеп төште. Ул малай алдында тыелырга кирәклеген дә онытып елый иде инде.
Нигә елыйсың? дип сорады малай, аның янына килеп.
Еламыйм мин Габдуллаҗан Үзем еламыйм, җаным елый.
Ә үзең нишлисең соң?
Үзем уйлыйм. Нишләрсең инде, дим. Нигә гел шушылай йөртәбез без сине, дим. Авылдан авылга, каладан калага Нигә сине бер генә җирдә тотарга, бер генә мәдрәсәдә сабак алдырырга җай җук икән, дим. Нигә син дим Сафиулла кинәт борылды да, малай алдына тезләнеп, аны кочып алды.
Уйлама, Сафиулла агай. Берни уйлама. Алайса, мин сиңа «әти» димәм. Әйдә, илт. Галиәсгар җизниләргә илт. Тик мин бик кыска вакытка да бүтән кешегә «әти» димәм инде.
Нигә алай Габдуллаҗан?
Үз атаң сеңлесе иренә «әти» димиләр.
Бусы нигә?
Шәригать кушмый, диде малай, зурларча кырыс итеп. Һәм, тирән итеп тын алгач, Сафиулладан аерылды да ачык капкага таба атлап китте.
Авыр йөк тарткан атның башын чайкаганы кебек, Сафиулла, үз иңендәге карны, үзенең күз яше белән бергә күңелен тутырган авыр уйларны да кагып төшерердәй булып, башын әллә чайкап, әллә кая куярга белми айкап алды да малайга иярде. Хәзер инде ул малайны түгел, ә нәни Габдулла дәү Сафиулланы каядыр илтеп куярга алып китте кебек тоелды. Сафиулла кое яныннан узышлый аның капкачын ябып куйды; буласы эш булды, бүтән чарасы калмады. Ул, иелеп, әрҗәне күтәрде.
Капкадан чыккач, малай аңа:
Әрҗәмне үземә бир, диде. Авыр түгел ул. Миңа инде берни авыр түгел.
Мә алайсаң, диде Сафиулла, аңа әрҗәне сузып. Ие, авыр түгел. Аның каравы язмышың авыр Җәле, әйтеп бак: безгә кай тарафка барасы?
Габдулла, чаттан борыласына ишарәләп:
Кайтканда күрсәттең ич, диде.
Карале, Габдуллаҗан, анда барганчы бераз гына сөйләшеп алсак ярармы?
Нигә ярамасын икән, Сафиулла абзый?
Ирләрчә сөйләшсәк, дигәнием.
Белмим инде тагын. Мине, мулла малае дип, шәкерт дигән булып, гелән күп сөйләштерәләр. Торган авылларда да, Казанда да.