Хыяллануны тәмамлап, тагын шуны әйтәсе килә: туксанынчы еллардагы кебек кискен, революцион милли яңарышка бүген өмет тотып булмый. Ул вакыттагы шартлар, мөмкинлекләр юк. Ләкин Мәскәү соңгы араларда авызлыкны бушайтырга кирәклеген аңлады. Бигрәк тә сайлаулардан соң килеп чыккан «кечкенә революцияләр» тәэсирендә. Алда күпмедер «җепшеклек» көтелә. Шунлыктан халкыбызның милли аң дәрәҗәсен елның-елына, баскычлап, акрынлык белән булса да, өскәрәк күтәрү, милләтне наданлыктан аралауның нәтиҗәле, өзлексез эшләүче юлларын табып, шул механизмны хутка җибәрәсе иде. Безгә ипле үсеш, яңарыш китерәчәк, милли хәвефсезлек тәэмин итәчәк ул даими «комитет»ның максатын һәм бурычларын шунда күрәм мин. Бу эштә барысыннан да көчлерәк, үтемлерәк корал ул телевидение. ТНВ каналын милләт исәнлеге сагына куя алсак, ул беренче олы җиңүебез булыр иде. Милли мәгърифәт өчен көрәштә дә без отарга тиеш. Оттырсак, бетү юлында тагын бер олы адым атлаган булабыз.
Хыяллар димәктән, алар бөтенләй буш фантазия, мәңге эшкә ашмаслык түгел икәнен чамалыйсыздыр. Хыяллар планга, планнар гамәлләргә әйләнсен иде диясе килә
Эшкә ашмаслык түгел дисәм дә, шикләнмичә дә булдыра алмыйм. Алда саналган зыялыларыбыз бер фикергә килә, бер якка карый алырлармы дип хыялларда да хафаланам. Татарның иң начар чире тагын рецидив бирмәсә, «мең җирдә мең учак пыскымаса» иде дим
Зыялылар һәм хакимият
Чын, башбирмәс зыялылар белән хакимияттәгеләр, үзсүзле хакимнәр арасындагы гомер-гомерләргә килгән мөнәсәбәтләр катлаулылыгы да бар бит әле. Туксанынчы елларда хакимнәр белән зыялылар бер мәсләктә булганда, нинди матур нәтиҗәләргә ирешә башлаган идек югыйсә. Шул искә төшсә, шагыйрь сүзләре белән «их, булса иде ирек» дип уйлап куясың.
Әйе, хөр, ирекле җәмгыятьләрдә зыялылар сүзе хакимияткә барып җитмичә калмыйдыр. Ул җәмгыятьләрдә уңай кайтавазга, эшлекле реакциягә дә өмет тотарга буладыр. Тик без Русия дигән ошбу илдә демократиянең бер читен, чагылышын гына күреп калдык. Иртәгәбезне дә өметле дип әйтү читенрәк. Ә хөрлек булмаганда, хакимнәрнең һәм хакимияттәгеләрнең ниндилеген, аларның фикерле вә намуслы милләтче интеллигентка, алар белән бергә милләткә, халыкка да ничек каравын, ниләр кылануын бик аңлатып торырга кирәкмидер дә. Чөнки гамәлләренә караганда, алар эчтән генә түгел, тыштан да безгә, азчылык халыкларга, Крылов Бүресенең Куянга әйткән сүзләрен һәрчак кабатлыйлар бит: «Минем тамагым ач булганга гына да гаепле ич син!» Ягъни, аз санлы булганга, титул милләт булмаганга гаепле сез. Русия хөкүмәтенең нияте ачык бер милләт, бер дин, бер мәдәният, ягъни унитар дәүләт булдыру. Моны алар яшермиләр дә. Алар «Аргументы и факты» дигән атналык газета аналитигы, зыясыз «зыялы» В. Костиков сүзләре белән: «Ни өчен татар һаман татарча, бурят бурятча сөйләшә?» дип, гел аптырап торалар. Америкага карап, аларның Русия Кушма Штатлары төзиселәре килә. Аларның үзләре мөкиббән киткән АКШның килмешәкләр ватаны икәнен дә, ә бездәге милләтләрнең гомер-гомергә үз тарихи җирләрендә яшәгәннәрен дә аңлыйсылары да, исәпкә аласылары да килми. «Өлкән туганның» зыялылары, билгеле кешеләре арасында да, әйткәнемчә, азчылык халыкларны яклаучылары күренмәде диярлек. Үзебезнең берничә бөртек зыялыбызның тавышы анда барып җитә алмый. Җитсә дә, Мәскәүдә ишетмәячәкләр, мыекларын да селкетмәячәкләр. Ишетсеннәр дисәк, бары ике генә юлны истә тотарга кирәктер: йә таләпләрне язып, алар ишетерлек итеп шаулап алу, йә үз хакимиятебез аша йогынты ясарга тырышу. Тагын шул әлеге дә баягы хакимият инде.
Урындагы хакимият милли моң-зарларыбызны, сирәк чаң сугуларны ишеткәли, әлбәттә. Әмма аның да һушы бик китми. Кайчакларда «Эт өрә, кәрван бара» принцибында тора. Болгар номерларын саклап калып булмый идеме әллә? Ә милли мәгарифне зурдан кубып якламаска хакимияткә кем комачаулый? Юк шул, «тегеләр» билгеләп куйгач, милләт ягына, аның проблемаларына бер карасалар, Мәскәү ягына биш карап алалар шул.
Хакимиятнең һәрдаим үз мәнфәгатьләре. Аның бездәгесе дә, Мәскәүдәгесе дә буйсынганны, үзе оештырган тәртипне санлаганны ярата. Буйсындырганда, мавыгып китеп, кайбер чикләрне узып китүен дә абайламый. Шулай тиеш дип уйлый. Хаталарын төртеп күрсәттеңме, тиз генә «халык дошманы»на әйләнүең дә бар. Әйе, бер генә режим да зыялыларның актив булуын өнәми. Хәтта исәпләшкән очракта да. Чөнки актив зыялылар көч чыганагы. Актив интеллигенциягә халыкны үз артыннан ияртү ихтималы бик югары. Шуны аңлаган башлыклар матди хәле әллә ни булмаган зыялыны үз ягына авыштырудан да тартынмый. Сарай «зыялылары» партия әдипләре һәм хакимнәр кушканны гына «җырлаучылар». Барча илләрдә-җирләрдәге, дәверләрдәге кебек, безнең милләтне дә читләтеп үтмәгән күренеш бу. Менә бу урында инде сораулар туа. Хакимият кәнфит сузганда, аңа үрелми калу авырмы? Ул кәнфиткә ымсынган, аны алган кешене зыялы дип атап буламы? Әллә «сатылган» зыялы ул инде, гомумән, зыялы түгелме?
Мин тагын шуны төшенәм: чынлыкка, асыллыкка дәгъвалаган интеллигент беркайчан да меркантиль булырга тиеш түгел. Аның шигаре «Дөнья малы дуңгыз каны» булганда гына, ул чын зыялы. Мал, байлык турында баш ваткан кешенең уйлары милләт язмышы тирәсендә бөтерелә алмый. Аңлы эшкуардан әле яхшы меценат чыгарга мөмкин. Тик күрәбез, аңлылык дәрәҗәсенең түбәнлеге бу очракта да үзен сиздерә. Татарда әлегә кадәр яңа бертуган Акчуриннар да, бертуган Хөсәеновлар да күренмиләр.
Аерым кешене күздә тотып әйтмим, кайбер меркантиль зыялыларыбызның, үзләренең перәнниккә алдануларын яшерергә тырышып, мәгълүмат чараларында яки сүз чыкканда, «Хакимияткә үтмичә, аңа йогынты ясап булмый» дигән кебегрәк аклануларын ишеткәнем бар. Хакимиятләрдә «бишенче колонна» тоту эчне төртеп тишмәс иде, әлбәттә. Тик сез анда кәнәфи билисез икән, әнә Разил Вәлиев кебек эш күрсәтегез
«Зыя» сүзе, ялгышмасам, «яктылык» дигәнне аңлата. Ягъни зыялы яктылык сибүче зат. Якты уй-фикерләр, ниятләр, бигрәк тә якты гамәлләр иясе. Безнең шушы ярым караңгы дөньяны яктыртырга, нурлы итәргә туган кешеләр. Шул сәбәпле гел зарланып, шыңшып, кайгырып йөреп кенә дөньяны үзгәртеп булмыйдыр диясе килә. Коры иҗат белән, китап язып кына да тормышны үзгәртү икеле. Аның өчен, ким дигәндә, Солженицын кебек яза белергә кирәк.
Зыялылар җәмгыять, милләт алдында җаваплы. Алар дәшмәгәндә, сүлпән булганда, милләтнең киләчәге югала. Татарның киләчәген без яртылаш югалттык инде. Юашлык, үшәнлек, телсезлек, власть кушканны җырлау интеллигентның мескенлеге, кирәксезлеге. Әйтә белеп әйтү, оешканлык, проблемаларның чишелеш юлларын берөзлексез эзли, таба, билгели белү, реаль эшләр һәм дә көрәшче булу, көрәштә калу кирәктер безгә.
2012Сыер дуласа, аттан яман, яки Феминизмның кайбер нәтиҗәләре
Балачактагы бер мәзәк вакыйга истән чыкмый. Каяндыр өйгә кайтып кергән әбием яңа хәбәр ирештерде: «Ай Ходаем, күрше Хөснурыйларның бер тавыгы әтәч булып кычкыра башлаган, хәерлегә генә була күрсен, бәла-казага гына булмасын инде», ди. Шөбһәләнүе йөзенә чыккан. Миңа кызык булып китте. Әтәчкә әйләнеп маташучы шул тавыкны күрәсем килеп, күршеләр ихатасын тиз генә карап та килдем. Тик күрмәдем генә. Ул вакытларда әле мин хөрмәтле хатын-кызларыбызның да кайчакларда шулай «әтәч булып кычкырасыларын», ягъни, үз вазифаларын онытып, ныклап дигәндәй, ир-ат биләмәләренә үтәсен белми идем. «Хәерлегәме соң бу?» дип тә хафаланмый идем
Гермафродитлык синдромы
Хатын-кызларыбыз кая бара соң? Табигать кануннары белән хисаплашмыйча, ирләрне тыңламыйча, алар кая ашкына?
Телевизордан хатын-кыз культуристлар конкурсын тапшыралар. Чырайга мөлаем-күркәм генә күренгән ханым вә туташлар, мускулларын кабарта-бүлтәйтә, төрле рәвешләргә килеп, тәннәрен күрсәтәләр. Кабарган, бүлтәеп чыккан, махсус ялтыратылган беләкләр, бот-балтырлар, киң җилкә. Ә менә арт шәрифләре ирләрнеке кебек тар. Тагын да гаҗәбе күкрәк бизенең сизелер-сизелмәслек кенә булуы. Күрәсең, анысын төрле күнегүләр, анаболиклар белән генә үстереп булмый. Бәлки, көчле җенескә ныграк охшарга тырышкан ошбу ханымнарга ул әгъзаның кечкенә булуы мәслихәттер? Бәлки, биредә мин аңлап җиткермәгән башка нәрсәләр бардыр? Әмма шунысы ачык: күкрәге нинди булуга карамастан, мондый хатын-кызның бала табарына, имезеренә, чын ана булырына ышану барыбер кыен. Андый тапшыруны карагач, ирексездән, әлеге ханымнар ир дә, хатын да булмаган урта җенес, ниндидер мутантлар, ахры, дигән шик кала.
Ярар, мондый күренешләр бер мөгез чыгару, хәзергечә әйтсәк, шоу гына булсын, ди. Ә төрле дөньякүләм ярышларда диск атучы, бер-берсе белән көрәшүче, төптән юан чыккан, төс-кыяфәтендә, рәвешендә хатын-кызлыгы шактый аз булган ирдәүкә туташлар, штангист хатын-кызлар? Гүзәл затка 100 килолы тимер күтәрү ни-нәрсәгә кирәктер? Боларын да үтерсәләр дә аңламыйм.
Тышкы кыяфәте, физик халәте белән ир-атка тартым хатыннар, бәлки, алай күп тә түгелләрдер. Чын гермафродитлар табигать ялгышы булган ике җенесле затлар, белүемчә, тагын да азрак. Ә менә тыштан хатын-кыз булып та, үз кыланмышларын бер батырлыкка санап, ир гамәлләре кылырга ашкынган гүзәл затларыбыз ифрат та ишәйде соңгы араларда. Сүз күбрәк шулар турында иде.
Ялгыш сокланганмын
«Көчсез» җенес вәкилләренең чалбар киеп йөрүләренә барыбыз да күнектек бугай инде. Анысына бәйләнүче дә калмагандыр хәзер. Ә тәмәкегә тартылу, исерткеч эчемлекләргә битараф булмау, руль артына утырырга, машина йөртергә атлыгып тору каян килә? Офиста кичке сигезгә чаклы эшләп, кичке ашны кафеда ашаучы, гаиләне белмәгән, баланы бакмаган трудоголик хатын-кызлар күпме? Купшы гына киенгән, әмма аягында көчкә басып торган исерек хатынын каяндыр алып кайтып килүче үзе дә кызмача ирне әле кичә генә үзебезнең урамда очраткан идем. Машина дигәннән Җырчыбыз Салават, бер интервьюсында булса кирәк, «Рулгә утырган хатын-кызларны җенем сөйми», дигән иде. Шәхсән мин үзем дә шулайрак. Танылган артист Илдар Хәйруллин да, андый гүзәл затларга тискәре мөнәсәбәтен белдереп: «Арты белән парковкадан юлга чыгып маташа, бер кулында телефон, туктаусыз кем беләндер сөйләшә, руль тоткан икенче кулында сигарет, як-ягына да, артына да карамый, башка машиналар аңа әллә бар, әллә юк», дип зарланды радиодан. Бала табып, иренең ай-ваена карамыйча, баланы аңа калдырып, үзе башы-аягы белән бизнеска чумган, бар хезмәткәрләрен дер селкетеп торган «әби патша» турында да бер танышым бик тәфсилләп һәм ачуы килеп сөйләп торган иде.
Ни-нәрсә соң болар? Эмансипация, «Сыер дуласа, аттан яман» диләр, шулдыр инде, күрәсең. Мондый «мутация»нең аяныч ягы тагын шунда: бу шаукым, азгынлык дип бәяләрлек мондый кыланмышлар хәзер чикләрне дә, милли традицияләрне дә аямый. Мегаполисларда, олы шәһәрләрдә туып формалаша да, йогышлы чир кебек, тирә-якка тарала. Провинцияләр дә, бераз соңарып булса да, эстафетаны тулысы белән кабул итә киләләр.
Караңгылы-яктылы шәһәр урамы буйлап җәяүләп кенә эштән кайта идем. Каршыма, нәфис адымнар белән кырт-кырт басып, талчыбыктай зифа буйлы яшь хатын-кыз килә. Чалбардан булса да, йөрешендә яшь ханымнарда гына була торган затлы җиңеллек, күркәм хәрәкәтләр. Якынайган саен, ятышлы матур киемнәре, башлыгы астыннан таралып чыккан ярым бөдрә чәчләре генә түгел, безнең татар кызларына хас киңчәрәк йөзе, мөлаем чибәрлеге дә шәйләнә. Әмма Сокланырга өлгерә дә алмый калдым, яшь гүзәлкәй шул арада кулына тотып килгән, мин моңарчы шәйләмәгән тәмәкесенең утларын ялтыратып, капылт кына тәмләп суырып куймасынмы! Төтен боҗралары чыгарып, берни булмагандай, кырыемнан үтеп тә китте. Мизгел эчендә бар булган соклануым юкка чыкты, кәефем кырылды. Үзебезнең татар кызы бит Тик үзебезнеке дип әйтеп буламы соң аны мондый хәлләрдән соң? Эш милләттә генә дә түгелдер. Әле ике-өч ел элек кенә безнең провинциаль шәһәрдә ачыктан-ачык тәмәке тартып баручы хатын-кызларны күреп булмый иде. Ничек тиз үзгәрә дөньялар.
Гаилә кризисы һәм бәхет формуласы
Мин, әлбәттә, бар хатын-кызларыбыз да кулыннан тәмәкесен төшерми, аракы эчә, руль артыннан чыкмый дип һич тә әйтмим. Әмма тенденция, шаукым бар, аның көчәеп маташуы эчне нык пошыра. Болай да камил булмаган җәмгыятебездә, гаиләдәге рольләр бүленеше бөтенләй үзгәреп, чүп өстенә чүмәлә дигәндәй, өр-яңа кире күренешләр, кирәкмәгән катлауланулар килеп чыгачагы хафаландыра. Гаилә исәнлеге дә шик астына алына.
Язучы Батулла: «Кеше бәхетле булсын өчен, бары тик өч кенә шарт кирәк. Эшеңнән тәм табу, гаиләдә бәхетле булу һәм халкыңның ирекле булуы», ди. Эшкә килгәндә, аның бу болгавыр заманда олы шатлык китермәве белән күпмедер килешергә дә буладыр, бәлки. Халкыбызның ирексез булуы белән дә ун татарның тугызы рәхәтләнеп килешә, һәрхәлдә, аның өчен борчылып, баш катырмый бүген. Ә менә гаиләдәге бәхетсезлек кеше заты өчен ул инде чын фаҗига. Чөнки гаилә ул тыл. Акча эшләп, дөнья куып, Берлинны алгандай һәр кичне өйгә, гаиләгә кайтып сыенабыз. Гаилә күңел, җан җылысы чыганагы, ашкын яшәеш безне җилтерәткәндә, каккан-сукканда, яңаклаганда, безне сыендыручы соңгы бастион ул. Әлегә
Гаилә институты бүгенгә үзе исән дә төсле. Әлегә Җир йөзендә миллионлаган кечкенә дәүләтләр, ягъни гаилә атлы берәмлекләр яшәп киләләр. Үз территориясе, бюджеты, үз мәнфәгатьләре, проблемалары белән. Аларның әледән-әле яңалары төзелеп тора, искеләре картая, хәтсезләре, ни кызганыч, таркалып юкка чыга. Гаиләләр таркалса да, бу кечкенә дәүләтләрдә кайчандыр булган, әмма аннан соң төрле сәбәпләр аркасында юкка чыккан мәхәббәтнең нәтиҗәсе, җимеше булган балалар кала. Статистикага карасаң, Русиядә төзелгән һәр ике гаиләнең берсе җимерелә килә, ә 30 процент бала, гомумән, никахсыз туа икән. Үтә дә күңелсез, алай гына да түгел, фаҗигале статистика. Күз алдына, гади ятимнәрдән бигрәк, шәһәр саен булган балалар йортлары, сукбай балалар, үсмерләр өчен колонияләр, урам тәрбияләгән булачак җинаятьчеләр килеп баса. Тамагы тук, өсте бөтен булса да, атасыз, йә булмаса анасыз бала бер канатлы кош ул. Тулы канлы шәхес бары тик тигез, бәхетле, тулы гаиләләрдә генә үсә алганы барыбызга да мәгълүм. Әмма андый бәхетле балалар елдан-елга кими килә.
Мондый хәлләрне тулаем бүгенге «заманчалашкан» хатын-кызларыбызга гына, аларның тәртипсезлекләренә аударып кую бик үк дөрес булмаса да, аларның өлеше биредә шактый ук саллы дияр идем мин.
«Кытаклыйсы» урында, яки Хокуклардан баш әйләнсә
Гүзәл затларыбызның хәтсезе өзми-куймый ирләрне гаепләргә ярата. Булдыксызлыкта, ялкаулыкта, эчкечелектә, башка бәлаләрдә. Хәтта «кирәкләре юк» диючеләре дә бар. Грек мифологиясендәге амазонкалар кебек, хатын-кызларыбыз ир затларын бөтенләй кырып бетереп, ир җенесендәге яңа туган һәр баланы үтереп барырга җыенмыйлар төсле әлегә. Әмма барыбер бүгенге фикер сөрешләрендә, кыланмышларында алар заманчалык, алгарыш, Көнбатыш стандартларын булдырасылары килә. Шуңа ашкыналар. Тик цивилизацияле саналган, феминизм чәчәк аткан барлык илләрдә дә гаилә институты зур кризис кичерә бит. Үксез балалар саны бездәге кадәр булмаса да, начар демография һәм тоташ аерылышулар шуның төп нәтиҗәсе. Кирәкме икән соң җәмгыятькә андый «булганлык»? Американы сүгеп туйдык инде, бу юлы азмы-күпме иплерәк саналучы Көнбатыш Европаны алыйк. Халык саны анда күзгә күренеп диярлек кими. Кайдадыр саклана икән, эмигрантлар яки төпләнергә өлгергән гастарбайтерлар хисабына гына булса инде. Бу цивилизацияле эгоизм, ягъни бер баладан артыкны тапмыйча, калганнарына вакыт, акча әрәм итмичә, кешенең үзе өчен генә яшәп калырга омтылуыннан гына түгел. Хатын-кызның, гаиләдән читләшеп, ир-ат хезмәт иткән барлык өлкәләргә тартылуыннан, офисларда югалуыннан, аның чалбар киеп, бармак арасына сигарет кыстырып, руль артына утыруыннан, җитәкчелеккә дәгъва итүеннән дә. Җитәкчелек дигәннән, тере, кыю фикер, актив хәрәкәтләр, тәвәккәллек, ни генә сөйләсәләр дә, ирләргә хас, аларга тиешле сыйфатлар ич. Ә менә гүзәл затларыбызга көндәлек, вак һәм бертөрлерәк эшләрне башкаруда тиңнәр юк. Һәм бу ирләр уйлап тапкан кагыйдә түгел. Бу табигатьтән. Табигать белән бәхәсләшергә кирәкмәгәнлекне аңлыйлармы соң гүзәлкәйләребез?