Мыраубайга баш имәскә булса анда?
*
Тефү, тефү!
Тычканга камыр теш,
Миңа тимер теш!
Тешем теши суырттым,
Мич артына ыргыттым.
Әкият ары, мин бире,
Кулыңа шәмдәл тимере,
Ул тычканнан бик йөдәсәң,
Ут кабыз да тик йөре.
Хәер,
Синдәмени әле эш?!
Нишләр икән ул Мырау?
Йөртә алмый дип бойрыгын,
Ярый ла анда ул тычканнар кимермәсә койрыгын!
Аның койрыгы йон да кыл,
И-и, тапсае бер акыл!
Ул акыллар иртәгә,
Кил, тавыгым, бүгенгә
Кун да йокла киртәгә!
ДҮРТЕНЧЕ МАҖАРА
Мыраубайның ничек итеп
йөз мең тычканны җиңгәне
Xалык сөйли, хәбәр килгән Бәрәзәдән:
Мырау түрә төшкән, имеш, дәрәҗәдән.
Бик кәефе киткән, имеш, Ризван бай да:
«Бу Мырауны асрауда юк берни файда.
Хәзер аның юньсезлеген бар да белде,
Әнә ипи шүрлегенә тычкан менде.
Йә, ул бездә тора икән, тычкан тотсын,
Йә, юк икән әнә юлы! Бездән чыксын!»
Менә тагын нишли инде мескен Мырау,
Җиңел мәллә аңа хәзер тычкан аулау?
Шуны дамы белми әллә Ризван мокыт:
Терелеп җитми, буламы соң тычкан тотып?
Әйтерсең ул тычкан синең бойрыгыңда
Куш кыңгырау тагып йөри койрыгына.
Юк, көтеп тор, утыр идән тишегендә,
Чыгармы ул, юкмы әле эш үзендә.
Чыкса да, син бар, куып тот бармак белән,
Ул бит ләкми мич башыннан кармак белән.
Менә хәзер ул тычканга син тап хәйлә;
Йә тап хәйлә, йә муеныңа мунчак бәйлә!
Утыра Мырау тагы тирән уйга талып:
«Булсае, ди, һай бер шундый хәйлә табып,
Шул тычканны тотканчы, ди, берәнтәләп,
Ник тотмаска күче белән күмәртәләп?
Әнә тагын ни сөйли бит усал телләр:
Мырау түрә дәрәҗәдән төшкән, диләр.
Ник бу Ризван тия минем дәрәҗәмә?
Тагын бер хәл ясыйм бит, ди, Бәрәзәгә!»
Шулай Мырау, тирән-тирән уйга чумгач,
Капчыгыннан капшап хәйлә эзли торгач,
Белмим, әллә Ризван байдан үрнәк алып,
Белмим, җитте үз акылы шуңа барып,
Төн буена утырып текте бу бер чапан,
Зур бер чалма сарып киде тастымалдан.
Шуннан торып барып бакса бер көзгедән,
Мырау агай үзен күрсен ни күз белән,
Булган куйган нәкъ хуҗасы Ризван хаҗи[11],
Эчтән явыз, тыштан изге суфи абзый.
Юк, ул хәзер тычканнарны йөрмәс куып,
Ул аларны алдар хәзер изге булып!
Шуннан хәзер безнең песи шып-шым гына,
Утыра төнлә тычкан көтеп мыштым гына.
Утыра көтеп зур чалмалы башын игән,
Күзен йомган, мич башына үзе менгән.
Көттермәде озак, менә чыкты тычкан,
Бак явызга ул ирекле көнгә чыккан:
Марш басып бер әйләнде идән буйлап,
Үз койрыгын сөңге итеп тотып уйнап;
Тыз-быз килеп анда йөрде, монда йөрде,
Аннан кинәт мич башына килеп менде.
Син кара, күр шул әрсезне, явызыңны,
Белсен генә дәрәҗәңнән язуыңны,
Карамый да мич башында Мырау барны,
Карый тәүдә көрәгәдән[12] аккан балны.
Бер әйләнде, ике шулай ыбыр-чыбыр,
Аннан шунда аккан балны тот та чүмер!
Кара ничек исерүен шул битсезнең:
Ике күзе туздай яна игелексезнең,
Бөеренә таянган да шикелләнеп,
Мыекларын бөтереп тора, «мин кем» ләнеп!
Анысы җитми, менеп китте көрәгәгә,
Кыйбат алмый үрә басып сөйләргә дә.
Ораторча бер җибәреп кулын селтәп,
Тыңлале син, нәрсә сөйли шушы сөлтәк[13]:
«Йә, бармы, ди, кайда, кем ул Мырау түрә?
Кичә түрә, бүген сарык «төррә-төррә»!
Менә миңа тик очрасын Мыравың, ди,
Суктым-ектым, умырып аттым умравын, ди.
Ник мин күрмим, йә, кайда ул пышык борын?
Мич башында тапмакчымы ышык урын?
Асып куям бер ботыннан тәрәзәгә,
Хур итәм, ди, үзен бөтен Бәрәзәгә!
Беләме ул мине мин кем? Әллә белми?
Мине күрсә, куркуыннан эт тә өрми!..»
Тыңлап торды Мырау аның бу гайрәтен,
Шуннан бүлде ораторның сөйләү дәртен.
Һап! тырнакка малаеңны салды кырын:
«Яле, ишетим, тагын сөйлә, ораторым!»
Шуннан аны гәүдәсеннән аша капкан,
Койрык та баш чыгып калган ике яктан,
Айнып киткән тычкан факыр: «Бетте, түрәм!
Мин бер колың, мине тоткан кулың үбәм!
Ни әйтсәм дә, әйткәнмендер исерек баштан,
Тәүбә, тәүбә! Бер сүзем юк сиңа аслан!»
Мырау әйткән: «Тиеш иде үлем сиңа,
Алай да, күр, үтермим мин, тимим сиңа».
Шулай ди дә Мырау аны кире сала
Үз каршына, аннан әйтә: «Тыңла, бала:
Күрәсең, һич кайтканым юк көчләремнән,
Шулай да мин азат итәм тешләремнән.
Сөйләп бирим нигә тимим сиңа, наным,
Колагыңны бик шыңкайтып тыңла, җаным.
Ишетәм, анда сезнең илдә хәбәр киткән:
Имеш, мине төшергәннәр түрәлектән.
Йә әйт, мине кем төшерсен дәрәҗәдән?
Китсәм мин, ди, үзем китәм Бәрәзәдән.
Күрәсең син нинди туннар кигәнемне,
Тәсбих тотып изге юлга кергәнемне?
Кайттым хәзер мин ул явыз эшләремнән,
Шуңа сине мин коткарам тешләремнән.
Ник ашамыйм? Чөнки хәзер мин ураза,
Нигә тимим? Чөнки хәзер мин догада.
Ник догада? Чөнки хәзер тәүбә иттем
Нидән тәүбә? Чөнки сезнең канны түктем.
Аһ, уйласам мин ул үткән гомерләрем,
Күпме тычкан башын чәйнәп кимергәнем!
Уйлап кара, күпме сезгә җәбер иттем,
Хәтта сезгә үз авызымны кабер иттем!
Үз тамагым өченмиде? Юк шул, наным,
Менә нидән хәзер бигрәк әрни җаным:
Ашасаем үз тамагым туяр өчен,
Ашадым бит сезне шул бай Ризван өчен!
Кая качыйм мин бу кылган эшләремнән?
Менә ник мин сине куйдым тешләремнән!
Кирәк түгел артык миңа түрә булу,
Залим[14] дигән ат күтәреп, каргыш җыю!
Иттем тәүбә, кайттым кылган эшләремнән,
Менә ничөн сине куйдым тешләремнән.
Теге чакны юри тәүбә иткән булсам,
Гөнаһсызга сезнең канны түккән булсам,
Инде бетте, ак тәүбә дә кара тәүбә!
Күр чалмамны, иртәгә мин китәм хаҗга!
Йә, кил миңа, капшап кара кулларымны:
Табарсыңмы минем берәр тырнагымны?
Алар бетте, берәм-берәм аттым кисеп,
Йөрмәс алар моннан болай тәннәр тишеп.
Әгәр сине юри тоткан булсам бүген,
Авырттырсам, бәхил бул син миннән, энем!»
Менә шунда Мырау куйды бер мыйк итеп,
Эчтән көлеп, тыштан елап, яшен сөртеп.
Тотып карый тычкан аның тырнакларын
Кая тырнак?! Мырау кынга тыккан барын
Мырау әйтә: «Эшем бетте дөнья белән,
Утырам мин төннәр буе дога белән.
Кереп ятам хәзер барып буш амбарга,
Дисбе тартып утырам мин тынып анда.
Бар, төшеп әйт тычканнарга, миңа килеп
Бәхилләшеп калсын алар, синең кебек.
Миннән ирек һәммәгезгә, тәүбәм анык,
Тоткач сине ашамавым шуңа танык».
Шулай дигәч, безнең Мырау тынды бердән,
Зур чалмалы башын иде түбән-түбән
Җитә калды бу сүз тычкан тилесенә,
Шатлыгыннан көчкә сыя тиресенә,
Төшәм диеп баргач идән тишегенә,
Көчкә сыя үзе чыккан ишегенә.
Менә Мырау, тиз-тиз генә шунда барып,
Тыңлый хәзер, шул тишектән колак салып.
Тыңлый аста ни барганын. Менә анда
Төшү белән исерек тычкан салды гауга:
«Әй, тыңлагыз! Мырау түрә итте тәүбә,
Изге булды, иртәгә, ди, китә хаҗга.
И-и, шулкадәр әйбәтләнгән, изгеләнгән
Елап-елап бәхиллекләр алды миннән!
Мин бит аны тиргим, сүгәм, хурлап торам,
Ник бер генә тисен миңа тырнак белән!
Тырнакларын чәйнәп өзгән, тотып бактым,
Валлаһидыр, тырнагы юк, гел ит таптым.
Әнә ялгыз буш амбарда куна бүген,
Дога белән үткәрәчәк бөтен төнен.
Бар, барыгыз, ул киткәнче шунда барып,
Озатыгыз бәхиллеген алып калып.
Ялган түгел, бу тәүбәсе тәмам анык,
Капкач мине ашамавы шуңа танык».
Дөресме бу? Менә китте аста чинау,
Чиный алар, берәү түгел, бар да җыйнау.
Теге тычкан дөреслеккә антлар ора,
Берничәсе кычкыра бит шундук «ура!»
Мөмкинме соң бу зур эшкә шатланмыйча,
Капкач, үзе кире куйган ашамыйча!
Кызыктыр, ә, песи авызын күреп төшү,
Ничә теше бар икәнен белеп төшү
Менә бәхет! Тычканнардан китте курку:
Бии, гөрли идән асты, тавыш, чыр-чу!
Менә шунда чи-чи итә ике тавыш:
«И тычканнар, буш сүздер бу, алданмагыз!
Әйтте дирсез моны сезгә Көсәм-Мөсәм,
Сез барсагыз, берегез дә калмас исән!
Онытмагыз, Мырау авызы үлем, кабер;
Аның кылган бар шәфкате хәйлә, мәкер!»
Китте тавыш, купты шунда бер әңгәмә,
Мөмкин иде эш бозылып китәргә дә.
Алга чыкты бер бик симез, юан күсе,
Ахры, аңа буйсынадыр тычкан күче.
«Кыхым!» диде, мөһим тамак кырды шуннан,
Тынып китте шул мөһимнән бөтен тычкан.
Белмим ул кем, тычканнарга түрәмедер,
Түрәне ул яклый шуңа күрәмедер?
«Кыхым! диде. И-и җәмәгать, тыңла сүзем!
Мырау, дисез, беләмсез сез ул кем үзен?
Бик белегез: безгә гомер биргән Мырау!
Бетермичә, безне саклап килгән Мырау!
Шуңа күрә, суйса да ул җәза белән,
Һәр көн ике тычкан тотты чама белән.
Ул тотмаса чама белән, күптән безне
Ризван бай бит кырып беткән булыр иде.
Мур сиптерсә безнең өскә ул әгәр дә,
Барың бергә егыл да үл тәгәрә дә!
Шулай булгач, без Мырауның кадерен белик,
Без тычканнар ул песигә гомер телик,
Чөнки безгә аннан да шәп түрә булмас;
Инде хәзер ул тәүбә дә иткән булгач,
Бәхилләшеп, без озатыйк аны хаҗга,
Безнең өчен зәмзәм эчеп кайтсын әйдә!
Ничек инде без якламыйк изге эшне?
Күчтәнәчләп озатырга без тиешле!»
«Чын, чын!» диләр, чиный шунда тычканнары.
Сикереп торып кычкыралар куштаннары:
«Нигә безгә каршы төшә шул Көсәмнәр?
Бик курыксалар, калсын монда туң күчәннәр.
Нишләп безгә яман булсын Мырау песи?
Хөкем йөртсә закон йөрткән, түрә кеше!»
Шаулый бар да: «Барыйк, барыйк, ул зур песи,
Гадел песи, дөрес, дөрес һәп-һәптүчи!»
Ишетеп алгач бу шау-шуны Мырау шунда,
«Эш пеште!» ди, ике кулын уа-уа.
Китә торып ул бу идән тишегеннән,
Барып керә арткы амбар ишегеннән.
Тыгып чыга барлык идән тишеген ул,
Тычканнарга калдырып тик бер генә юл.
Менә шуннан көтеп утыра ул аларны,
Чыгармы дип шул тишектән, тычканнарны.
Күп көтмәде Мырау безнең кунакларны,
Әнә калка берәүсенең колаклары
Аннан үзе чыга идән тишегеннән,
Таягына ертык ыштыр ишеп элгән.
Менә тагы икенчесе чыга аннан,
Алла, монысы тагы нәрсә элеп алган?
Таккан икән корсагына зур барабан,
Орды-сукты, җырды китте ул арадан.
Үз куркуын басар өчен кага-кага,
Ул да хәзер атлап килә алга таба.
Менә, малай, чыга башлый командалар,
Очы да юк, кырые да ага алар.
Әйтерсең лә җир ярылган, ишерелгән,
Чишмәмени ургый идән тишегеннән.
Купкан бүген Бәрәзәнең бар тычканы,
«Озатабыз хаҗга, диләр, Мырау ханны!»
Әй күп икән тычкан дигән бу мәлгуньнәр,
Бардыр болар йөзләр түгел, ничә меңнәр!
Кая меңнәр ялган булмас йөз мең дисәм,
Килми калса калгандыр тик Көсәм-Мөсәм
Килә болар бар да татлы елмаешып,
Бар да яхшы туннар кигән куанышып,
Куштаннары боргалана биеп-биеп,
«Шөкер әле, бу көнне дә күрдек!» диеп.
Музыкантлар өрә ярык быргыларын,
Урты шартлап чыга дирсең угрыларның!
Әй чыелдый сыбызгысы, быргылары,
Кайберсенең тик сызгыра борыннары.
Әмма дә бик шәп чыңлата калайлары,
Янда тыр-тыр йөгерә тычкан малайлары.
Хәтта чебен тыз-быз килә тәрәзәдә,
Бу нинди хәл купкан дирсең Бәрәзәдә!
Бара торгач, тычкан белән амбар эче
Тулып калды, карар җир юк идән өсте.
Бер баш тычкан чүмеч төбе кагу белән,
Бөтен мәйдан тынып китте менә бердән.
Күрә бар да теге башта, әнә алда
Утырып тора мескен генә Мырау анда.
Мыраумы шул? Кара, нинди булып калган!
Өстә яшел бохар чапан, зур чалмадан.
Ул чалмадан авыр башы бөгелеп төшкән,
Әйтерсең бу песи түгел, гөмбә үскән.
Бу дөньядан киткәч аның күңеле бизеп,
Кара, ничек йөзенә чыккан бер изгелек!
Мәҗүс[15] түгел, булган хәзер хак мөселман,
Күр, тәсбихе[16] чыгып тора җиң очыннан.
Мыеклары сәлперәгән алкы-салкы,
Булып калган бөкре генә мәчет карты.
Ул әле, ди, кырык бер көн ураза, ди,
Булыр-булыр, көне-төне догада, ди.
Үзе теләп ташлаган, ди, түрәлеген,
Йә, кем шуны эшли ала? Күр әле бер!
Бу кем хәзер? Булган бу бер изге ишан,
Ышанмасаң, әнә үзең күр дә ышан.
Тычканнарга карамый да күзен ачып,
Бик иелгән. Күреп булмый йөзен ачык.
Тик кыбырдый ирене генә медер-медер
Чү, дәшмәгез Дисбе тарта, укый нидер.
Моны күреп, күзен алмый Мыраубайдан,
Сокланышып тып-тын калган бөтен мәйдан.
Менә шунда башларына табак тоткан
Тезелешеп алга килде сигез куштан.
Табакларда тау-тау иске эремчекләр,
Каткан-коткан прәннекләр, йөземчекләр.
Әнә ничек сибелеп калган ярмалардан
Кәндитерләр пешергәннәр алар аннан.
Бердән алып табакларын командага,
Мыраубайга тәкъдим итте алар анда.
Мырау бары бер карады күзен кысып,
Иренен генә кыбырдатты рәхмәт укып.
Аңамы соң шушы кадәр зур суфига
Нәфсен сузу шушы хәтле тәмле сыйга!
Изи бары кулы белән: «Бәхилме?» ди.
Кая булмау, без аңардан бәхил инде.
«Бәхилме?» ди икенче кат тагын ымлый,
Тычкан халкы күңеле йомшак, бар да елый.
Тагын ымлый «Якын кил», ди бер тычканга,
Чараң бармы якын килми ул кушканга?
Сөя аны аркасыннан сыйпап суфи,
Тырнагы юк шундый йомшак-йомшак сыйпый.
Курку катыш җем-җем килә нәни тычкан,
Үзе шүрли, үзе көлә, менә куштан!
Нинди бәхет, нинди рәхәт, ни зур бүләк
Зур түрәдән күрү шундый хәтәр хөрмәт!
Мәҗлес шулай һәйбәт, матур бара иде,
Бу эш шулай тарих булып кала иде,
Менә шунда кинәт нидер тынып китте
Мырау торды, аңа бөркү булып китте.
Якын килеп теге идән тишегенә,
Арты белән басты амбар ишегенә.
Салып куйды өстендәге киң чапанын,
Астан күзе никтер чагылып китте аның
Зур чалмасын баштан кагып төшерде дә
Тыгып куйды аны идән тишегенә.
Тыгып куйды Тукта, нигә? Бу эш ничек?
Анда бит ни төшәргә юк бүтән тишек!
Менә шунда песи бүтән булып китте,
Кинәт аның мыеклары торып китте.
Булып китте нәкъ элекке Мырау төсле,
Койрыкларын җиргә сукты елан төсле!
Ай, бу нәрсә? Әллә шунда атты яшен?
Бөтен дөнья булды китте зәңгәр-яшел!
Уф, йөрәгем! Ут каптымы Бәрәзәгә?
Кара, ничек җәелә уты, зәңгәрләнә!
Юк, бернинди ут капмаган Бәрәзәгә,
Капкан Мырау күзендәге фирәзәгә.
«Мырр-рау!..» дип, ул җибәрүгә бер кычкырып,
Бар тычканны тотты, малай, бер очкылык!
«Ах, сезме, ди, җыен куркак, шыбырдыйлар!
Әләкчеләр, вак караклар, без койрыклар!
Китердегез прәннекләр урлап тагын,
Ник соң аның кимердегез кырыйларын?
Сезме мине кудырмакчы Бәрәзәдән?
Сезнең өчен төшәмме, ди, дәрәҗәдән?
Сез кем миңа? Табигатьтән килгән азык!
Сезне кыру миңа фарыз! Кырмау язык!»
Шулай дип, ул, кинәт җәеп кул очларын,
Чыгарды да кынысыннан кылычларын,
Төшеп китте әй берзаман алга ярып,
Йөз мең тычкан: «Аһ!» дип, китте артка авып.
«Кач, качыгыз! Үтерә, суя Мырау батыр,
Ике кулда бишәр кылыч елтыр-ялтыр!
Менә нишли бу урыныннан төшкән түрә
Кылыч саен икешәрләп тычкан элә!
Яңадан ул иске урынын алыр өчен,
Ала безнең тычканнардан бөтен үчен!
Белдек, белдек, эшен сиздек хәзер аның!
Шул икән ул «хаҗ сәфәре» явыз җанның!»
Шулай чиный тычкан халкы аңкы-миңке,
Песи өчен бу чинаулар бар да көлке.
Алар чиный, Мырау тешләп өзә бирә,
Өзгән берен урталыкка өя бирә.
Сөйләп тормыйм сугыш күпме барганлыгын,
Мырау күпме тычкан кырып салганлыгын.
Тик шул иртән Ризван, торып анда килсә,
Катып кала, ишек ачып эчкә керсә:
Буш амбарның уртасында тора кибән,
Ул кибәнне тычканнардан Мырау өйгән.
Тора Ризван кулын тезгә бәрә-бәрә;
Анда инде кубып килгән бар Бәрәзә.
Килгән бар да утырганы, торганы да,
Үрмәләгән, арты белән шуганы да!
Өелә халык берсен берсе этә-этә:
«Кара! диләр, күрсәтешеп төртә-төртә.
Мырау тоткан! Үзе кайда? Әнә-әнә,
Шул үзе ич әнә утыра тәрәзәдә.
Ай-яй батыр! Песи түгел, будыр каплан!
Кара ничек авызы-борыны канга баткан!»
Алар шулай шау килгәндә Бәрәзәдә,
Утыра бирде Мырау һаман тәрәзәдә.
Карамый да күтәрелеп ул ни тавыш,
Әйтерсең лә аның өчен бу бик вак эш.
Үзенчә һич ис китмәгән кеше булып
Утыра бирде, тәпи белән борынын юып.
*
Шул.
Әйттеләрме сезгә:
Әкият башы борын булыр,
Койрыгы озын булыр,
Уртасы озак булыр,
Юлында төрле тозак булыр.
Әкиятнең энәсе калын,
Җебе нечкә,
Кабасы сәке астында,
Орчыгы нөештә[17].
Көтеп тор,
Карчыгың бүген ипи сала мичкә,
Калган җебен эрләп бирер иртәгә кичкә.
Кичә бардым, бүген кайттым,
Тефү, тефү!
БИШЕНЧЕ МАҖАРА
Ризван байның ничек итеп Мыраубайны
Аюга тотып бирмәкче булганы
Тычканнарны кырып салгач Мырау батыр,
Эш калмады, өч ай инде ул тик ятар.
Дан өстенә дан табарга тиеш батыр,
Соң нишләсен тычкан беткәч песи факыр?
Беркөн шулай тыңлап ятса иртә белән,
Мырау ишетә, бай чәй эчә бикә белән.
Бикә әйтә: «Туйдым ла, ди, бу Мыраудан,
Йонын коя, китүе юк шул диваннан».
Ризван әйтә: «Күрдем әле яңа эшен:
Эштеренеп чыеп алган диван читен.
Менә кара тырнак эзен, бу нинди эш?
Аңа бездән җәза тиеш! Җәза тиеш!
Хәзер бездә тычканнар да бетте, бакчы,
Күптән вакыт пычакларга ул ахмакны,
Хәзер тунын суеп алам бүреккә, ди,