Онон хайыаххыный, уруһуйдуургар эрэ тиийэҕин. Бастаан моонньун, онтон саннын. Оннук тахсан иһэр. Олороҕун, кинилэргэ кыйытта саныыгын уонна уруһуйдуугун. Онтон атын тэтэрээти ылаҕын. Онтон эмиэ.
Дьэ, онон мин ийэбэр үөрэҕим кэнниттэн ханна тэлбэҥнии сылдьыбыппын кыайан быһаарбатаҕым. Киниэхэ уруһуйдарым туһунан уонна училище дириэктэрэ ол уруһуйдартан сылтаан миигин үлэлиир хоһугар үс чаас туппутун, онтон өссө ханна да ыыппакка дьиэтигэр илдьэ барбытын хайаан кэпсиэхпиний? Баран иһэн уулуссаҕа көрбүт хаамаайыларыгар барыларыгар харчы биэрбитэ, бүтэһигин дьиэтин таһыгар бүтүн бөлөҕүнэн турааччыларга түҥэппитэ. Чэ, наһаа да бөлөҕүнэн буолбатар, үс хас киһи чахчы баара. Онтон үһүс этээскэ киниэхэ тахсыбыппыт, кирилиэскэ ханнык эрэ эмээхсин олороро, онуоха дириэктэр биллэн турар, биллэн турар, киир, мин эйигин күүппүтүм ыраатта, итиннэ куукунаҕа олус элбэх мунньулунна диэбитэ. Эмээхсин куукунаҕа бэрт өр иһити-хомуоһу тыаһаппыта. Тахсарыгар көхсүгэр улахан баҕайы үрүсээхтээх этэ, дириэктэр ыарахан буолбатах дуо, соҕотоҕун хайдах илдьэҕин, тиэрдиэҥ дуо диэбитэ. Онуоха эмээхсин тиэрдиэм диэн хардарбыта. Онтон кини миэхэ биир ханнык эрэ кинигэни көрдөрбүтэ уонна ыйыппыта: уруһуйдаргын мантан устубутуҥ дуо? Мин суох диэбитим. Тоҕо диэтэххэ, мин хантан да үтүгүннэрбэтэҕим. Көннөрү өйбүттэн уруһуйдаабытым. Мин туохтан эрэ санаам алдьаннаҕына уруһуйдааччыбын. Онуоха кини ыйыппыта: кырдьык, мантан буолбатах дуо? Онно мин эмиэ суох диэтэҕим дии. Дьэ, онно кини ол кинигэни миэхэ биэрбитэ уонна дьиэҕэр көрөөр диэбитэ. Уонна сарсын уон биир саҕана кэлэрбэр эппитэ. Онуоха мин сарсын хонтуруоллуур үлэлээхпин, үөрэх сэбиэдиссэйэ өлөрүө диэбитим. Дириэктэр эппитэ өлөрүө суоҕа. Дьиэлээ уонна кинигэни көр диэбитэ.
Ол да буоллар мин дьиэбэр син биир хойут кэлбитим, ийэм ол да иһин мөхпүтүнэн барбыта. Онтон мин кинини көрө-көрө хайдах да быһаарар кыаҕым суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, суумкабар били кинигэ баара. Ол кинигэни хайаан ийэбэр көрдөрүөхпүнүй! Онно баар уруһуйдары кини, биллэн турар, сөбүлээбэтэ чахчы.
Оттон Эдуард Михайлович сөбүлээбитэ. Эбэтэр сөбүлээбэтэҕэ дуу. Ону мин билбэппин. Ол эрээри киниэхэ интэриэһинэй этэ. Кини хоско киирээт, кинигэни остуолтан сулбу тардан ылан арыйталаабытынан барбыта. Сирэйэ хайдах эрэ буолан хаалбыта Дьикти баҕайы. Онтон бэйэтэ этэр: эн тоҕо ийэҕин эрэйдиигин? Уруһуйданар аҕай, наһаа кыһаллар саҥа аҕа үһү. Кинигэни арыйталыыр уонна этэр: эн кэлэргин кэтэһэн өйүттэн тахса сыста дии. Милииссэйэҕэ эрийээри гыммыта. Бу туох кинигэтэй? Мин этэбин: оттон эн көрө тураҕын дии. Таһын көр. Онно барыта суруллубут. Кини этэр: Гойя, Капричос. Кини тугуй, худуоһунньук дуо? Мин этэбин: ону мин билбэппин. Миэхэ ити кинигэни дириэктэр биэрбитэ. Онуоха кини этэр: дьэ, сирэй-харах бөҕө дии. Эн, аны ийэҕин эрэйдээн бүт.
Мин кинини көрөбүн уонна саныыбын: хата бэйэҥ дьүһүҥҥүн көрөрүҥ буоллар. Эн суоҕуҥ буоллар, мин ити дьахталлары, баҕар, адьас атыннык уруһуйдуом этэ. Итинник мөкүтүк буолбатах.
Тоҕо диэтэххэ, кинилэр, кырдьык, миэхэ наһаа мөкү быһыыланан-таһааланан тахсаллар этэ. Ол эрээри мин уруһуйдуурбун сөбүлүүрүм. Олороҕун, уруһуйдуугун оччоҕо хайдах эрэ чэпчиигин.
* * *
Оттон Эдуард Михайлович ол кэмҥэ миигин адьас сөп оҥорбута. Мин оннооҕор киниттэн сылтаан аармыйаттан куотумматаҕым. Дьиҥэр, куотунуохтаах этим. Ол эрээри кини оччолорго миигин чахчы сордообута.
Мин хоспор киирэн олорооччу уонна кэпсэтээччи. Биир рота курсаннара эрдэхтэринэ мин аҕам хайдах курдук акаарытын өрүү кэпсээн тахсааччы. Уонна ийэм акаарытыгар киниэхэ кэргэн тахсыбытын ырытааччы. Тоҕо диэтэххэ, оҕо үөскээбитин да кэннэ аҕам киниттэн куота сылдьыбыт, өссө түннүгүн анныгар атын кыргыттары кытары уураспыт-сылласпыт үһү. Мин төрөөбүтүм да кэнниттэн, кини куруутун ханна эрэ сүтэн хаалыталыыр эбит. Биирдэ ийэм кинилэр роталарыгар тиийэн, миигин тугунан да аһатарым суох диэбит. Мин оччолорго икки саастаах үһүбүн. Оттон аҕам ханна сылдьара биллибэт. Онуоха кинилэр ону-маны булан миигин, аччык оҕону, аһаппыттар. Онтон аҕабын хараҥаҕа имитэ түһэн биэрбиттэр. Чопчута оннук гыныахтарын баҕарбыттар, ол эрээри ол кэмҥэ аҕам номнуо рота хамандыыра эбит, кини эппит чэ, кытаатыҥ. Онон тохтоон хаалбыттар. Чэ, биир тылынан кини наһаа куһаҕан үһү.
Оттон Эдуард Михайлович үчүгэй. Тоҕо диэтэххэ, кини ийэбин иэдээҥҥэ бырахпатах. Соҕотох хаалбытын кэннэ өйөөбүт уонна көмөлөһөргө мэлдьи бэлэм. Бэл, кини номнуо маннык туох да туһата суох уоллааҕын да иһин.
Ону таһынан Эдуард Михайлович наһаа өйдөөх. Тоҕо диэтэххэ, кини ким хайа иннинэ бу уларыта тутуу туохха тириэрдэрин, Горбачев диэн кимин, бас билиигэ ылыы диэн тугун өйдөөбүт. Ол иһин аармыйаттан эрдэ барбыт. Онно хаалбыттар бары акаарылар. Оттон Америка президенэ хоҥ мэйии.
Эдуард Михайловиһы истэр чахчы дуоһуйуу этэ. Ол гынан баран мин саҥата суох олорооччубун. Дьиҥэр, уруокпар бэлэмнэниэхтээх этим даҕаны. Тоҕо диэтэххэ, ийэм миигиттэн көмөлөһөрбөр көрдөспүтэ. Дьэ ол иһин мин көмөлөһөрүм. Саҥата суох кини остуолбар хасыһарын көрөн олорорум. Онно кини тугу көрдүүрүн билбэппин. Кинилэри аармыйаҕа, баҕар, оннук үөрэппиттэрэ буолуо.
Өссө кини хаһыаттарга сурук суруйара. Ханнык хаһыаты атыылаһар да, барытыгар суруйара. Телевидениеҕэ эмиэ. Оттон биһиги кинини истиэхтээх этибит. Биирдэ тыаҕа тэллэйдии барыахтаах этибит, оттон кини телевизорынан тугу эрэ көрбүт этэ уонна тута суруйан барбыта. Биһиги тула хаама сылдьыбыппыт уонна хомуммуппут. Тоҕо диэтэххэ, эбиэккэ диэри биир эрэ автобус сылдьара. Онтон аныгыскы автобуһу үс буолуо уон биэскэ диэри күүтүөххэ наада этэ. Онтон кини айдааран барбыта, онно ийэм эппитэ: чэ, Костя, истиэххэ. Онон биһиги кууркалаах, саппыкылаах кини иннигэр олорбуппут.
Оттон кини этэрэ: суох, эн өйдүүгүн, Светлана, онно хайдахтаах курдук акаарылар олороллорун? Эн өйдүүгүн?
Халадыынньык, Ольгаҕа сиэркилэни илпитим кэннэ, сэттэ хонон баран кураанахтаммыта. Эбэтэр аҕыс эбитэ дуу. Итини быһаарар уустук.
Мин туох баар күүспүн мунньан, сиргэ уонна түннүккэ турары барытын онно укпутум. Арыгы сылааһын сөбүлээбэппин.
Итиччэ элбэх арыгыны мин аан бастаан дириэктэрим Александр Степановичка көрбүтүм. Кини хаһан даҕаны биирдии бытыылканан атыыласпат этэ. Дьону кытта дуогабардаһара, оччоҕо дьааһыгынан аҕалаллара. Төттөрү-таары сүүрбэт туһуттан.
Мин утатан, суоһаан эрэйдэнэбин, диирэ кини. Хаһан даҕаны хамматтыы утатабын, Константин. Мин этим-хааным убаҕаһы эрэйэр. Эбэтэр атын тугу эрэ. Өйдүүгүн, мин улааппыт сирбэр, уу төрүт суох. Үрэх даҕаны, күөл даҕаны. Оннооҕор чалбах да баарын өйдөөбөппүн. Ардах хаһан даҕаны түспэт этэ. Ол иһин билиҥҥэ диэри иһиэхпин эрэ баҕарабын. Куруук суоһуу сылдьабын. Аҕал миэхэ, ол ыстакааны.
Кини мин иннибэр кураанах бытыылкалары, иһити, ханнык эрэ атах таҥаһын уурара, мин ону уруһуйдуурум. Оттон кини арыгытын иһэрэ.
Мин киниэхэ сылдьарбын сөбүлүүр этим. Училищеҕа миигин умнубуттара, кэлин тиһэҕэр үөрэх сэбиэдиссэйэ мин көтүтүүлэрбин бэлиэтээбэт да буолбута. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум хаста да миэхэ кэлэ сылдьыбыттара дьыала хайдаҕый дииллэрэ. Онно мин мэлдьи барыта үчүгэй, дириэктэри кытта дипломнай үлэм буолуохтаах бырайыагы оҥоробут диирим.
Мин кини арыгыны адьас атыннык, дьонтон барытыттан уратытык иһэрин сөбүлүүрүм. Аҕам куруутун аҥаар илиитигэр үрүүмкэлээх, атыныгар уулаах ыстакааннаах өр турааччы. Бэлэмнэнээччи, тыынын ылааччы. Онтон уоһун чорбоччу туттан, хараҕын быһыччы көрөн, арыгыны бытааннык сыпсырыйан эрэрдии иһээччи. Эдуард Михайлович буоллаҕына, хоонньугар баҕаны укпуттарыныы, дьигиһийээччи.
Оттон диэриэктэр хаһан даҕаны үрүүмкэттэн испэт этэ. Кини арыгыны халыҥ таастаах ыстакааҥҥа кутан баран, онтон уу курдук иһээччи. Хайдах эрэ утаҕын ханнараары гыммыт курдук иһэрэ. Бэлэһэ куурбут киһилии.
Кини бииртэн биир ыстакааны иһэрэ, ол кэмҥэ хаһан даҕаны уһуутаабата, уруһуйдарбын көрөрө уонна төрүт итирбэт этэ. Мин иннибэр кириэһилэтигэр көннөрү олороро уонна хаһан даҕаны оннукпун-манныкпын дии санаммаппар сүбэлиирэ.
Мин оннук санаммат да этим. Миэхэ бу барыта көннөрү куотунуу буолара. Дьиэҕиттэн бараҕын, ону бары үөрэнэ сылдьар дии саныыллар. Эбэтэр инньэ дии санаабаттара дуу. Ону мин билбэппин. Тоҕо диэтэххэ, оччолорго ийэм мин хайдах да буолуум, кыһаллыбат этэ. Кини Эдуард Михайловиһы тула көтө сылдьан хаптаҥныыра. Оттон мин аҕабар манныкка уган биэрбитин иһин кыыһырарым. Ама, ити Эдиги антах ротатыгар үчүгэй аҕайдык кэһэтэн биэрэр, ийэбэр иҥээҥнээбэт оҥорор кыахтара суоҕа эбитэ дуу. Онно биир эмэ кэм үчүгэй курсант баара эбитэ буолуо дии.
Биир тылынан эттэххэ, мин бэйэм уруһуйдарым туһунан туох да ураты санаам суоҕа. Туохтаах буолуохтарай? Уруһуй Африкаҕа да уруһуй буоллаҕа дии. Син биир үксүн уолаттары кытары дьиэбит таһыгар мустарбыт.
Кыргыттардыын эрийсэрбит, гитараҕа оонньуурбут, сороҕор кыһыл арыгы иһэрбит. Онтон байыаннай комиссариаты көтүрэллэрин көрө барарбыт.
Көтүллүбүт дьиэ оннугар тураҕын уонна саныыгын: манна мин хамыыһыйаҕа көрдөрөөрү сыгынньаҕын олорбутум, эмэһэҥ кушеткаҕа сыстан хаалара күлүүлээх баҕайы этэ. Быһата аны ол дьаабы хаһан да буолбат. Кутуҥ-сүрүҥ онтон олус дуоһуйар. Хайдах эрэ Кощей Бессмертнайы кэһэппит курдук. Кэлин онтубут туох да туһата суох буолбута. Кэккэлэһэ кыбаарталга саҥа байыаннай комиссариат тутуллубута. Бу сырыыга мас буолбатах. Остуоруйаҕа курдук Кощейы тыынын иһиллиигин, онтуҥ өссө тыыллан-хабыллан кэлэр. Тиһэҕэр тиийэ чаанын таһаарбаккын.
Генка сэриигэ сылдьан инньэ диир этэ. Мин ити тылга киниттэн үөрэммитим.
Билигин кинилэр чааннарын таһаарыахпыт, уолаттар. Тоҕо соҥуордугут? Очукуоҕут оонньоото дуо?
БТР-га киирэр уонна күлэр. Кааскатын аптамаат маҕаһыынынан тоҥсунар.
Ыстааҥҥытын илитимэҥ. Барыта үчүгэй буолуо. Бээ, мин манна олоруум. Чэ, чэ, очукуоҕун сыҕарыт.
Уонна мин миэстэбэр олорбута. Оттон миэхэ син биир этэ. Онно ким да билбэт этэ ээ, граната чопчу мин сыҕарыйбыт сирбэр дьөлө тэбиэҕин.
* * *
Онтон Александр Степанович эмискэ кыыһырар буолан барбыта.
Эн болҕомтоҥ суох, диэбитэ кини. Эн сатаан уруһуйдууруҥ өссө туох да суолтата суох. Худуоһунньук көрө үөрэниэхтээх. Түннүгүнэн көр. Эт, онно тугу көрөҕүн?
Мин худуоһунньук буолбатахпын, диибин.
Онуоха кини остуолтан уруһуйдуу олорбут бачыыҥкабын ылан миигин быраҕар.
Оттон мин түннүккэ бар диибин!
Мин түннүккэ тиийбитим. Тоҕо диэтэххэ, үөрэх сэбиэдиссэйин уруогар олоруохпун баҕарбаппын.
Бачыыҥкаттан аһаран биэрэр киһиттэн тулатыгар силэ бырдаҥалыырын билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буолардааҕар быдан ордуга. Тииһин оҥорторуо да эбит. Эбэтэр ытынан кэбиһиэ этэ буоллаҕа дуу.
Тугу көрөҕүн?
Туох да суох. Тииттэри, чыычаахтары көрөбүн. Хачыалга ханнык эрэ оҕолор бааллар.
Кинилэр тугу гыналларый?
Хачыаллыыллар, тугу гыныахтарай?
Хайдахтарый?
Мин сирийэн көрө сатыыбын.
Көннөрү оҕо оҕо курдуктар. Кыралар.
Эн бэйэҥ көннөрү кыра оҕоҕун. Куукунаҕа бар. Миэхэ өссө биири аҕал.
Мин халадыынньыкка барабын, онтон кини ол кэмҥэ ыстакаанын тобоҕолуур.
Дьэ маладьыас. Манна уур. Айыым таҥарам, тоҕо мин маннык суоммунуй? Биэр эрэ итини. Тиийбэппин дии, көрбөккүн дуо? Миигинниин сэргэстэһэ олор эрэ. Аны уруһуйдуур наадата суох.
Мин олоробун. Кини тииһинэн бытыылканы аһар, ыстакааҥҥа кутар, арыгытын көрөр уонна мичээрдиир, оргууй сыыйан иһэр уонна өрө тыынан баран кириэһилэтигэр тиэрэ түһэр.
Дьэ диэ, иһиэхпин наһаа да баҕарабын! Тамаҕым дэлби хатар. Оҕолор туһунан туох диэтиҥ этэй?
Мин эппитим дии көннөрү кыра оҕолор.
Кини сонньуйбута уонна сэнээбиттии миигин көрбүтэ.
Көннөрү кыра оҕолор суохтар, Константин. «Көннөрү кыра оҕолору» акаарылар толкуйдаабыттара. Өйдүүгүн дуо, эн?
Суох, диибин мин.
Хаһан эрэ өйдүөҕүҥ. Билигин көннөрү иһит.
Хас күн аайы эн ити оҕолор аттыларынан ааһаҕын уонна кинилэр хайдахтарын туһунан санаан да көрбөккүн. Чэ эн, холобур, кинилэр тугу эрэ этиэхтэрин баҕардахтарына бэйэлэригэр болҕомтону хайдах тардалларын этиэҥ дуо? Эппэккин? Кинилэр тугу эрэ этиэхтээх оҕолорун төбөтүн илиилэринэн бэйэлэрин диэки эргитэ туталлар. Кыракый илиилэринэн сэҥийэлэриттэн ылан, бэйэлэрин диэки хайыһыннараллар.
Кини бэйэтин суон илиилэрин көрөр, өрө тыынар уонна салгыҥҥа кинилэр хайдах атын киһи сирэйин бэйэлэрин диэки хайыһыннаралларын көрдөрөр.
Эбэтэр бэйэ-бэйэлэрин илиилэригэр, атахтарыгар өҥнөөх фломастерынан уруһуйдаһаллар. Мантан кинилэр тугу уруһуйдууллара көстүбэт, ол эрээри ону кинилэр сөбүлүүллэрэ биллэр. Тоҕо диэтэххэ, онтон кычыкыланаллар уонна туох уруһуйдаммытын бэйэ бэйэлэригэр көрдөрөллөр. Эн хаһан эрэ хараҥа хоско ситэ сабыллыбатах аанынан сырдык тыргыллан киирэрин көрбүтүҥ дуо? Сардаҥа бастаан сип-синньигэс буолар, онтон сыыйа кэтирээн барар. Киһи син биир оннук. Бастаан соҕотох, онтон иккиэлэр, онтон икки оҕолонор, онтон түөрт сиэннэнэр. Өйдүүгүн? Киһи сардаҥа курдук сыыйа кэҥээн барар. Оннук муҥура суох бара турар. Эн өйдүүгүн?
Кини мин хаһан кэҕис гыныахпар диэри көрөн олорор.
Маладьыас! Аны билигин эт, эн кыра сылдьан тугу гынар этигиний?
Мин ону өйдөөбөппүн ээ.
Оттон эн өйдүү сатаа.
Бары тугу гыналлар да, ону.
Оонньообутуҥ, күүлэйдээбитиҥ, уруунньукка олорбутуҥ?
Ээ оннук.
Ол кыра. Худуоһунньук элбэҕи билиэхтээх.
Мин худуоһунньук буолбатахпын.
Аҕал ол бачыыҥканы. Мин турарым ыарахана бэрт.
Туох эрэ буолла да, тута бачыыҥканы аҕал буоллаҕай.
Оттон эн мунньараҥнаама! Мин эйигинниин кэпсэтэбин. Дабаай толкуйдаа, толкуйдаа.
Оттон мин номнуо умнубуппун Оҕо саадыгар кыргыттар ииктииллэрин көрөр аҕай этим.
Дьэ ити быдан ордук. Уонна тугу?
Ийэбин күүтэр этим. Кини наар миигин саамай хойут ылааччы.
Үчүгэй.
Соҕотоҕун олорооччубун. Оттон иитээччи этээччи, мин ийэбинээн кинини адьас сөп оҥорбут үһүбүт.
Кини хайдах этэй?
Улахан Үчүгэйдик өйдөөбөппүн Кини халыҥ килиэккэ дьууппалаах этэ. Мин биирдэ түгэх хоско киирбитим, онно кини түүҥҥү ырбаахынан эрэ турара. Ийэбэр эмиэ оннук ырбаахылааҕа. Кини төҥкөс гынан баран, миигин сирэйгэ охсубута. Оттон мин таах киирбитим. Мээчик онно төкүнүйэн хаалбыта. Миигинниин оонньуур ким да суоҕа.
Эн кинини абааһы көрөр этиҥ дуо?
Билбэтим. Арааһа. Ийэм кини кэргэнин Афганистаҥҥа өлөрбүттэр диэбитэ. Эписиэр үһү.
* * *
Саҥа дьону аҕаллахтарына, Генка наар ким хантан сылдьарын ыйытар этэ. Москваттан төрүттээхтэр бииргэ тутуһа сылдьыахпытын наада диирэ. Аппаалалар, баҕар, биирдиилээн өллүннэр. Оттон бэйэтэ Фрязиноттан сылдьара. Пашка эмиэ онтон ыҥырыллыбыта. Генка сүрдээҕин табылынныбыт диирэ. Бииргэ ыҥырыллыбыттар, үөрэҕи бииргэ ааспыттар уонна манна биир чааска түбэспиттэр. Куруутун оннук буолбат. Оттон мин Подольскайтан сылдьарым. Ол иһин Серега кэлээтин кытта, Генка киниэхэ эппитэ куттаныма. Манна биһиги номнуо үһүө буоллубут. Кимиэхэ да атаҕастатыахпыт суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, Серега дьэ, дьиҥнээхтии Москваттан төрүттээх этэ. Үйэтин тухары Кулун тутар 8 күнүн үһүс уулуссатыгар олорбут. Метроҕа диэри автобуһунан уон мүнүүтэ. Биллэн турар, «Динамо» ыалдьааччыта.
Ээ, эн ментэриҥ диэн! диэччи Генка. Син биир адьас сатаан оонньооботтор. Кырдьык, адьас сатаан оонньооботтор дии, Пашка?