Кыс ортото сэттэ медсестра кыыһы аҕалбыттара. Чугуйуу буолбутугар кыргыттар эрэйдээхтэр эмиэ куоппуттар. Өлүү болдьохтоох дьилэй дууһалаах командирдаах заградотряд туһаайыытынан тахсан кэлбиттэрин тутан ылан штрафной ротаҕа ыыппыттар. Командирдара кыргыттары көрөн:
Дьэ, буолуохтаатаҕа! Кыргыттары сэриигэ киллэрэр, өссө штрафной ротаҕа ыытар буоллахпыт үһү. Кинилэр сэриилэһиэ суохтаахтар эбээт, оҕолонуохтаахтар, диэн баран дириҥник өрө тыынан ылбыта.
Кыргыттар тыыннаах хаалалларын туһугар тугу барытын оҥорорго сүбэлэспиттэрэ. Ол эрээри, бастакы кыргыһыыга биир кыыс миинэҕэ түбэһээхтээбитэ. Икки атаҕын дэлби тэптэрбит муҥнаах сыыллар да кыаҕа суох буолан сытара. Дьүөгэлэрэ кинини Галя диэн ааттыыллара. Командирдара Мэхээлэҕэ кинини хайаан да тыылга таһаарарга бирикээстээбитэ. Галя, Мэхээлэ сүгэн баран сорох сиргэ сыылан, ардыгар ойон туран сүүрэн истэҕинэ, сотору-сотору: «Аны миигин штрафник диэбэттэр ини», дии иһээхтээбитэ, онтон өйүн сүтэрбитэ. Кыыс хатыҥыр баҕайы этэ, ону таһынан атаҕын быһа тэптэрэн адьас кыракый оҕо курдуга. Мэхээлэ төһө сатыырынан бааһырбыттар буруйдарын боруостаабыттарынан ааҕыллалларын туһунан быһаара сатаабыта уонна кыаммакка хараҕын уута икки иэдэһинэн халыйа испитэ. Оҕо курдук түөһүгэр көтөҕөн, кутталлаах сири ааһан истэҕинэ, Галя быстах кэмҥэ өйдөнөн кини ытыы иһэрин көрөн:
Ытаама. Мин атаҕа суох да буолларбын тыыннаах хааллым дии. Хата, эн бэйэҥ тыыннаах хаала сатаа, диэн сибигинэйбитэ. Онуоха киһитэ ордук тэптэн ытаабыта.
Кыргыттар бары даҕаны олус хорсун уонна күүстээх санаалаах этилэр. Кинилэр аттыларыгар куттаҕас саллааттар бааллара кими барытын абардыах курдуга. Кыргыттарга дурда-хахха буоларга анаммыт биир кус сүрэх атаакаҕа киирэн иһэн талах төрдүгэр мээнэ халлааны ытыалыы сытарын көрөн, хайдахтаах да түгэҥҥэ бэйэ бодотун туттунар командирдара уҥуох-уҥуоҕа хамсыар диэри уордайбыта. Чуут ол саллааты ытан кэбиһэ сыспыта. Сотору командирдарын туруорсуутунан кыргыттары штрафной ротаттан босхолообуттара.
Итирэн баран араас буруйу оҥорон түбэспиттэр кытта бааллара. Мэхээлэ урут арыгыны хаһан испитэ баарай, онон өлүүтүн атын дьоҥҥо биэрээччи. Железнов даҕаны итирэр гына испэтигэр сүбэлиирэ. Итирик киһи сэриигэ буолуохтааҕар, ханна баҕарар алдьархайга түбэһиэн сөп диирэ. Биһиги дьоммут арыгыга түбэстилэр да иннилэрин-кэннилэрин билбэт гына иһэллэрин ньиэмэстэр эмиэ билэллэр эбит этэ. Ол иһин чугуйалларыгар тимир суол станцияларыгар, атын да улахан суолталаах нэһилиэнньэлээх пууннарга соруйан испиирдээх цистернэлэри хаалларан бараллар эбит. Биирдэ итирэн хаалан ньиэмэстэргэ билиэн түбэһэ сыһан баран, күрээбит танкистары аҕалбыттара. Кинилэр тимир суол станциятын өмүтүннэрэн былдьаан ылар бирикээһи ылан баран, чаҕылхайдык толорбуттар. Онтон бүтүн цистернэ испиир турарын көрөн кыайыыларын сууйбуттар. Сотору соҕус ньиэмэстэр туох да утарылаһыыны көрсүбэккэ станцияны төттөрү ылбыттар. Биһиги дьоммут өлөр итирик буолан биэрбиттэр. Таанкалар бары экипажтара суох тураллар үһү.
Сааһыары миинэ эмтэркэйэ Железнов хаҥас саннын хаптаҕайыгар таппыта. Мэхээлэ ыараханнык бааһырбыт табаарыһын сүгэн санчааска илдьэн биэрбитэ. Арахсалларыгар киһитэ:
Мин этэҥҥэ буоллахпына аны штрафнойга төннүбэппин. Эн кытаат, тыыннаах хаала сатаа, диэн баран өлүөр илиитинэн бүк тардан иэдэһиттэн уураан ылбыта. Мэхээлэ хараҕа туманныран, күөмэйин туох эрэ бүөлүү анньан тугу да булан эппэккэ киһитин түөһүгэр илиитин ууран ылаат таһырдьаны былдьаспыта. Железнова бааһырыаҕыттан ыла улаханнык соҕотохсуйбута. Кинини кытары төгүрүктээһинтэн тахсан штрафнойга түбэспит дьонтон биир да киһи ордубатаҕа. Кыргыһыы саамай кытаанаҕар сылдьан ким өлөн, ким бааһыран туораан испиттэр. Арай, кинини эрэ буулдьа да, оскуолка да таба илигэ.
Халлаан ылааран барбыта. Сотору уу-хаар тахсыбыта. Траншеялара киһини сототунан уу чаалыйан эрэйдиир буолбута. Бу кэмҥэ сэрии арыый аҕырымнаан ыларга дылы гыммыта. Мэхээлэ саҥа кэлбит дьонтон биир сааһыра барбыт Сухов диэн киһилиин уонна эдэркээн Кузнецовтуун доҕордоспута. Сухов Сибиир олохтооҕо, холкуостаах. Пушканы соһор аттары көрүүгэ-харайыыга сылдьан, дьөһөгөй оҕолорун олус сордуур младшай лейтенаны кытта кыыһырсан баран хараҕын ылан кэбиһэн штрафной ротаҕа түбэспит. Оттон Кузнецов аан бастаан атаакаҕа киирэн иһэн, куттанан снаряд воронкатыгар күн аҥаара олорбут буруйун кыа хаанынан боруостуу кэлбит. Суховы кутурук маһын курдук батыһа сылдьар, адьас аҕа туттан кэбиспит быһыылааҕа. Мэхээлэ маҥнай кинилэри туораттан кэтээн көрө сылдьыбыта, онтон биир түүн үһүөн инники кирбииттэн өссө арыый иһирдьэ киирэн кистэлэҥ харабыллааһыҥҥа сылдьаннар чугаһаспыттара.
Онно сытан тымныйбыта дуу, Кузнецов сарсыныгар иһэ ыалдьан эрэйдэммитэ. Мэхээлэ иһэ ыарыйдаҕына ииппит эдьиийэ сытыган эрбэһини оргутан иһэрдэрин санаан киһитин оннук эмтээбитэ. Эрбэһин баҕас траншея таһыгар элбэх этэ. Өс киирбэх киһитэ кыырт буолан хаалбыта. Дьэ, онтон ыла аһыылларыгар, утуйалларыгар бары бииргэ суулаһан сылдьаллара.
Биир түүн кинилэри сибиэһэй дьон кэлэн солбуйбуттара. Штрафниктары тыылга таһааран, поезка олордон Москва диэки илпиттэрэ. Онтон Орел куорат туһаайыытынан тиэрдэн ый курдук сынньаппыттара. Өссө эбии дьону аҕалтаабыттара.
Дьэ, онтон, от ыйын 5 күнүн сарсыардатыттан, харса суох кимэн киирии саҕаламмыта. Штрафниктар сыһыарыллыбыт чаастара, өстөөх төһө да күүскэ утарсыбытын иһин, хас да күн устата син кыра-кыралаан сыҕарыйан иһэн улахан бөҕөргөтүнүүлээх балаһаҕа кэлэн харан хаалбыта. Мэхээлэлээх роталара кимэн киирэн иһэр туһаайыытынан, сыһыы анараа өттүгэр баар дьоҕус үрдэлгэ оҥоһуллубут дзоттан икки пулемет кими да быктарбат гына сабыта тибиирэн иһэллэрэ.
Дзоту суох оҥорорго бирикээс ылбыт саллаат сирин ортотугар да тиийбэккэ өлбүтэ. Утуу-субуу өссө сэттэ киһи барбытын тэһитэ ытыалаан кэбиспиттэрэ. Дьэ, онтон тохсус киһинэн Мэхээлэ барарыгар бирикээстэммитэ. Уол оҕо уйана-хатана биллэр, күн-хаан туллар кэмэ тирээн кэлбитэ. Мэхээлэ дьонун көмөлөһүннэрэн каскатын тула эрбэһин анньыммыта, ньиэмэс плащпалаткатын бүрүнэ быраҕыммыта. Алталыы гранатаны икки гына холбуу баайбыттара уонна алта диискэлээх ньиэмэс автоматын биэрбиттэрэ.
Хайыыр да кыаҕа суоҕа. Сибилигин аҕай, хараҕын ортотугар, аҕыс киһини уот тобураҕынан сабыта тибиирдэн өлөрбүт хонууларыгар сыыллан тахсарыгар тиийбитэ. Араастаан күөрэ-лаҥкы түһэн өлө сытар дьону быыһынан, төһө кыалларынан, сиргэ хам сыстан сыылан иһэн, хаан сытыттан аҕынньыта төллөн өҕүйэ сыһа-сыһа, сыҕарыйдар сыҕарыйан испитэ. Дьоно кинини хаххалаан ытыалыылларын күүһүрдүбүттэрэ. Өлбүт дьонунан хаххаланан, сир аппатын-дьаппатын барытын туһана сатаан, бэрт өр сыыллан дзоттан хадьы соҕус тиийэн траншеяҕа үҥкүрүс гыммыта. Кини дьолугар биир да ньиэмэс саллаата суох сирэ түбэспит этэ. Тохтоон тыын ыла түһэр, көлөһүнүн да соттор түгэнэ суоҕа. Автоматын адьас бэлэм туппутунан траншея устун дөрүн-дөрүн пулемет ытыалаан күпсүйэр сирин диэки үөмпүтэ. Ол иһэн хаҥас диэки муҥур траншеяҕа түөрт-биэс саллаат аһыы олороругар түбэһэ түспүтэ. Анарааҥҥылар кинини көрөн, соһуйан, харахтарын тиэрэ көрөн кэбиспиттэрэ. Тутан туран уһун уочаратынан барыларын хаптаппыта. Арааһа, аһыыр кэмнэригэр түбэһэн маныаха диэри тыыннаах кэлбиппин ээ дии саныы-саныы, салгыы ньохчооройдообута.
Дзокка тиийэн, ааны тэлэйэ тардан баран биир баайыы гранатаны иһирдьэ элитээт туора ыстаммыта. Сүрдээх улахан, бүтэҥи тыас ньиргийэ түспүтэ. Тутуу баттаһа иккис баайыытын быраҕан баран эмиэ төттөрү ойоот, үөрүүтүттэн даллайан олорон хаалбыта. Ол кэмҥэ, ити үлүгэртэн хайдах тыыннаах хаалбыт күтүр эбитэ буолла, биир ньиэмэс офицера балааскайдаан тахсан иһэн, кини диэки туһаайа-туһаайа, бэстилиэтинэн хаста да ытан баһырҕаппыта. Мэхээлэ уҥа илиитэ «ньир» гына түһээт, былаат курдук буолан хаалбыта. Ойон туран истэҕинэ анарааҥҥыта өссө чугаһаан кэлэн, адьас икки-үс хаамыы сиртэн ытан саайбыта. Мэхээлэ охтон иһэн түөһүгэр иилинэ сылдьан автоматын элбэрээгин хаҥас илиитинэн төлө тардан, ааһа бакылдьыйан эрэр офицеры сууллары ытан түһэрбитэ. Хабарҕатыттан хаан тыгыалыырын өлүөр илиитинэн саба туттан сыттаҕына, дьоно ыһыы-хаһыы бөҕөнү түһэрэн саба сырсан кэлэн бөҕөргөтүнүү иккис балаһатыгар ааспыттара. Мэхээлэ таһыгар ротатын командира кэлэн сөһүргэстии түспүтэ. Онтон:
Живой! Живой! Ай, да молодец! Санита-аар! Санитар! дии-дии тула холоруктаабыта. Санитар кэлэн хабарҕатын халыҥ гына бэрэбээскилээн, уҥа илиитин эмиэ ыга кэлгийэн баран:
В рубашке родился. Пули навылет прошли, диэн баран өйөөн туруорбута. Рота командира санчааска тиэрдэ охсорго бирикээстээт дьонун эккирэтэ ыстаммыта.
Кырдьык, бааһырыылара халымыр соҕус буолан биэрбиттэрэ. Били, ньиэмэс офицера бастакы ытыалааһыныгар биир буулдьа уҥа илиитин быччыҥын тобулу көтөн ааспыт этэ. Иккиһин, тутан туран сыыһа ытан, хаҥас сыҥааҕын аннынан көп этин дьөлө ыппыт. Онон ый иһинэн үтүөрэн госпитальтан тахсар буолбута. Үтүөрэн тахсааччылары анал хамыыһыйа көрөн хайа чааска баралларын быһаарара. Ону таһынан, штрафниктар оһуобай отдел үлэһиттэрин чыыскалааһынын ааһаллара. Мэхээлэни сиэстэрэ кыргыттарга киэргэнэн ып-ыраастык таҥнар, одеколон сытынан дыргыйар оһуобай отдел капитана атаҕын төбөтүттэн саҕалаан өрө көрөн таһааран баран, олоппоһугар тиэрэ түһэн чочумча, бу туох киһитэ киирдэ диэбиттии, сыныйан көрбүтэ. Онтон дьыалатын арыйталаан ааҕа түһэн баран:
Гитлеровецтарга таҥнарбыт Власов бирикээһин толорон Ленинград оборонатын көҥүл өттүнэн бырахпыт ыар буруйгун сууйдум дии саныыгын дуо? диэн баран супту көрөн олорбута. Мэхээлэ итинник эрэ ыйытыа диэн күүппэтэх, бааһырбытын быһыытынан штрафнойтан босхолонор бигэ санаалаах буолан тугу да булан хардарбакка хаалбыта.
Молчишь Ол аата Ийэ дойдугун таҥнарбыт буруйбун боруостуу иликпин дии саныыр буоллаҕыҥ. Мин да инньэ дии саныыбын. Онон төттөрү штрафной ротаҕа бараҕын, диэн баран туох эрэ кумааҕыга илии баттаан баран, хаҥас илиитинэн туора хаһыйан уунан биэрбитэ. Мэхээлэ олус кыһыйан-абаран уонна тоҕо эрэ өсөһүөх санаата киирэн, ону харбаан ылаат тахсан барбыта. Дьиҥэр, бэйэтин кырдьыгын таһаарынан мөккүһэн көрүөҕүн нууччалыы мөлтөхтүк билэрэ мэһэйдиирэ. Туох дииллэрин син барытын өйдүүр курдук эрээри, бэйэтэ тугу эмэ этээри, саҥараары гыннаҕына тыла чороччу тардан хаалбыт курдук буолара. Арай, Железновтуун эрэ түҥ-таҥ балкыйан да буоллар, ис санаатын барытын тоҕо тэбээн кэпсэтэр-ипсэтэр буолара.
Ротатыгар тиийбитигэр Суховтаах Кузнецов соһуйуу бөҕө буолбуттара. Командира эмиэ сүрдээҕин соһуйбута эрээри, Мэхээлэ төннөн кэлбитин сирбэт быһыылааҕа. Туох буолбутун истэн баран, үһүөн нуучча норуотун үөхсүүгэ аналлаах баай тылын барытын оһуобай отдел капитаныгар анаабыттара.
Киһиэхэ кыра да наада эбит этэ. Мэхээлэ онтон хайдах эрэ эгди буолбута, тиһэҕэр штрафной ротаҕа эргиллэн кэлбитин сирбэт да курдук санаалар кииртэлээбиттэрэ. Манна кинини бары билэллэрэ, бэл, харыстыы сатыыр курдуктара.
Смоленскай уобалаһы босхолуур кыргыһыылар бара тураллара. Биирдэ кыракый дэриэбинэни, дэриэбинэни да буолуо дуо, күл-көмөр буолбут оннун эрэ, ылыы иһин Мэхээлэлээх сыһыарыллыбыт чаастара кырыктаах кыргыһыыга киирбитэ. Икки күн иһигэр ньиэмэстэри кытары хаста да дэриэбинэни хардары-таары ылсыы кэнниттэн дьоно эстибит батальону солбуйан ити туһаайыынан штрафниктары киллэрбиттэрэ. Мэхээлэ халлаан сырдыыта оннун булунан, окуопа хайыҥар станковой пулемету туруораары буору булбатаҕа. Бэйэтин да, ньиэмэс саллааттарын да өлүгэ холкуос сонуогун кытыытынааҕы сылбах курдук дьаргыллана сытара. Сэттэ өлүгү сыҕарытан пулеметун туруорарга нэһиилэ миэстэ таһаарыммыта уонна манна өлөр буолбуппун быһыылаах дии санаабыта. Нөҥүө күнүгэр ньиэмэстэр хардары атаакалаабатахтара. Арааһа, күүстэрэ эстибит быһыылааҕа. Сотору Смоленскай куорат босхоломмута.
1944 сыл, муус устар 3 күнэ үүммүтэ. Бу күнү Мэхээлэ үйэтин тухары умнубат гына өйдөөн хаалбыта. Ротаны барытын стройдаппыттара. Дивизия командира полковник Лаверов бэйэтинэн баара. Кини рядовой Тарабукин үс хаамыы инники тахсарыгар бирикээстээбитэ уонна:
Рядовой Тарабукин, таҥнарыахсыт Власов сыыһа бирикээһин толорон Ленинград оборонатын хаалларбытын иһин 1942 сыл, алтынньы ыйга штрафной ротаҕа түбэспитэ. Онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри Старай Руссанан, Курскай тоҕойунан, Смоленскай уобалаһынан өстөөхтөрү кытары кыргыһыы саамай кытаанаҕар ураты хорсуннук, чиэһинэйдик сэриилэстэ. Онон ураты патриотическай өйдөөҕүн-санаалааҕын көрдөрдө. Бүгүҥҥүттэн киниэхэ сержант званиета иҥэриллэр уонна дьиҥнээх, регулярнай чаастарга көһөрүллэр, диэн иһитиннэрбитэ.
Мэхээлэ хараҕа ууланан, иннигэр кэчигирээн турар саллааттар кэккэлэрэ күөгэҥнээн, мэктиэтигэр тыына хаайтарыах курдук буолан барбыта. Ол кэмҥэ дивизия командира кэлэн илиитин ыга туппута, санныттан кууспута уонна:
Держись, солдат! диэн баран чиэс биэрбитэ. Мэхээлэ эмиэ уҥа илиитин чанчыгар тиэрдибитигэр эйэҕэстик мичээрдээн баран, санныттан таптайан ылаат эргиллэ түһэн тэйэ хаампыта. Ити кэмҥэ тарҕаһарга бирикээстээбиттэрэ. Мэхээлэни эҕэрдэлээри саллааттар иилии эргийэн кэбиспиттэрэ, онтон көтөҕөн ылан салгыҥҥа өрүтэ быраҕан хачайдаабыттара. Кинилэр үөрбүт-көппүт сирэйдэрин көрөн Мэхээлэ таҥнарыахсыт диэн сааттаах дьаралык уһуллубутун, дьэ, итэҕэйбитэ.
Оччолорго Мэхээлэ балтараа сыл устата ити ааты сүгэ сылдьыбыта кэлин кини олоҕор улахан мэһэйдэри үөскэтиэҕин, саллаат, буойун быһыытынан оҥорбут хорсун быһыылара буруйа суоҕар буруйдаммытын сууйуу толуга буолан, туох да наҕараадаҕа түспэккэ хаалбыт кыһыыта-абата үйэтин тухары ааспат-арахпат атаҕастабыл кэриэтэ кэрбии сылдьыаҕын туһунан сэрэйэн да көрбөтөҕө. Эгэ, кэлин сорох дьон кэнниттэн «штрафник», «власовец» диэн хомуруйардыы саҥаралларын, үөҕэллэрин истэр төһөлөөх ыарахан буолуоҕун туһунан санаа киириэ дуо?! Кини бу күн чахчы дьоллоох этэ. Күн аайы өлөр өлүүнү утары көрсөр саллаат доҕотторо хабан ылан өрүтэ быраҕаттыыр кэмнэригэр, кини мэктиэтигэр дьолуттан көтөр кынаттаммыт курдуга.
Ини-биилэр
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылаахтарыгар абаҕаларбар Аргунов Иннокентий Ивановичка,
Аргунов Петр Ивановичка уонна аҕабар Макеев Николай Власьевичка аныыбын
Сэриигэ аттаныы
Тыа саҕатыгар сэлэлии үүммүт хатыҥнар лабаалара онон-манан саһарбыта ыраахтан ала-чуо сырдаан көстөр буолбуттар. Бүөтүр ону көрө-көрө, сайын наһаа түргэнник ааһан эрэр ээ, дии санаата. Хайыай, күн-дьыл да ыраатта. Бүгүн атырдьах ыйын 12 күнэ үүннэ. Сэрии буолбута номнуо иккис ыйыгар баран эрэр. Ньиэмэстэр бэрт киэҥ сиринэн тайаан дойду киинин Москва, Ленинград диэки дьулуһалларын туһунан суостаах иһитиннэриилэр хаһыакка тахсаллар, нэһилиэк сэбиэтигэр сотору-сотору кэлэллэр. Бүгүн Уус Алдан оройуонун II Байаҕантай нэһилиэгин дьоно ол ыраах ньиргийэр сэриигэ бастакы ыҥырыыга хабыллыбыт уон аҕыс киһини атаардылар. «Пятилетка», «Бөлөхтөһүү», «Тыраҕатталаах» холкуостартан Нуучча алааһыгар түмүллэн баран, бу айаннаан иһэллэр. Төһө да үлэ-хамнас үгэнэ буоллар сэриигэ барааччылары атаара холкуос аайыттан балачча киһи мустубут этэ. Атаарааччылар үгүстэрэ хайдах эрэ дөйөн, талбааран хаалбыт курдуктара. Кистии-саба ытаһааччылар да бааллара.